Prawo cywilne - część ogólna:

Wstęp:

Prawo prywatne:

- stosunki miedzy autonomicznymi podmiotami

- brak wladczego podporzadkowania jednego podmiotu drugiemu podmiotowi

- jedynie pewne granice ksztaltowania relacji

- sytuacje obu podmiotow nie sa zawsze rownorzedne

- spory roztrzygane z inicjatywy podmiotow

Prawo publiczne:

- organ panstwa jedna ze stron

- organy mogą wladczo ksztaltowac sytuacje prawna czlowieka

- organy ustanawiaja bezposredni przymus

Uzytecznosc wyroznienia -> charakterystyczne dla liberalnej demokracji

Gałąź prawa - spojne i uoprzadkowane zespoly norm prawnych, regulujace obszerne kategorie spoleczne

- stosowanie - bezposrednio, inne pomocniczo

- ustawy - korzystaja z kilku galezi prawa

- dyscyplina naukowa/dydaktyczna - nie pokrywa się

Cechy odrozniajace prawo cywilne od innych galezi:

- metoda regulacji -> autonomiczna pozycja podmiotow

- faktyczne relacje podmiotow - mogą być nierownorzedne

- odpowiedzialnosc odszkodowawcza - funkcja kompensacyja

- akt normatywny

- spory - z inicjatywy, KPC

- majatkowy przedmiot regulacji - nie do przyjecia w III RP

Zakres prawa cywilnego:

Pracy - normy cywilnego dubsydiarnie, szczegolna galaz prywatnego, KP 1974

Rodzinne - czesc cywilnego - KRO 1964

Handlowe

Gospodarcze

Rolne i Spoldzielcze

Systematyka prawa cywilnego:

Dzialy -> system pandektowy

- czesc ogolna

- prawo rzeczowe

- zobowiazania

- spadkowe

- rodzinne

- na dobrach niematerialnych

Zasady prawa cywilnego:

- normy o donioslym znaczeniu dla danej galezi prawa

- szczegolna rola zasad prawa -> kierunek, zasady do spelnienia w roznym stopniu

1. uznanie i ochrona osobowosci czlowieka w rownej mierze -> zdolnosc prawna, zdolnosc do czynnosci prawnych

2. Pelna i rowna ochrona mienia podmiotow PC - wlasnosc

3. Zakaz naduzywania praw podmiotowych - zasady wspolzycia spolecznego

4. Autonomia woli - swoboda umow w dopuszczalnym stopniu

5. Ochrona zaufania - domniemanie dobrej wiary

Unifikacja i kodyfikacja prawa cywilnego w Polsce:

- rózne systemy prawne (zaborców) - powołano Komisję Kodyfikacyjna

- unifikacja - przy MS przy pomocy prawnikowe

- wydano dekrety

- po unikfikacji zaczeto kodyfikacje

- powolano Komisje Kodyfikacyjna -> rozne projekty

- 1964 KriO, 1964 KC

- instytucje odpowiednia dla socjalizmu i podstawowe instytucje prawa cywilnego

Źródła prawa cywilnego:

Źródła prawa - fakty uznawane w danym systemie prawnym za fakty prawotwórcze

- tworzą normy generalne i abstrakcyjne

Prawo stanowione:

akty prawne powszechnie obowiazujace -> sa zrodlem prawa cywilnego

akty prawne obowiazujace wewnetrznie -> nie sa zrodlem prawa cywilnego

Zwyczaje i prawo zwyczajowe:

Zwyczaj - uznana i stosowana praktyka postepowania

- donioslosc - ustalone w danych stosunkach i ewentualnie w odniesieniu do blizej okreslonego kregu osob

- rola prawna - tylko jak dobry zwyczaj, zasady wspolzycia spolecznego

Prawo zwyczajowe

- w przeciwienstwie do zwyczaju uwazane za norme prawne

- praktyka stosowana przez organy panstwa

- może ksztaltowac się obok, a nie przeciwko systemowi prawnemu

Zwyczaje prawne

- praktyka dokonywania jakichś czynnosci prawnych

Zasady wspolzycia spolecznego

- doprecyzowanie tresci instytucji prawa cywilnego

- pomocne przy kwalifikowaniu pewnych zdarzen

- podczas wykladni oswiadczen woli

- przeciw amoralizmowi

Orzecznictwo

- sady w Polsce nie dzialaja prawotworczo

- pomoc przy wykladni

Doktryna

- de lege ferenda

Wazniejsze rodzaje norm i przepisow prawa cywilnego:

- hipoteza -> okresla adresatow normy oraz okolicznosci jej zastosowania

- dyspozycja -> wzor powinnego zachowania adresata

- sankcja -> jak powinne zareagowac organy panstwowe, gdy adresat normy nie zastosuje się do dyspozycji

