ŚREDNIOWIECZE
Spis treści
Umowne ramy czasowe
Podział średniowiecza
Pojęcia
Średniowiecze w Europie
Podłoże społeczne i polityczne średniowiecza
Św. Augustyn - dualizm
Św. Tomasz z Akwinu- gradualizm
Św. Franciszek z Asyżu - franciszkanizm
Św. Bernard z Clairvaux - mistycyzm
Estetyka średniowieczna
Teoria ascezy
„Legenda o św. Aleksym”
Ethos rycerski
„Pieśń o Rolandzie”
„Dzieje Tristana i Izoldy”
Heloiza i Abelard
Pojęcie śmierci
Francois Villon „Wielki testament”
Średniowiecze w Polsce
„Bogurodzica”
Kroniki
„Skarga umierającego”
„Satyra na leniwych chłopów”
„Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią”
„Pieśń o chlebowym stole”
„Posłuchajcie, bracia miła”
Umowne ramy czasowe
- w Europie od 476 - upadek cesarstwa zachodniorzymskiego, podbicie Rzymu
- w Polsce od 966 - chrzest Polski
- koniec łączy się z trzema wydarzeniami
- wynalezienie druku - 1450
- upadek Konstantynopola - 1453
- odkrycie Ameryki - 1492
Podział średniowiecza
- okres I - brzask - do XI w.
- dualizm
- zaczątki scholastyki
- zaczątki piśmiennictwa mistycznego
- styl przedromański
- okres II - rozkwit - XII i XIII w.
- gradualizm
- ordo
- nie ma pesymizmu chrześcijańskiego
- podstawą uniwersalizmu jest pojęcie Corpus Chrisianorum - społeczeństwo chrześcijańskie
- żywe odczucie przyrody (św. Franciszek)
- carmina burana - pieśń wagantów
- etyka rycerska
- gotyk
- okres III - jesień - XIV i XV w.
- nominalizm - kierunek podkreślający sens istnienia części, całość istnieje tylko dlatego, że części się uzupełniają
- indywidualizm (np. nadawanie imion dzwonom i okrętom)
- brak harmonii
- odradza się dualizm tego i tamtego świata
- sekty biczowników
- zepsucie moralne
- memento mori
- uniezależnienie dzieła od architektury
Pojęcia
- uniwersalizm
- przenikanie się całości i części we wszystkich sferach i na wszystkich stopniach życia
- dążność do zharmonizowania wszystkich elementów w olbrzymi kosmos, ład - zasadnicza cecha średniowiecznej umysłowości (gradualizm i corpus Christianum)
- np. społeczeństwo chrześcijańskie składające się z różnych stanów, ale jednoczone dążeniem do zbawienia
- feudalna Europa, rozwarstwiona stanowo i monarchicznie, stanowiła jednak swego rodzaju jedność, wspólnotę spojoną tą sama religią i zwierzchnictwem Kościoła reprezentującego powszechną, łacińską, ponadnarodową kulturę
- uznanie dominacji całości nad częściami, ogółu nad jednostkami
- katedra gotycka ideałem uniwersalizmu, symbolem ducha średniowiecznego
- kultura średniowiecza była nieodłącznie związana z wiarą
- powszechność Kościoła - wyłączna prawdziwość wiary i jej otwartość dla wszystkich, jedność Boga z ludźmi
- teocentryzm - idea podporządkowująca Bogu wszystkie sprawy ludzkie
- scholastyka (gr. scholastikos - szkolny) - główny kierunek filozofii średniowiecza zajmujący się rozumowym tłumaczeniem dogmatów religijnych np. próba wyjaśnienia istnienia Boga za pomocą rozumu
- była objawem przeświadczenia, że nie wystarczy tylko wierzyć w cud, ale trzeba starać się go ująć przy pomocy zasad rozumu
- zasady logiczne obowiązujące w procesie dowodowym scholastyka przejęła od Arystotelesa
- wybitnymi przedstawicielami scholastyki byli Ablert Wielki (XII/XIII w.) i jego uczeń św. Tomasz z Akwinu
- mistyka
- wielki prąd ortodoksyjny, miał wspólny ze scholastyką cel: poznanie prawd nadprzyrodzonych, ale gdy scholastyka widziała drogę do nich w rozumowaniu, mistycyzm widział ją w kontemplacji i uczuciu
- dwie odmiany mistycyzmu średniowiecznego - w jednej (św. Bernard) miał zastąpić scholastykę, a w drugiej tylko ją uzupełnić
- pareneza (gr. parenesis - zachęta, ostrzeżenie, rada) - przykład, wzór
- literatura parenetyczna
- literatura dająca gotowe wzory do naśladowania
- w średniowiecznej literaturze parenetycznej zawarte są między innymi:
- ideał ascety (św. Aleksy)
- ideał władcy (król Bolesław Śmiały)
- ideał rycerza (hrabia Roland)
- hagiografia (gr. hagios - święty, grapho - piszę)
- żywoty świętych, żywotopisarstwo świętych
- zajmuje się opisywaniem życia i (przeważnie) męczeńskiej śmierci ludzi uznanych za świętych
