PROJEKT BADAWCZY

DZIECI NIEPEŁNOSPRAWNE W KLASIE INTEGRACYJENEJ- PROBLEM INTEGRACJI

Joanna Jurga

Anna Haremza

I rok pedagogiki ogólnej

Wstęp

Integracja społeczna wg „Słownika języka polskiego” pod redakcją Mieczysława Szymczaka to: „zespalanie się w całość grup społecznych (np. w obrębie narodu) wyrażające się częstością i intensywnością kontaktów oraz wspólnotą ideową”. Istotnym czynnikiem integracji społecznej jest wspólność interesów oraz podobieństwo sytuacji życiowej członków danej grupy.

Proces społecznej integracji osób niepełnosprawnych jest nowym etapem ewolucji poglądów dotyczących stosunku społeczeństwa do problemów życiowych i rehabilitacji osób z odchyleniami od normy. Wg W. Dykcika jest ona przejawem akceptacji niepełnosprawnych i ich podmiotowej roli w życiu społeczeństwa.

Za niepełnosprawna uważa się osobę, u której obniżona jest sprawność funkcjonalna: sensoryczna, fizyczna lub/i psychiczna. Niepełnosprawność: „...obejmuje różne ograniczenia funkcjonalne jednostek ludzkich w każdym społeczeństwie, wynikające z uszkodzenia zdolności wykonywania jakiejś czynności w sposób uważany za normalny, typowy dla życia ludzkiego. Ograniczenia te mogą mieć charakter stały lub przejściowy, całkowity lub częściowy, mogą dotyczyć sfery sensorycznej, fizycznej i psychicznej”

W literaturze wyróżnia się dwa znaczenia integracji. Pierwsze znaczenie- biopsychologiczne- traktuje integrację jako tworzenie się jedności w rozwoju i stopniowego dojrzewania funkcji systemy nerwowego oraz psychiki wg zasad hierarchizacji, harmonizacji i podporządkowania. Drugie - psychologiczne znaczenie integracji, ujmuję ją jako asymilację, włącznie się nowych elementów do istniejącego systemu psychologicznego.

Integracja szkolna powinna ułatwić integrację społeczną. W zakresie systemu integracyjnego wyłoniono następujące główne formy kształcenia dzieci i młodzieży niepełnosprawnej

• klasy specjalne

• zespoły korekcyjno - kompensacyjne

• nauczanie indywidualne w domu

• nauczanie „zintegrowane” - dzieci niepełnosprawne realizują obowiązek szkolny razem ze swoimi pełnosprawnymi rówieśnikami.

Klasy integracyjne przyjmują zmienioną w stosunku do szkoły tradycyjnej koncepcję nauczania i wychowania. Integracja to przede wszystkim podmiotowe traktowanie ucznia i podkreślanie jego niepowtarzalności. Podstawowym założeniem pedagogiki integracyjnej jest wszechstronne i całościowe kształcenie- optymalny rozwój młodego człowieka we wszystkich wymiarach osobowości. „ Niepełnosprawne i dzieci są ze sobą łączone w jednej klasie, aby nauczyły się wzajemnego, społecznego kontaktu. Integracyjna szkoła chce wychowywać w duchu wzajemnej pomocy, szacunku i akceptacji, otwarcia się na potrzeby drugiego człowieka”

Należy jednak zaznaczyć, że wybór formy kształcenia i wychowywania powinien być uzależniony od możliwości psychofizycznych dziecka i oparty na wynikach analizy badań diagnostycznych, które określają, która forma stwarza najkorzystniejsze warunki dla prawidłowego przebiegu procesu rewalidacji.

Integracja „wyraża się w takim wzajemnym stosunku pełno- i niepełnosprawnych, w którym respektowane są te same prawa(...) i w których stwarzane są dla obu grup identyczne warunki maksymalnego, wszechstronnego rozwoju”. W takim pojęciu integracja może mieć zastosowanie we wszystkich dziedzinach życia osoby niepełnosprawnej, a więc życia rodzinnego, kształcenia ogólnego i zawodowego, aktywności społecznej, pracy i czasu wolnego. Dzięki integracji społecznej osoba niepełnosprawna ma możliwość być sobą wśród innych.