Podział ze względu na okoliczności zastosowania normy:

- ius cogens

- ius dispositivum - uzupelniaja tresc stosunku prawnego w zakresie nieuregulowanym przez strony

- ius semdispositivum - minimalny zakres ochrony jedenj za stron

Normy kompetencyjne:

- czynności konwencjonalne - zachowania, którym pewne reguly (sensu) przypisuja jakies swoiste znaczenie

- normy kompetencyjne nakladaja na kogos obowiazek reagowania na dokonanie czynnosci konwencjonalnej

- przyznaja kompetencje do dokonania czynnosci konwencjonalnej danemu podmiotowi, ze skutkiem w postaci powstalych obowiazkow innych podmiotow

- nie nakladaja jednak obowiazku dokonania danej czynnosci prawnej

Metanormy:

- normy dotyczace sposobu konstruowania danego systemu prawnego -> uznanie danych faktow za prawotworcze

- reguly interpretacyjne

- reguly inferencyjne

- reguly kolizyjne

Rodzaje przepisow:

- definicje legalne - przepisy, które w sposób wiazacy okreslaja sens uzytych w akcie prawnym slow lub zwrotow

- przepisy odsylajace - przy ustalaniu tresci normy X należy uwzglednic także przepis, który ustanawia norme Y

- zwroty niedookreslone - metod na pozostawienie luzu interpretacyjnego dla organow stosujacych prawo, wprost oznaczaja pewne fakty

- klauzule generalne - zwrot niedookreslony zawarty w przepisie prawnym oznaczajacy pewne oceny funkcjonujace w jakiejs grupie spolecznej, do których odsyla ow przepis przez nakaz uwzgledniania ich przy ustaleniu stanu faktycznego podpadajacego pod dana norme

Obowiazywanie norm w zasiegu czasowym i przestrzennym:

- vacatio legis - 14 dni od ogloszenia

- może być inaczej

koniec:

- klauzule derogacyjne - przepisy wprowadzajace dany akt prawny

- uplyw czasu

- lex posterior derogat legi priori, ale lex posterior generali non derogat priori speciali

- desuetudo

- orzeczenie TK

- prawo intertemporalne - czy do stosunkow prawnych powstalych przed uchyleniem normy, stosowac norme prawna nowa czy stara

- nieretroakcja

- skutki zdarzen prawnych - do czasu wejscia nowej ustawy, wejscie nowej ustawy - stosuje się nowa

- reguly intertemporalne - jak okreslic pod rzadem nowej ustawy tresc stosunku prawnego, który powstal pod rzadem ustawy starej i trwa nadal, a także jakie konsekwencje niosa ze soba zwiazane z tym stosunkiem zdarzenia prawne, które nastapily pod rzadami nowych norm

Obowiazywanie przestrzenne:

- na calym terytoium RP, chyba, ze ustanowione inaczej

- obowiazuje co do stosunkow prawnych laczacych obywateli lub osoby prawne z Polski w sytuacjach, gdy zdarzenie prawne lub jego skutki nie siegaja poza terytorium RP - odnosi się tez do cudzoziemcow

- prawo prywatne m/n - jakie regulacje należy stosowac do stosunkow zawierjacych element obcy

Stosowanie prawa cywilnego:

Model stosowania prawa:

Normatywny model stosowania prawa:

- wskazuje jak sad powinien stosowac prawo - w szczegolnosci prawo cywilne

- zawiera nakaz przestrzegania obowiazujacego prawa

- sedzie powinien tez kierowac się wartosciami oprocz litery prawa

- prawo cywilne sluzy do realizacji indywidualnych interesow obywateli lub ich organizacji

Trojczlonowy model stosowania prawa:

- ustalenie stanu faktycznego sprawy

- ustalenie jaka norma/normy sa wlasciwe dla danego stanu faktycznego

- okreslenie konsekwencji prawnych stanu faktycznego na podstawie zastosowanej normy prawnej

Ustalenie stanu faktycznego sprawy:

- ustalenie faktu -> uznanie za prawdziwe zdanie, które glosi, ze tak było lub jest obecnie

- zdania orzekajace o faktach musza być dostatecznie uzasadnione

- sad musi rozwiazac kazda sprawe w sposób definitywny

- ciezar dowodu (formalny) - podmioty, które powinny przejawiac inicjatywe w zbieraniu dowodow i wykazywaniu twierdzen

- ciezar dowodu (materialny) - podmiot, który ponosi konsekwencje tego, ze jakis fakt przed sadem nie zostal udowodniony

-> ciezar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z tego faktu wywodzi skutki prawne

Dominiemania:

- faktyczne -> uznanie danego faktu za istotny na podstawie wniosku wyprowadzonego z innych faktow