- ten rodzaj literatury rozwinął się we Włoszech już w okresie wczesnego chrześcijaństwa (początki naszej ery)
- początkowo hagiografie opiewały życia pustelników egipskich i syryjskich, wyliczały ich rozliczne cnoty oraz cuda, jakie towarzyszyły ich działalności
- ponieważ prześladowania chrześcijan za wiarę były częste we wczesnym średniowieczu, literatura hagiograficzna lubowała się w opisach wszelkiego rodzaju tortur i męczarni, jakim święci byli poddawani przez swych pogańskich oprawców
- przykładem literatury hagiograficznej jest „Legenda o świętym Aleksym”
- historiografia -
- dział piśmiennictwa obejmujący utwory o charakterze historycznym
- na plan pierwszy wysuwa się opis dziejów świata, państwa lub czyny wybranego władcy
- wyróżniamy kilka gatunków historiograficznych, przede wszystkim: kroniki, roczniki i gesta
- kroniki (z gr. chronos - czas)
- dzieła historyczne, w których nacisk zostaje położony na chronologiczną kolejność wydarzeń i ukazanie ich współzależności
- ważne jest pokazanie związków rzeczowych między poszczególnymi wydarzeniami
- często ambicją kronikarza jest opisanie dziejów powszechnych, sięgających nawet do początków świata
- roczniki
- opierają się na chronologicznej kolejności faktu, są jednak o wiele bardziej ograniczone terytorialnie niż kroniki - zwykle dotyczą obszaru mniejszego od państwa
- powstają przeważnie „na żywo”, autor rok po roku wpisuje kolejne daty i zwięźle odnotowuje najważniejsze wydarzenia
- gesta (z łac. dzieje) - opis czynów historycznych władców lub historyczno-legendarnych bohaterów
- ordo - porządek, który istnieje we wszechświecie, porządek kosmiczny
- fatalizm - wiara w przeznaczenie
- alegoria
- motyw (postać, zdarzenie), którego właściwe znaczenie jest nadbudowane nad znaczeniem dosłownym
- od symbolu różni się tym, że jej znaczenie jest ściśle określone (np. kobieta z kosą to śmierć)
- alegoryzm - wykorzystywanie alegorii jako środka przekazu służącego do ujawnienia głębszego znaczenia zjawisk materialnych
- moralitet - utwór dramatyczny o celu dydaktycznym
- prezentuje określoną hierarchię wartości i narzucający stosowanie się do niej
- występują postacie alegoryczne
- misteria (łac. dosł. tajemnica) - sztuki dramatyczne prezentujące najczęściej jakiś fragment historii biblijnej (często poszerzonej)
- konstruowane były z myślą o ukazaniu akcji jako wielkiego dramatu chrześcijańskich dziejów ludzkości
- początek tego dramatu to upadek człowieka, punkt kulminacyjny to odkupienie, a koniec - sąd ostateczny
- mirakl (fr. miracle - cud)
- utwór dramatyczny przedstawiający cuda spełniane przez świętych i Matkę Boską dla rozwiązania spraw ziemskich, na ogół bardzo codziennych
- kontrast między wzniosłością uczuć religijnych a przyziemnością spraw codziennych
Średniowiecze w Europie
- nazwa polska jest tłumaczeniem łacińskiej nazwy media tempora (wieki średnie) - nazwa wprowadzona przez twórców renesansu
- styl romański w architekturze
- budynki proste, racjonalnie rozplanowane, zwykle zaokrąglone, o grubych murach, łatwo uchwytnych proporcjach, często z kolumnami
- surowość architektoniczną równoważono bogatym zdobnictwem kolumn oraz portali
- styl gotycki
- od 2. połowy XII w. do XV w.
- budowle strzeliste, bogata dekoracja: witraże, ikony, rzeźby, obrazy
- dwie opinie dotyczące ozdabiania kościołów
- świątynie chrześcijańskie jako domy samego Boga powinny być bogato zdobione, aby podkreślić Jego wielkość
- cystersi sprzeciwiali się ozdobom, ponieważ uznawali, że odwracają one uwagę wiernych od obcowania z Bogiem, odczuwania jego wielkości nie opartej na pięknie widzialnym
- twórczość średniowieczna była często anonimowa - ważne było dzieło, a nie autor
Podłoże społeczne i polityczne średniowiecza
- epoka pełna kontrastów
- tendencje unifikacyjne, mające na celu zjednoczenie państw chrześcijańskich - propagowane przez Kościół
- tendencje odśrodkowe, procesy pogłębiania się różnic między państwami
- walka między Kościołem a władzą świecką (cesarstwem, dworami itp.)