Rola integracji w procesie rewalidacji jest znacząca. „zasadniczą zaletą integracji jest to, że niepełnosprawne dziecko przygotowane jest do późniejszego życia w zwykłej grupie społecznej”. Podkreśla się jednak, że integracja ma wartość nie tylko dla dziecka niepełnosprawnego, ale też dla klasy, do której ono uczęszcza. Pełnosprawni uczniowie uczą się tolerowania odmienności, uwalniają się od przesądów wobec niepełnosprawnych rówieśników oraz dowiadują się, w jaki sposób mogą udzielić im pomocy. Obecność dzieci niepełnosprawnych w szkole masowej pomaga również kadrze lepiej zrozumieć problemy dydaktyczno - wychowawcze tych dzieci, a więc „...uczestnictwo dzieci niepełnosprawnych w szkole masowej czyni ją lepsza dla wszystkich”.

I. Cele badawcze

Każde badanie służy do realizacji określonych celów. Wg Z. Skornego badanie wymaga uświadomienia sobie, po co podejmujemy badania oraz do czego mogą być przydatne uzyskane w nich wyniki

W literaturze metodologicznej wyróżnia się następujące rodzaje celów:

• poznawcze, związane z opisem, wyjaśnieniem oraz przewidywaniem zjawisk pedagogicznych;

• teoretyczne, związane m.in. z opracowaniem teoretycznego lub empirycznego modelu zajęć dydaktyczno - wychowawczych, który dalej będzie uzasadniany lub weryfikowany w pracy badawczej; może również stanowić ogólne założenie prowadzenia zajęć, szczegółowy model lekcji;

• praktyczne, dotyczące opracowania dyrektyw pedagogicznych, praktycznych wskazówek kierowanych pod adresem nauczyciela.

Poprawnie formułowane cele poznawcze, teoretyczne i praktyczne umożliwiają sprecyzowanie problemów badawczych.

Dla potrzeb tego projektu badawczego wyróżniono następujące cele:

• Poznawcze:

• ustalenie poziomu akceptacji i pozycji dzieci niepełnosprawnych w klasach i integracyjnych;

• zbadanie kontaktów między dziećmi niepełnosprawnymi a pełnosprawnymi;

• wyłonienie czynników, które różnicują proces społecznej integracji uczniów niepełnosprawnych

• Teoretyczne:

• Opracowanie model zajęć, które uwzględniłyby potrzeby dydaktyczne, opiekuńcze i wychowawcze dzieci niepełnosprawnych i pełnosprawnych, sprzyjałyby społecznej integracji między nimi;

• Sformułowanie modelu zajęć pozaszkolnych, które wzmacniałyby proces społecznej integracji w klasie integracyjnej.

• Praktyczne:

• Ustalenie dyrektyw pedagogicznych pod adresem nauczyciela klasy integracyjnej, który zamierz zwiększyć stopień integracji społecznej dzieci pełnosprawnych i niepełnosprawnych w jego klasie

• Opracowanie wskazówek dla nauczyciela dotyczących realizacji funkcji dydaktyczno- opiekuńczo- wychowawczych w klasie integracyjnej.

II. Problemy badawcze

Następnym etapem procedury badawczej jest sformułowanie problemów badawczych. „problem badawczy definiuje się zazwyczaj jako zespół pytań, na które odpowiedzi ma dostarczyć badanie empiryczne”. Mogą to być:

• Pytania rozstrzygnięcia, które zaczynają się od partykuły „czy” i na które są zwykle dwie alternatywne odpowiedzi: „tak” lub „nie”;

• Pytania dopełnienia, które zawierają pytajnik: „jaki”, „kiedy”, ` w jakich warunkach”;

Sformułowano następujące problemy badawcze:

Problem główny: Jak przebiega proces społecznej integracji uczniów niepełnosprawnych w klasach integracyjnych?

Problemy szczegółowe:

1. Jaka jest zależność między stopniem społecznej integracji dziecka niepełnosprawnego w klasie integracyjnej a pełnionymi przez niego funkcjami i rolami społecznymi?

2. Jaki jest poziom akceptacji dzieci niepełnosprawnych w klasie integracyjnej?

3. Jaka jest sytuacja społeczna dzieci niepełnosprawnych w klasie integracyjnej?

4. Czy dzieci pełnosprawne preferują kontakty z dziećmi niepełnosprawnymi czy pełnosprawnymi?

5. Czy dzieci niepełnosprawne preferują kontakty z dziećmi pełnosprawnymi czy innymi dziećmi niepełnosprawnymi?

6. Jaka jest częstotliwość i jakość tych kontaktów?

7. W jaki stopniu realizacja funkcji dydaktycznych , wychowawczych i opiekuńczych przez szkołę oraz klasę integracyjną wpływa na proces społecznej integracji dzieci niepełnosprawnych?