- prawne -> wyznaczone jest norma prawna, która wiaze podstawe domniemiania z wnioskiem domniemania

- co do faktu -> norma prawna wskazuje jako przeslanke lub wniosek domniemania jakies zjawisko wystepujace w przyrodzie

- co do prawa -> norma prawna wskazuje jako przeslanke/wniosek jakies prawo lub stosunek prawny

- przeciwdowod -> rzeczywistosc jest inna niż orzeka o niej wniosek domniemania

- domniemania prawne zwykle - przeciwdowd bez ograniczen

- domniemania prawne kwalifikowane - ograniczenia dopuszczalnosci przeciwdowodu

- domniemania prawne niewzruszalne - zakaz przeciwdowodu

-> domniemanie dobrej wiary -> jedna osoba może być na raz tylko w dobrej bądź zlej wierze

Wykładnia prawa -> proces wyinterpretowania norm z przepisów prawnych

• dyrektywy jezykowe - prawodowace wlasciwie posluguje się jezykiem, kazde uzyte w tekscie slowo jest potrzebne

• dyrektywy systemowe

- lex superior derogat legi inferiori

- lex specialis derogat legi generali

- lex posterior derogat legi anteriori

- lex posterior gneralis non derogat legi priori speciali

• dyrektywy funkcjonalne

• koncepcja dynamiczna

• koncepcja statyczna

• wykladnia funkcjonalna tylko jak zle z jezykowa I systemowa

wyniki wykładni:

- stwierdzajaca

- rozszerzajaca

- zwezajaca

- derogujaca

Wnioskowanie z norm o normach:

* reguly instrumentalnego zakazu/nakazu

- nakaz czynienia wszystkiego co jest warunkiem koniecznym spelnienia stanu rzeczy

- zakaz czynienia czegokolwiek co jest warunkiem wystarczjacym niezrealizowania stanu rzeczy

* reguly a fartiori

- a maiori ad minus - jeśli komus nakazana/dozwolone jest czynic wiecej, to nakazane/dozwolone mu jest tez czynic mniej

- a minori ad maius - jesli komus zakazane jest czynic wiecej, to tym bardziej zakazane mu jest czynic mniej

* analogia z ustawy

* analogia z prawa

Prawo podmiotowe:

koncepcja prawnonatrualna - prawa podmiotowe wazniejsze niż normy prawne ich systemu

koncepcja pozytywistyczna - prawa podmiotowe to pochodne systemu norm stanowionych przez organy panstwa

koncepcja umiarkowanego pozytywizmu - priorytet norm prawa stanowionego, prawa podmiotowe wyznaczane przez stan prawny, ale zgodne z powszechnymi wartosciami

stosunek cywilnoprawny - prawo podmiotowe + obowiazek

stosunek prosty - tylko jednej stronie przysluguje prawo podmiotowe, z którym sprzezony jest obowiazek drugiej strony

stosunek zlozony - kazdej stronie przysluguje prawo podmiotowe skuteczne wobec drugiej strony (strona jest uprawniona i zobowiazana zarazem)

Cechy prawa podmiotowego:

- sluzy do opisania sytuacji prawnej jednego podmiotu względem innego

- jest wyznaczone normami

- „sfera moznosci postepowania”

- sluzy ochronie interesow podmiotow PC uznanych przez prawo i morlanosc

PP to pewna zlozona sytuacja prawna wyznaczona podmiotom przez obowiazujace normy i chroniaca prawnie uznane interesy tych podmiotow.

Uprawnienia:

- wyrozniony element PP

- roszczenia -> jakas indywidualnie wskazana osoba ma obowiazek wykonac swiadczenie na rzecz uprawnionego

- uprawnienie ksztaltujace - podmiotowi uprawionemu przysluguje prawo do zmiany lub zakonczenia istniejacego stosunku prawnego - nie wymaga się zgody drugiej strony

- zarzut - uprawnieni polegajace na odmowie spelnienia swiadczenia

Rodzaje praw podmiotowych:

- bezwzgledne - skuteczne wobec wszystkich -> wlasnosc

- wzgledne - sa skuteczne wobec okreslonych podmiotow

- akcesoryjne - skonstruowane dla umocnienia innych praw podmiotowych np. hipoteka

- zwiazane - podmiot prawa zwiaznaego może być tylko podmiot okreslonego prawa wolnego np. sluzebnosc

- majatkowe

- niemajatkowe

- przenoszalne - dopuszczalna jest zmiana podmiotow

- nieprzenoszalne - nie jest dopuszczalna zmiana podmiotow

- zbywalnosc

- ekspektatywa (prawo podmiotowe tymczasowe) - sytuacja, która przygotowuje i zbaezpieczna przyszle prawo podmiotowe