- rozłamy w państwie kościelnym - podział na świat bizantyjski (prawosławie) i zachodni (religia rzymsko-katolicka) - schizma wschodnia
- prądy reformatorskie, np. Husytyzm w Czechach
- gospodarka oparta na rolnictwie, bardzo wolny postęp cywilizacyjny
- plagi głodu, zarazy, nieurodzaje - życie w poczuciu zagrożenia
- częste wojny np. wojna stuletnia
- niższe warstwy społeczne - chłopi i plebs miejski - żyły w prymitywnych warunkach
- jednocześnie jest to epoka olbrzymich zamków, pełnych przepychu dworów, pięknych katedr, epoka lubująca się w turniejach, ceremoniach
Św. Augustyn - dualizm
- św. Aureliusz Augustyn (354-430)
- twórca dualizmu
- istnieją dwa równoległe byty: materialny i duchowy
- dominacja i zwierzchność bytu duchowego nad materialnym
- rozdarcie i konflikt między cielesnością a duchowością
- koncepcja metafizyczna
- Bóg zajmuje centralne miejsce - teocentryzm
- Bóg jest bytem doskonałym, niezależnym od jakiegokolwiek innego bytu, jest istotą wieczną i nieskończoną
- wszystko inne posiada w Nim wyłączną przyczynę powstania i istnienia
- zbliżają się do Niego dusze ludzkie, ale daleko im do boskiej doskonałości
- Bóg stworzył świat i utrzymuje go w istnieniu, świat materialny jest uwarunkowany przez istotę boską
- przyroda jest tworem skończonym w czasie i przestrzeni, nietrwałym i przemijającym, znikomym wobec Boga
- poznanie Boga
- nie da się poznać Boga przy pomocy zmysłów rozumowych, rozum jest tylko narzędziem, źródłem poznania jest stojący poza światem Bóg
- prawdę o Bogu można zrozumieć, gdy Bóg nas oświeci
- św. Augustyna różni od Platona zwątpienie w siłę rozumu
- człowiek
- to dusza rozumna posługująca się ciałem ludzkim i śmiertelnym
- dusza jest czymś wyższym od ciała, ciało jest tylko koniecznym na pewien czas miejscem przebywania duszy
- ciało bywa uciążliwe, męczące, podlega procesowi starzenia - dlatego było w pogardzie
- potępienie zabiegania o sprawy doczesne, materialne, cielesne
- „O państwie bożym”
- dwa światy - królestwo boże i godne pogardy królestwo ziemskie - pogarda dla świata
- triumf świata duchowego (papiestwa) nad państwem świeckim (cesarstwem)
- ”Wyznania”
- napisane w 400 r.
- wypowiedź autobiograficzna z elementami modlitwy i medytacji - rodzaj szczerej, wewnętrznej samoanalizy
- dualizm w sztuce
- przeciwstawienie tego świata tamtemu najpełniej można oddać przez alegorię
- najpełniejszym wyrazem dualizmu w sztuce jest katedra gotycka: ciemny dół symbolizuje świat ziemski, a strzelista, jasna góra - świat boski
Św. Tomasz z Akwinu - gradualizm
- żył w latach 1225-1274
- twórca gradualizmu
- łac. gradus - stopień
- świat został stworzony przez Boga , ale praca nad nim została już zakończona
- Bóg nadal sprawuje nad nim opiekę, choć nie wszystko dzieje się za jego sprawą
- świat materialny jest sam w sobie wartościowy, choć wyżej od niego jest oczywiście świat duchowy
- oba porządki - wieczny i doczesny - nie stoją w opozycji do siebie, lecz stanowią uzupełniającą się całość
- wszechświat przedstawiony jako szereg stopni dążących do Boga
- istoty ziemskie są stworzone są na podobieństwo boskie - ale w różnych stopniach
- stopniowanie od przyrody, materii bez życia, przez materię ożywioną, ludzi, anioły do Boga
- każdy stopień ma swoje prawa, żaden nie jest lepszy
- etyka wymaga, aby każdy żył według stopnia, do którego należy
- nie ma przeciwności pomiędzy światem a Bogiem, w tym boskim porządku świata swoje miejsce ma każde stworzenie, stan i klasa
Św. Franciszek z Asyżu - franciszkanizm
- syn bogatego kupca włoskiego i Francuzki, żył w latach 1182-1226
- właściwie nazywał się Giovanni Bernardore, imię Francesco było przydomkiem szkolnym związanym z jego postępami w nauce języka francuskiego
- jako młody człowiek przeżył na wyprawie krzyżowej kryzys duchowy
- po rozdaniu majątku ubogim zajął się niesieniem pomocy biednym i chorym (zwł. trędowatym)
- stworzył i opracował formułę zakonu wędrownego Braci Mniejszych - franciszkanów
- ostatnie lata życia spędził jako pustelnik
- zapoczątkował wielki ruch odnowy moralnej w świecie pełnym okrucieństwa
- program wiary radosnej, prostej, płynącej z wszechogarniającej miłości do świata i stworzenia, miłości poddanej ewangelicznym nakazom miłosierdzia, ubóstwa, braterstwa
- sprzeciwiał się ascezie („dręczeniu brata-ciała”)
- pisał kazania do ptaków i ryb
- napisał zbiór legend i opowiadań o sobie i swoich towarzyszach: „Kwiatki świętego Franciszka z Asyżu”
Św. Bernard z Clairvaux - mistycyzm
- syn rycerza, żył w XII w.