III. Hipotezy badawcze

Hipoteza w badaniach pedagogicznych przybiera zwykle kształt dwóch zjawisk. W dalszym toku postępowania badawczego może być udowodniona przez zebranie danych popierających tę zależność lub odrzucona przez brak danych lub uzyskanie danych, które świadczą o nieprawdziwości zdarzenia. Zdaniem H. Muszyńskiego: „przez hipotezę rozumiemy więc tutaj twierdzenie, co do którego istnieje pewne prawdopodobieństwo, iż stanowić ono będzie prawdziwe rozwiązanie postawionego problemu”

Hipoteza do problemu głównego: Proces społecznej integracji uczniów niepełnosprawnych w kasach integracyjnych przebiega na niskim poziomie, choć zależy to od stopnia realizacji zadań i funkcji dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych w szkole, w której znajduje się klasa integracyjna.

Hipoteza do problemów szczegółowych:

1. Pełnienie przez dziecko niepełnosprawne ról społecznych i udział w pracach społecznie użytecznych wraz z innymi rówieśnikami pełnosprawnymi w stopniu istotnym wpływa na wzrost integracji społecznej tych uczniów

2. Poziom rzeczywistej akceptacji dzieci niepełnosprawnych w kasach integracyjnych jest niski.

3. Uczniowie niepełnosprawni zajmują pozycję izolacji bądź odrzucenia w klasie integracyjnej.

4. Dzieci pełnosprawne bardziej preferują kontakty z innymi dziećmi pełnosprawnymi niż z ich niepełnosprawnymi rówieśnikami.

5. Dzieci niepełnosprawne posiadają silniejszą potrzebę wchodzenia w kontakty z dziećmi pełnosprawnymi, aniżeli integrowanie się z dziećmi niepełnosprawnymi

6. Częstotliwość i jakość kontaktów między dziećmi pełno- i niepełnosprawnymi zależy od formy i organizacji zajęć w klasie integracyjnej.

7. Im wyższy stopień realizacji funkcji dydaktyczno- wychowawcz0 opiekuńczych w szkole oraz klasie integracyjnej, tym wyższy stopień integracji dzieci niepełnosprawnych.

IV. Zmienne i wskaźniki

Czynnik, który przybiera różne wartości nazywa się zmienną. Wg Z. Skornego:

„zmienna to pewna kategoria zjawisk, których wielkość, intensywność i częstość występowania może ulegać zmianom zależnie od różnych okoliczności”

W badaniach zmienne dzieli się na dwie grupy:

• Zmienne niezależne - droga;

• Zmienne zależne - wynik

„Zmienna zależna to zjawisko podlegające wpływom innych zjawisk”. Dalej: „ Zmiennymi niezależnymi są zjawiska wpływające na powstanie i przebieg zjawisk

będących zmiennymi zależnymi

Za pomocą wskaźników wyżej wymienionych zmiennych dokonuje się weryfikacji postawionych hipotez. : wskaźnik to pewna cech, zdarzenie lub zjawisko, na podstawie zajścia którego wnioskujemy z pewnością bądź określonym prawdopodobieństwem wyższym od przeciętnego, iż zachodzi zjawisko, jakie nas interesuje”

Wyróżniono następujące zmienne i ich wskaźniki:

Zmienne niezależne i wskaźniki:

1. Kategoria niepełnosprawności

• upośledzenie umysłowe;

• głusi;

• niewidomi;

• niedostosowani społecznie;

• przewlekle chorzy somatycznie, chorzy nerwowo, chorzy psychicznie

• osoby z uszkodzonym narządem ruchu;

• osoby z głębszymi zaburzeniami mowy

2. opieka nad zdrowiem dziecka w rodzinie i w szkole:

• obecność w szkole: logopedy, pedagoga, psychologa, rehabilitanta, lekarza ogólnego

• ilość godzin pracy wyżej wymienionych specjalistów z dziećmi niepełnosprawnymi w ciągu tygodnia;

• rodzaje zajęć prowadzonych na terenie szkoły z poszczególnymi specjalistami.