- był znakomitym mówcą - nazywany doctor mellifluus (miodopłynny)
- współtwórca mistyki praktycznej
- mistycyzm - pogląd, że obcowanie z Bogiem jest najlepszym środkiem poznania prawdy
- do poznania trzeba życiem zasłużyć na pomoc bożą, bo siły ludzkie są niedostateczne, musi im pomóc łaska
- łaskę zyskujemy przez pokorę i miłość - są one potrzebniejsze od rozumu
- zdobycie prawdy możliwe jest przez pogłębienie życia duchowego
- odróżniał cztery stopnie miłości, a za św. Benedyktem przyjmował 12 stopni pokory
- stopnie poznania
- I stopień osiągany przez pokorę - szczyt pokory pozwala nam poznać własną nędzę
- II stopień - przez współczucie - dzięki poznaniu własnej nędzy zyskujemy współczujące zrozumienie nędzy innych
- III stopień - przez kontemplację - cierpiąc nad własną i cudzą nędzą oczyszczamy swe serce i czynimy je zdolnym do oglądania rzeczy boskich
- szczytem kontemplacyjnego poznania jest ekstaza - następuje ona, gdy umysł oglądając Boga, przejęty podziwem dla Jego wielkości, zapomina o sobie; wówczas duma wyrywa się nie tylko z ciała, ale i jakby z siebie i zatapia się w Bogu (jak kropla wody wlana do wielkiej ilości wina tracąca swe właściwości i nabierająca właściwości wina)
Estetyka średniowieczna
- estetyka - nauka o pięknie
- św. Tomasz z Akwinu
- „Pięknymi są rzeczy, które się podobają gdy są oglądane” (w starożytności: „piękno budzi zadowolenie i jest cenne”)
- „Dobro jest przedmiotem pragnienia, a piękno poznania” (w starożytności utożsamiano piękno z dobrem, a w średniowieczu rozróżniano te pojęcia)
- sztuka nie miała na celu imitować rzeczywistości, ale ją idealizować
- piękno sztuki (ludzkiej) zależy od przyrody, ale piękno przyrody zależy od sztuki (boskiej)
- o pięknie może stanowić jakość elementów, a nie tylko harmonia między nimi
- dwie są zasady piękna: zgodność i jasność
- św. Augustyn rozróżniał dwie naczelne kategorie estetyczne
- piękno
- stosowność
- piękno wywodzi się od Boga
Teoria ascezy
- w starożytności ascetami nazywano atletów (askesis - ćwiczenie, systematyczny wysiłek; askein - obrabiać, kształtować)
- teoria ascezy została wprowadzona do chrześcijaństwa w III w. n.e. przez Klemensa z Aleksandrii oraz Orygenesa
- celem ascezy chrześcijańskiej jest udowodnienie miłości Bogu poprzez naśladownictwo (w dostępny sposób) cierpienia męki Chrystusa
- najważniejsza w ascetycznej ofierze jest miłość do Boga - jest to chęć współcierpienia z Chrystusem w jego ofierze za ludzkość, dążenie do wynagrodzenia (ekspiacji) za grzechy świata, a wreszcie chęć okazania Bogu miłości przez wybranie Jego samego ponad wszelkie dobra doczesne przez odrzucenie tych dóbr i wyrzeczenie się ich, co nie oznacza pogardy dla nich - inaczej ofiara byłaby bezwartościowa
- asceza pozytywna (duchowa) - dążenie do Boga i panowanie ducha nad ciałem przez modlitwę; środki: modlitwa, rozmyślania i kontemplacja - dążenie do cnoty i doskonałości
- asceza negatywna - zwalczanie uczuć, doznać czy stanów, które są przeszkodą w dążeniu do doskonałości; realizuje się przez cierpienie i wyrzeczenia podejmowane świadomie dla opanowania ciała i umocnienia nad nim władzy ducha
- asceza religijna polegała na praktykach zmierzających do oczyszczenia duszy, przebłagania za grzechy i zbliżenia do Boga
„Legenda o św. Aleksym”
- Aleksy
- jest jedynym potomkiem rodu książęcego
- przewyższa cnotą swoich rodziców - Eufamiana i Aglias
- złożył śluby czystości, dlatego opuszcza żonę w noc poślubną
- jego zgon znaczony był cudami (np. samoczynne bicie dzwonów, uzdrawianie chorych zapachem ciała)
- po śmierci rozpoznany i uznany za świętego
- asceza w życiu św. Aleksego
- rozdawanie pieniędzy ubogim
- żebracze życie, narażanie się na celowe poniżenie
- największa ofiara - miłość do ojca
- nie żąda chwały, jest ubogim i skromnym człowiekiem
- asceza pogłębiona przez przypadkowy powrót do Rzymu - spędza nierozpoznany 16 lat u schodów do pałacu swego ojca
- legenda
- pochodzi z Syrii z V - VI w. n.e., w Europie pojawiła się i została spisana w X wieku, także w językach narodowych (francuskim, włoskim)
- propaguje skrajną ascezę
- przykład literatury hagiograficznej oraz parenetycznej
Ethos rycerski
- etos (gr. ethos - zwyczaj) - styl życia jakiejś społeczności, ogólna orientacja jakiejś kultury, przyjęta przez nią hierarchia wartości formułowana wprost lub dająca się wyczytać z ludzkich zachowań
- rycerz
- pochodzi z wysoko usytuowanej rodziny lub pasowany za niezwykłe czyny
- urodziwy i wdzięczny (podkreślone bogatym strojem)
- silny od kołyski
- cały czas poszukuje sławy
- cechuje go wyważona duma i odwaga
- hojny, wierny zobowiązaniom wobec równych sobie
- wg. Fulberta z Chartres rycerz nie mógł dopuścić do zranienia swego pana, szkody w jego posiadłości, uszczerbku na jego honorze
- nigdy nie atakuje z tyłu, bezbronnych, leżących itp.