3. dostosowanie wymagań czynności wychowawczo- dydaktyczno- opiekuńczych rodziców i nauczyciela do możliwości i potrzeb dziecka niepełnosprawnego:

• różnicowanie zadań stawianych przez nauczyciela;

• liczebność klasy integracyjnej;

• obecność drugiego nauczyciela, wspierającego , podczas zajęć.

4. kompetencje i doświadczenie nauczyciela:

• wykształcenie nauczyciela;

• staż pracy nauczyciela z osobami niepełnosprawnymi;

• wiek nauczyciela

5. organizacyjne, techniczne i dydaktyczne środki stosowane w szkole w celu ułatwienia dziecku nauki:

• wyposażenie szkól w sale lekcyjne, gabinety, bibliotekę, czytelnię, basen;

• wyposażenie sali gimnastycznej w sprzęt sportowy;

• dostosowanie sprzętu powszechnego użytku do potrzeb dzieci niepełnosprawnych;

• organizacja transportu dzieci niepełnosprawnych;

• żywienie w szkole;

• opieka w świetlicy;

• zapomogi;

6. formy zajęć pozaszkolnych:

• koła zainteresowań;

• organizacje dziecięce;

• olimpiady

• konkursy na terenie szkoły i poza nią;

• uroczystości, apele;

• imprezy okolicznościowe;

• wycieczki;

• prace społecznie użyteczne.

7. formy pomocy specjalnej w nauce dziecka niepełnosprawnego:

• zajęcia wyrównawcze;

• indywidualna praca nauczyciela z dzieckiem.

8. współpraca rodziców, nauczycieli i lekarzy- specjalistów z z poradni i ośrodków rehabilitacyjnych:

• konsultacje rodziców, nauczycieli i lekarzy;

• częstotliwość kontaktów wyżej wymienionych osób.

9. pochodzenie społeczne dziecka:

• robotnicze;

• inteligenckie;

• chłopskie

Zmienne zależne:

1) poziom akceptacji dziecka niepełnosprawnego w klasie;

2) pozycja społeczna dziecka niepełnosprawnego w klasie;

3) stosunki koleżeński między dziećmi niepełnosprawnymi a pełnosprawnymi w

szkole i w trakcie zajęć pozalekcyjnych;

4) motywacja dziecka niepełnosprawnego do nauki i jego osiągnięcia w nauce;

5) stopień uspołecznienia dziecka niepełnosprawnego w środowisku szkolnym;

6) aktywność pozalekcyjna dziecka niepełnosprawnego w domu, szkole i w

najbliższym środowisku.

Wskaźniki do zmiennych zależnych (domniemywane odpowiedzi, które usyska się w toku badania):

• popularność w grupie rówieśniczej;

• aktywność w grupie rówieśniczej;

• przejawy śmiałości wobec dorosłych;

• podporządkowanie w kontaktach rówieśniczych;

• narzucanie innym własnej woli;

• zachowania pro społeczne;

• udział w zabawach zespołowych;

• zapał dziecka do nauki;

• posłuszeństwo wobec wychowawcy.

V. Metody, techniki i narzędzia badawcze

Dla podjęcia badań niezbędny jest wybór określonej metody. Metody są: „.... pewnym, ogólnym systemem reguł, dotyczących organizowania określonej działalności badawczej, tj. szeregu operacji poznawczych i praktycznych, kolejności ich zastosowania, jak również specjalnych środków i działań, skierowanych z góry na określony cel badawczy”.

W badaniach niniejszej pracy posłużono się metodą monograficzna.

T. Pilch pojmuje monografię jako; „... metodę badań. Której, przedmiotem są instytucje wychowawcze, w rozumieniu placówki, lub instytucjonalne formy działalności wychowawczej, prowadzącą do gruntownego rozpoznania struktury instytucji, zasad i efektywności działań wychowawczych oraz opracowania koncepcji ulepszeń i prognoz rozwojowych”.

W ścisłym związku z metodami badawczymi pozostają techniki badawcze. „Techniki badawcze natomiast są bliżej skonkretyzowanymi sposobami realizowania zamierzonych badań.. podporządkowane są one metodom badawczym, pełniąc wobec nich służebną rolę”.

W związku z badaną problematyka posłużono się techniką badania dokumentów i materiałów, jako główna techniką badawczą. „ badanie dokumentów i materiałów jest techniką badawczą służącą do gromadzenia wstępnych, opisowych, także ilościowych informacji o badanej instytucji czy zjawisku wychowawczym. Jest również techniką poznania biografii jednostek i opinii wyrażonych w dokumentach”

Dla badań naukowych dokumentem może być każda rzecz, która staje się przedmiotem specjalnych analiz, podejmowanych w nadziei uzyskania poznawczo istotnych informacji. Zatem dokumentem nie jest tylko „zapis urzędowy”, ale również indywidualne prace uczniów, nauczycieli, nawet rodziców, w zależności od badanej problematyki. „Dokumentem jest każda rzecz mogąca stanowić źródło informacji, na podstawie której można wydawać uzasadnione sądy o przedmiotach, ludziach i procesach”

Dla potrzeb badań pedagogicznych wyróżnia się dwa rodzaje dokumentów:

• dokumenty kronikarskie- wszelkie materiały statystyczne obrazujące określone sytuacje, dokumentujące fakty i działania; dokumentacja instytucji badanej placówki czy zjawiska;

• opiniodawcze- wszelkie osobiste materiały, listy, pamiętniki, wypracowania, rysunki; ten typ dokumentów dostarcza badaczowi wiedzy nie o samej rzeczywistości, lecz głównie o opiniach na temat tej rzeczywistości i jest niekiedy niezastąpiony do poznania przeżyć dzieci, reakcji i postaw w określonej sytuacji.

W badaniach posłużymy się dwoma rodzajami dokumentów. Jeśli chodzi o pierwszy typ- dokumenty kronikarskie, będziemy analizować dokumentację odnośnie szkoły, do której uczęszcza dziecko niepełnosprawne, jak i dokumentację dotyczącą samego dziecka.

Analizując drugi typ dokumentów- dokumenty osobiste, pragniemy tu uzyskać odpowiedzi na problemy szczegółowe. W tym zakresie posłużymy się:

1. wytworami osobistymi badanych osób, a mianowicie rysunkami wykonanymi przez dzieci klas integracyjnych na temat:

1. „Z kim najbardziej lubisz pracować podczas lekcji?”

2. „Z kim najbardziej lubisz się bawić w czasie wolnym w szkole?”

Proponujemy, aby oba rysunki były wykonane w odstępie czasowym. Nie jest tu niezbędna obecność badacza i aby polecenie miało charakter jak najbardziej naturalny, może byś przekazane dzieciom przez nauczycielkę klasy integracyjnej w trakcie zajęć szkolnych;

oraz:

2. kasetę magnetowidową, sporządzoną zarówno w klasie podczas normalnych zajęć lekcyjnych, jak i przygotowania przez klasę okolicznościowej uroczystości. Ważne jest, aby dzieci wcześniej oswoiły się z kamerą, by ich zachowanie było w miarę możliwości naturalne

Ze względu na prezentowaną problematykę posłużymy się dodatkowymi, dopełniającymi technikami badawczymi: obserwacją, techniką socjometryczną oraz wywiadem z nauczycielem klasy integracyjnej.

Obserwacja- jedna z najbardziej z wszechstronnych technik gromadzenia materiałów, dostarcza badaczowi najbardziej naturalnej wiedzy o obserwowanej grupie. „Obserwacja jest czynnością badawczą polegającą na gromadzeniu danych drogą spostrzeżeń”. W literaturze wyróżnia się następujące postacie informacji:

• obserwacja otwarta lub swobodna;

• obserwacja systematyczna bezpośrednia lub pośrednia;

-obserwacja uczestnicząca: jawna lub ukryta.

W niniejszym projekcie badawczym posłużymy się bezpośrednią systematyczną obserwacja dzieci niepełnosprawnych: uczestniczącą- ukrytą.

Inną, pomocniczą techniką, jaką się posłużymy do zbadania stopnia integracji społecznej dzieci pełno- i niepełnosprawnych, będzie technika socjometryczna. „Socjometria jest zespołem czynności werbalnych i manipulacyjnych, mających na celu poznanie uwarunkowań, istoty i przemian nieformalnych związków międzyosobowych w grupach rówieśniczych”. Techniki socjometryczne wykorzystuje się do badania małych grup. Dzięki ich zastosowaniu możemy uzyskać informacje odnośnie:

• roli poszczególnych jednostek w grupie;

• rodzaju i natężenia związków emocjonalnych między członkami w grupie;

• zmian, jakim grupa ulega pod wpływem określonych czynników;

• różnic między grupami;

• skutków określonych zabiegów wychowawczych;

• struktury wewnętrznej grupy.