- szacunek dla wroga, obowiązek pomsty
- musi cały czas potwierdzać, że jest najlepszy, szukać możliwości pojedynków itd.
- honorowa walka ważniejsza niż zwycięstwo, dlatego podstęp w walce jest niedopuszczalny
- jego hasłem jest „bić się i kochać”
- w epoce rozkwitu kultury dworskiej ważne staje się: dążenie do doskonałości etycznej, dworność, zdolność do wielkiej miłości
- przykładem rycerza jest np. Bolesław Krzywousty opisywany w „Kronice polskiej” Gala Anonima
„Pieśń o Rolandzie”
- chanson de geste - pieśń o czynach (bohaterskich), poemat bohaterski
- hrabia Roland nie ma wyboru, musi wybrać pewną śmierć w obronie własnego honoru
- woli zginąć, niż usłuchać Oliwiera i zadąć w róg
- wie, że rodzina nie zniosłaby hańby
- Roland - ideał średniowiecznego rycerza
- dzielny, waleczny, pełen odwagi
- walczy za Boga, króla, ojczyznę
- jest wiernym wasalem króla i uważa, że król ma prawo od niego żądać śmierci
- okoliczności śmierci Rolanda
- jest świadkiem śmierci swego przyjaciela Oliwiera, znosi ciała rycerzy, aby pobłogosławił je biskup Turpin
- w końcu przygotowuje się na śmierć, przypomina sobie całe swoje życie, modli się, płacze i wzdycha
- po duszę hrabiego przybywają aż trzej wysłannicy Boga
- jego śmierć ma charakter uroczysty i podniosły, jest piękna, dlatego, że Roland zasłużył sobie na nią tym, że walczył do końca
- apoteoza bohatera
- dla średniowiecznego rycerza ważne było nie tyle osiągnięcie celu - zwycięstwa w walce, ile to, jak się walczyło
- śmierć w bitwie - szczególnie w świętym boju z niewiernymi - była powodem do chwały, zapewniała rycerzowi miejsce w niebie
- znaki ethosu rycerskiego
- umiera twarzą do wroga - świadectwo męstwa
- żegna się ze swym bojowym rynsztunkiem, układa go obok siebie
- zabija Saracena, który chce mu odebrać miecz Durendal
- próbuje zniszczyć miecz, aby nie dostał się w ręce wroga (utrata miecza to utrata honoru i pozycji), potem chroni go swoim ciałem
- Durendal to oręż święty (dar od króla) - głowica zawiera relikwie
- ząb św. Piotra - symbol jedności Kościoła
- krew św. Bazylego - przypomina, że stan rycerski to zakon (rycerz składa śluby)
- włosy św. Dionizego (patrona Francji) - symbol ojczyzny
- strzęp szaty Najświętszej Panny - mówiący o powinności życia w cnocie
- swe myśli kieruje ku Francji i królowi - wierność wasala seniorowi
- znaki wiary
- chrześcijańskie przygotowanie do śmierci - kładzie się twarzą do ziemi (pokuta, skrucha, żal za grzechy), dokonuje rachunku sumienia, uznaje się wasalem Boga
- pojednanie z Bogiem - umarł w czasie modlitwy, ze złożonymi rękami, świadczy to o uspokojeniu, o boskim przebaczeniu
- znaki heroizmu
- straceńcza decyzja - odmowa wezwania pomocy i wyrok na innych rycerzy
- samotna śmierć hrabiego, który wcześniej pomógł umrzeć Oliwierowi i Turpinowi
- Roland umiera na wzgórzu, pod sosną - symbolizuje to Golgotę i krzyż
„Dzieje Tristana i Izoldy”
- stara historia miłosna, zawarta pierwotnie w legendach celtyckich
- spisana przez Józefa Bedier
- miłość
- niszcząca siła, jest w konflikcie z honorem
- jest silniejsza niż rozum, prawa, honor rycerski - sprowadza nieszczęście na kochanków (np. złamanie kodeksu honorowego przez Tristana - działanie przeciw panu)
- nawet śmierć nie może pokonać miłości - symbol krzaku głogu na grobach bohaterów
- pokazana symbolicznie pod postacią magicznego napoju miłosnego
- Tristan i Izolda
- niewinni i czyści, przykuci do siebie władzą napoju miłosnego
- świadomi swej tragicznej namiętności
- wiedzą, że muszą się rozłączyć, a jednocześnie nie mogą żyć bez siebie
- bohaterowie wysoce moralni, przez co ich cierpienie jest większe
- bezskutecznie próbują nie poddawać się swojej miłości
- średniowieczne wyobrażenie kochanków - symbol namiętności i cierpienia w miłości
- poszerzenie ethosu rycerskiego - rycerz musi być uprzejmy wobec kobiet, znać etykę dworską, umieć śpiewać i grać, dbać o wdowy i sieroty
Heloiza i Abelard
- Pierre Abelard (1079-1142)
- filozof i francuski teolog
- jego wykłady powodowały wiele zatargów z władzami kościelnymi
- historia romansu Heloizy i Abelarda
- Abelard zakochał się w młodej Heloizie, której udzielał lekcji w zamian za pokój w domu jej wuja, kanonika Fulberta
- gdy Heloiza zaszła w ciążę, Abelard zmuszony potajemnie żeni się z nią mimo, że ona nie chce poświęcać jego kariery
- Abelard ukrywał swe małżeństwo, aby móc kontynuować swe wykłady w szacie zakonnika (nosił sutannę, choć był człowiekiem świeckim, nie miał święceń)
- Fulbert, który dążył do ujawnienia małżeństwa, nasłał na Abelarda opryszków, którzy go wykastrowali