Wybrano tu test socjometryczny, zwany klasyczną techniką Moreno w celu ustalenia rozkładu pozycji społecznych dzieci w klasie integracyjnej. Po krótkiej rozmowie dokonują wybory maksymalnie dwóch rówieśników odnośnie dwóch wyborów pozytywnych i dwóch negatywnych.

Istotne jest, aby dzieci wcześniej miały okazję do przypomnienia sobie własnych imion i nazwisk. Prawdopodobnie potrzebna będzie pomoc drugiej osoby np. nauczycielki klasy integracyjnej.

Niezbędne jest w tym miejscu wspomnieć o narzędziach badawczych, ponieważ badania prowadzi się z zastosowaniem określonych narzędzi. ”Narzędzia to przedmioty, za pomocą których zbiera się informacje”. W związku z wybranymi technikami badawczymi posłużymy się: planem analizy dokumentów, arkuszem obserwacyjnym, testem socjometrycznym i dyspozycja wywiadu.

VI. Próba badawcza, teren, i organizacja badań

Badania zostaną przeprowadzone w trzech klasach II, które znajdują się w:

• Szkole Podstawowej nr... w Kościanie

• Szkole Podstawowej nr... w Kórniku

Badania przeprowadzimy wśród dzieci pełnosprawnych i niepełnosprawnych wyżej wymienionych klas integracyjnych oraz z nauczycielami tych klas.

Analiza dokumentów zostanie przeprowadzona częściowo na terenie w/w instytucji, a częściowo w domu badacza.

Obserwacja zostanie przeprowadzona przez nas w w/w klasach integracyjnych.

Techniki socjometryczne zostaną przeprowadzone przez nas za pomocą nauczycielek klas integracyjnych.

Wywiad zostanie przeprowadzony przez nas na terenie w/w instytucji

Badania zostaną przeprowadzone w terminie 20.I- 20.III.2004r.

Bibliografia:

Gnitecki J. (1993). Zarys metodologii badań w pedagogice empirycznej. Wyższa szkoła pedagogiczna, Zielona Góra

Dykcik W. (2001). Pedagogika specjalna. Wydawnictwo naukowe PWN

Bogucka J., Brzozowska A. (1992), Klasy integracyjne. „ Nowa szkoła” nr3

Kościelak R. (1995), Integracja społeczna niepełnosprawnych umysłowo. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk

Muszyński H. (1971), Wstęp do metodologii pedagogiki. PWN, Warszawa

Pilch T. (1977), Zasady badań pedagogicznych. Ossolineum, Wrocław - Warszawa

Pilch T., Bauman T (1999), Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowej jakościowe. Wydawnictwo Akademickie ”Żak”, Warszawa.

Skorny Z. (1984), Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki. PWN, Warszawa

Nowak S. (1970), Metodologia badań socjologicznych. PWN, Warszawa

Zaczyński W. (1995) Praca badawcza Nauczyciela. WsiP, Warszawa

Hulek A. (1987), Integracja społeczna ludzi niepełnosprawnych- zadania pedagoga. Ossolineum, Wrocław, Warszawa

Słownik języka polskiego,1998, str. 797

Dykcik, 2001

W. Dykcik, 2001, str. 15

Kościelak, 1995

J. Bogucka, A. Brzozowska, 1992, str. 135

Kościelak, 1995

¹Hulek, 1992, str. 13

Dykcik, 2001

Hulek, 1987, str. 15

⁴R. Kościelak, 1995, str. 28

Z. Skorny, 1984

J. Gnitecki, 1993

S. Nowak, 1970, str. 214

J. Gnitecki, 1993

H. Muszyński, 1971, str.188

Z. Skorny, 1984, str. 48

Z. Skorny, 1984,str. 50

Z. Skorny, 1984, str. 51

S. Nowak, 1971, str. 102

M. Łobocki,1978 str.115

T. Pilch, 1977. str. 121

Łobocki, 1978, str. 114

T. Pilch, 1977, str. 143

Zaczyński, 1995, str. 158

T. Pilch, 1977

T. Pilch, 1977, str. 128

T. Pilch, 1977

T. Pilch, 1997, str. 151

T. Pilcj, T. Bauman, 1999

W. Dutkiewicz,1994, str.49

11

---