- Abelard złamany kalectwem i hańbą wstąpił do klasztoru, gdzie zaczął znowu uczyć, i kazał uczynić to samo Heloizie, która mimo oporów uległa mężowi
- po pewnym czasie nawiązała się korespondencja między kochankami, pełna miłości i cierpienia ze strony Heloizy oraz zdecydowanie chłodniejsza ze strony Abelarda
- ta sławna para ta stała się we Francji symbolem miłości jako romantycznej tragedii
Pojęcie śmierci
- hasło epoki - memento mori - pamiętaj o śmierci, pamiętaj, że umrzesz
- śmierć występuje także w wielu utworach
- „Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią”
- „Wielki Testament”
- „Legenda o św. Aleksym”
- „Pieśń o Rolandzie”
- „Tristan i Izolda”
- początkowo przedstawiano ją jako szkaradną wiedźmę, której niekiedy dodawano skrzydła nietoperza (tak przedstawiona jest śmierć na sławnym fresku na murach Campo Santo w Pizie)
- ta alegoria śmierci bardzo mało się rozpowszechniła, szybko została zastąpiona przez przedstawienie śmierci jako szkieletu (gdy rozpowszechniło się przedstawianie umarłych jako szkieletów) - popularne do dziś
- w średniowieczu wszechobecny jest motyw śmierci przedstawiony na dwa sposoby
- alegorycznie, symbolicznie
- jako zjawisko fizyczne (np. rozpad ciała ludzkiego)
- śmierć kojarzy się z przemijaniem
- celem tych przerażających obrazów było przejęcie ludzi myślą o nietrwałości życia i wpojenie pogardy dla rzeczy doczesnych, które wobec wieczności nie maja żadnej wartości
- pod koniec XIV w. pojawił się tzw. taniec śmierci - motyw ten był tematem zarówno literackim, jak i ikonograficznym
- występują w nim przedstawiciele wszystkich stanów i zawodów w towarzystwie rozkładających się trupów
- ci ostatni zwracają się groźnie do pierwszych: są uzbrojeni w pociski, motyki, łopaty i chwytają żywych za ręce, aby ich porwać z sobą
- obrazy te nie zachęcają do pokuty, której czas minął, lecz zwiastują nieuniknioną śmierć
Franciszek Villon „Wielki testament”
- autor - Franciszek Villon (ok. 1431-1465) - wiódł barwne życie łotrzyka i rozrabiaki, złodzieja i awanturnika
- otwierał grono poetów wyklętych
- można go przyrównać do wagantów, którzy często szokowali stylem życia, prowokacją obyczajową i artystyczną
- podczas pisania poematu autor był nękany wyrzutami sumienia, nędzą oraz złym stanem zdrowia
- rozdwojenie poety między złem a skruchą
- w swym dziele twierdzi, że gdy jest się młodym, można do woli korzystać z życia i zażywać rozkoszy, ale wszystko przemija, nadchodzi śmierć i rozkład ciała w starości
- uważa, że życie ziemskie jest dobre
- świat Villona to Paryż ludzi ubogich, tęskniących za lepszym życiem
- poeta zafascynowany jest przemijaniem urody świata i nieuchronnością śmierci
- okrucieństwo śmierci - „odziera ze skóry, napina żyły, rozdyma i rozsadza szyję, nerwy i ścięgna zdziera z ciała”
- śmierć dosięgnie każdego, jedyne wyjście to być żywcem wziętym do nieba
- śmierć jest katem, lecz te męki nie są karą za grzechy, lecz stałym elementem drogi do Boga każdego człowieka
Średniowiecze w Polsce
- skutki Chrztu Polski
- wejście w obręb kultury zachodnioeuropejskiej
- wprowadzenie alfabetu łacińskiego
- podział piśmiennictwa w Polsce
- językowy: łacińskie i polskie
- światopoglądowy: religijne i świeckie
- najdawniejsze zabytki języka polskiego
- 1136 „Złota bulla języka polskiego” - bulla papieża Innocentego II nadająca posiadłości arcybiskupstwu gnieźnieńskiemu, w tekst wplecione nazwy polskich miejscowości
- 1270 - pierwsze zdanie w języku polskim zachowało się w „Księdze henrykowskiej” - mąż mówi do żony: „Daj ać ja pobruszę, a ty poczywaj”
- kazania świętokrzyskie XIII/XIV w. - cały tekst w języku polskim (zachowane tylko fragmenty rękopisu)
- kazania gnieźnieńskie XIV/XV w. - 10 kazań w języku polskim i 95 łaciną
- psałterz floriański XIV/XV w. - psałterz dla królowej Jadwigi - pierwszy polski przekład psalmów, spisany na bogato zdobionym pergaminie, odnaleziony w Sankt Florian i wykupiony w 1931 przez rząd polski
- XV w. „Biblia królowej Zofii” („Biblia Szaroszpatacka”) - dla królowej Zofii, czwartej żony Jagiełły, matki Kazimierza Jagiellończyka
- różnice między średniowieczem polskim a europejskim
- mniejsze kontrasty społeczne, mniejsza nędza, ale i wolniejszy postęp cywilizacyjny
- siedziby władców i dwory mniej okazałe, budownictwo w większości drewniane, rzadziej z cegły
- mniejszy wpływ ziemiaństwa
- brak wielkich księgozbiorów, uniwersytetów (przed powstaniem w 1364 r. i rozwinięciem się Akademii Krakowskiej), środowisk naukowych
„Bogurodzica”
- najdawniejszy zabytek poetycki języka polskiego, najstarsza polska pieśń religijna
- czas powstania utworu jest sporny - pieśń ta powstała prawdopodobnie w 1. poł XIII w.
- zapis krakowski z roku 1407 - pierwszy znany zapis
- Jan Długosz nazwał tę pieśń „carmina patria” - pieśń ojczysta
- jest to hymn do Chrystusa, wierni zwracają się do Niego przez Matkę Boską, którą proszą o wstawiennictwo
- Chrystus tronujący w centrum, po obu Jego stronach w pozycjach błagalnych Maryja i Jan Chrzciciel
- cztery osoby reprezentujące cztery cnoty kardynalne - Bóg Ojciec (roztropność), Chrystus (męstwo), Jan Chrzciciel (sprawiedliwość), oraz Maryja (umiarkowanie)
- budowa
- 1. strofa - rozbudowana apostrofa i prośba
- 2. strofa - apostrofa i większa prośba
- utwór meliczny, przeznaczony do śpiewania
- monodia (gr. monoidia - śpiew jednogłosowy) - melodia jednogłosowa, bez akompaniamentu
- śpiew ten jest charakterystyczny dla chorałów gregoriańskich - nazwane tak od imienia papieża Grzegorze Wielkiego (VI/VII w.)
- zabytki językowe
- fonetyczne
- sławiena : sławiona, przegłos e:o
- Krzciciela : Chrzciciela, k:ch
- leksykalne
- gospodzin - pan
- zwolena - wybrana
- składniowe - „Twego dziela Krzciciela, Bożycze” - dla Twego Chrzciciela, Synu Boży
- fleksyjne
- „Bogurodzica” zamiast „Bogurodzico”
- „Bogiem sławiena” zamiast „przez Boga sławiona”
Kroniki
- „Kronika polska” Anonima zw. Gallem (XI/XII w.)
- napisana najprawdopodobniej przez mnicha benedyktyna pochodzącego z Węgier
- najstarsza kronika polska
- w kronice nie ma ani jednej daty
- powstała prawdopodobnie w latach 1113-1116 na dworze Bolesława Krzywoustego
- prawdopodobnie pisana z pomocą kanclerza Michała Awdańca i biskupa Pawła
- składa się z trzech części
- każda część opatrzona dedykacją i wierszowanym wstępem
- część I zawiera dzieje Piastów do narodzin Krzywoustego
- część II - lata 1086-1108
- część III - lata 1109-1113
- kronika wzorowana na historiografii zachodniej
- jest dziełem panegirycznym - pisanym na część króla
- zawiera opowieść o czynach wojennych
- opiewa męstwo, odwagę i dzielność Bolesława Krzywoustego
- cele księgi
- historiograficzny - pierwsza rozwinięta relacja o Polsce jako kraju, społeczeństwie i państwie
- publicystyczny - uwydatnienie walorów osobistych aktualnego władcy tak, by przysłonić świeży grzech kaźni brata
- polityczny
- rozpowszechnienie wiary, iż za sprawą Krzywoustego nastąpi przywrócenie państwu polskiemu wysokiej godności monarchii
- pochwała czynów Bolesława
- przedstawienie suwerenności i niezależności państwa polskiego
- kronika nie zawsze jest zgodna z prawdą historią
- kronika biskupa Wincentego zw. Kadłubkiem (ok. 1150-1223)
- spisana na polecenie Kazimierza Sprawiedliwego
- składa się z czterech ksiąg
- pierwsze trzy księgi opisują dawniejsze dzieje Polski w formie dialogu między bp Mateuszem a abp Janem
- czwarta księga - panowanie Mieszka Starego i Kazimierza Sprawiedliwego do 1202 r.
- napisana prozą ze wstawkami wierszowanymi
- kronika zawiera
- zapożyczenia z innych utworów autorów łacińskich
- wątki antyczne
- podania i opowieści fantastyczne (m. in. cykl podań krakowskich)
- nauki moralne i przykłady z życia świętych
- cel i charakter utworu
- kronika apologetyczna Kościoła
- poparcie dla systemu feudalnego (piramidy hierarchicznej)
- umoralnienie społeczeństwa w duchu chrześcijańskim
- styl alegoryczny, często odbiega od prawdy historycznej
- „Historia Polski” Jana Długosza (1415-1480)
- kronika opisuje dzieje Polski od czasów najdawniejszych do 1480
- autor opierał się na pracach poprzedników polskich i zagranicznych
- studiował dogłębnie dokumenty
- stosował za Liwiuszem tzw. metodę pragmatyczną (łączenie zdarzeń w ciąg przyczynowo-skutkowych)
- celem tego dzieła jest synteza dziejów średniowiecza polskiego
- kroniki pisane były łaciną, język narodowy uważany był za plebejski
„Skarga umierającego”
- na łożu śmierci leży człowiek i jęczy
„Ach mój smutku, ma żałości!
Nie mogę się dowiedzieci,
Gdzie mam pirwy nocleg mieci,
Gdy dusza z ciała uleci”
- żal mu się rozstawać z majątkiem i dziećmi, ale nade wszystko trapi go niepokój o zbawienie duszy, na które nie pracował, bo zbyt lubił uciechy światowe i pieniądze, których marność dopiero poznaje
- jest niezawodny środek na uspokojenie wyrzutów sumienia i zażegnanie niepokoju: skrucha, spowiedź i święte sakramenty - oto sens moralny tego wiersza
„Satyra na leniwych chłopów”
- napisana przez szlachcica pod koniec XV w. (ok. 1483 r.)
- stronniczy opis nierzetelnej pracy chłopów
- zaczynają pracować dopiero koło południa
- pracują źle, a gdy się na nich nie patrzy, jeszcze gorzej
- nie dbają ani o narzędzia, ani o bydło
- robią to wszystko z wyrachowania
- przekonanie o harmonii hierarchicznego społeczeństwa
- każdy człowiek ma wyznaczone miejsce na świecie i ma obowiązek je spełnić, aby w społeczeństwie panowała harmonia; niewypełnianie obowiązków traktowane było jako grzech i wykroczenie przeciw ludzkości
„Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią”
- utwór spisany w latach 1463-1465 przez nieznanego autora, pierwotna idea wzięta z łacińskiego tekstu „Dialogus magistri Polycarpi cum Morte”
- najdłuższy polski wiersz średniowieczny - 498 wersów
- forma dialogu jest bardzo charakterystyczna dla piśmiennictwa średniowiecza
- satyryczny poemat moralno-dydaktyczny
- mistrz Polikarp prosił Boga, aby dane mu było ujrzeć śmierć
- pewnego dnia, gdy modlił się w kościele i wszyscy już wyszli, ujrzał postać bardzo szkaradną w łachmanach z wystającymi żebrami i odpadającym ciałem - śmierć
- Bóg go wysłuchał
- utwór z pogranicza literatury świeckiej i religijnej
- wskazuje na to miejsce akcji
- motyw tańca śmierci
- opowiadanie o narodzinach śmierci (wyskoczyła z jabłka, które ugryzła Ewa)
- elementy świeckie
- wątpliwości i dociekliwość mędrca znającego Biblię
- śmierć przestrzega niemoralnie żyjących księży, łamiących śluby zakonników, rozpustne kobiety, ludzi rozkochanych w dobrach materialnych
„Pieśń o chlebowym stole”
- wiersz Przecława Słoty (lub Złoty), szlachcica z Gosławic, z ok. 1415 r.
- inaczej: „O zachowaniu się przy stole”
- utwór społeczno-obyczajowy o charakterze dydaktycznym
- krytyka obyczajów biesiadnych
- utwór pouczający, piśmiennictwo dworskie
- jest to próba sformułowania średniowiecznych zasad dobrego wychowania i - oprócz etyki biesiadnej - zwrócenia uwagi mężczyzn na konieczność pielęgnowania dwornych obyczajów oraz szacunku dla kobiet
- wiersz świadczy o wysokiej kulturze dworskiej
- zamiarem autora było przeszczepienie na użytek słowiański dworskich i biesiadnych zwyczajów zachodnioeuropejskich, formułujących się pod wpływem odejścia od kultury rycerskiej i przejścia na grunt kultury dworskiej
- jest to również świadectwo świadomości wzrostu roli kobiety w życiu towarzyskim w piętnastowiecznej Polsce
- w wierszu pojawiają się zastosowane po raz pierwszy w polskiej poezji średniowiecznej rymy męskie (półzgłoskowe): „wół, stół, kół”
„Posłuchajcie, bracia miła”
- utwór z XV w., często tytułowany „Żale Matki Boskiej pod krzyżem” lub „Lament świętokrzyski”
- wykorzystany motyw Matki Boskiej Bolesnej
- ból Matki Boskiej pokazany jest w wymiarze ludzkim
- Matka Boska zwraca się do innych matek
- Matka Boska pierze chustę, aby zmyć cierpienie z syna, jest to najwyższy wymiar miłości
- motyw śmierci
„Spowiedź archipoety”
- łaciński poemat w 100 wierszach (25 strof x 4 wersy)
- powstał w drugiej połowie XII w.
- radość życia, którą daje miłość, picie wina w dobrym towarzystwie, radowanie się teraźniejszością, chwilą
- z wszystkich „grzechów” Archipoeta spowiada się, ale nie uważa ich chyba za grzechy
- przedstawiona opinia, że Bóg po to stworzył ziemię, aby człowiek był na niej szczęśliwy
- ta radość życia zapowiada przełom renesansowy
- 10 -