Sposoby nabycie i utraty praw podmiotowych:

a) pierwotne

- konstytutywne - prawo wczesniej nie istnialo

- translatywne - nabywamy od nowa istniejace prawo np. zasiedzenie

b) pochodne

- konstytutywne - zmienione -> z szerszego na wezsze

- translatywne - prawo o niezmienionej treści

- sukcesja -> tylko w nabycie pochodnym

- syngularna - nabycie prawa pod tytulem szczegolnym

- uniwerslna - nabycie prawa pod tytulem ogolnym

Utrata praw podmiotowych:

- zbycie -> sprzedaz drugiej osobie - przeniesienie prawa na druga osobe

- wygasniecie -> np. po zbicu wazy wygasa wlasnosc

- konfuzja - polaczenie prawa i obowiazku

Realizacja prawa podmiotowego:

• realizacja zachowan okreslonych trescia prawa podmiotowego w celu utrzymania ochrony, uzyskania chronionego prawem stenu rzeczy

• prawo podmiotowe można wykonywac przez dzialaniu lub zaniechanie

Naduzycie prawa podmiotowego:

• teoria zewnetrzna:

normy prawny - wyznaczaja ramy zachowan dozwolonych

zasady wspolzycia spolecznego - ograniczaja ramy wyznaczone przez normy

• teoria wewnetrzna:

normy prawne i zasady wspolzycia spolczenego od razu wyznaczja ramy zachowan

ZWS - nie stosuje się:

- ocena praw rodzinnych i stanow rodzinnych

- prawo spadkowe

- ocena zdolnosci prawnych lub ZDCP, a także co do formy czynnosci prawnych

Ochrona:

• droga sadowa

• pomoc wlasna:

1. samoobrona:

- obrona konieczna

- stan wyzszej koniecznosci

2) samopomoc - przywrocenie posiadania przymusem wlasnym

Kolizja praw podmiotowych - wykonanie jednego PP wylacza faktyczna mozliwosc wykonania innego PP

- system preferencji -> uwzglednie się intrestes tego, który ma prawo pierwszenstwa

- system redukcji -> odpowiednie proporcjonalnie redukujemy kolidujace prawa -> interesy wszystkich uprawnionych

Przedmioty stosunku cywilnoprawnego:

Rzeczy:

- rzecz - materialnosc + wyodrebnienie z przyrody

- nie sa rzeczami - zwloki, odlaczone od ludzkiego ciala komorki, tkanki, narzady, krew

- zwierzeta - nie sa rzeczami, ale w kwestiach obrotu sa traktowane jak rzeczy

• nieruchomosc - czesc powierzchmo ziemskiej stanowiaca odrebny przedmiot wlasnosci, budynki trwale z gruntem zwiazane lub ich czesci - jeśli na mocy innych przepisow stanowia odrebny przedmiot wlasnosc

- grunty rolne i nierolne

- superficies solo cedit

• rzeczy ruchome - a contrario

- r. oznaczone co do gatunku - cechy rodzajowe

- r. oznaczone co do tozsamosci - oznaczone indywidualnie

- czesci skladowe - wszystko co nie może być od rzeczy odlaczone - czesc skladowa nie może być przemdiotem obrotu

- czesci skladowe nieruchomosci - prawa zwiazane z wlasnoscia, ale tez np. drzewa, budynki -> mogą być ograniczenia i budynek np. odrebny przedmiot obrotu

Przynależność

- smoistna rzecz ruchoma, która pozosaje w zwiazku z inna rzecza ruchoma albo nieruchoma, nazwana rzecza glowna

- czynność prawna majaca za przedmiot rzecz glowna dotyczy także przynaleznosci

- w odroznieniu od czesci skladowej nie musza dzielic losu rzeczy glownej

Pożytki:

- naturalne

- cywilne

- pozytki prawa

• pozytki naturalne przypadaja uprawnionemu do ich pobierania, jeśli faktycznie zostaly odlaczone od rzeczy w czasie trwania uprawnienia, pozytki cywilne zas niezaleznie od tego czy zostaly pobrane faktycznie

• gdy uprawniony do pobierania pozytkow uczynil w tym celu naklady, które przypadly innej osobie - to należy mu się wynagrodzenie za te naklady, ale tylko do wysokosci pozytkow

Przedmioty inne niż rzeczy:

* przedmioty materialne niebedace rzeczami:

- ciecze i gazy - jeśli nie wystepuja w postaci zamknietej to sa rzeczami ruchomymi, jeśli sa kopalinami - przepisy dotyczace kopalin

- kopaliny - prawo gornicze

- zwierzeta w stanie wolnym

* przedmioty niematerialne:

- energia - placimy za ilosc zuzytej energii

- dobra o charakterze intelektualnym - np. utwory literackie

- dobra osobiste - postac niematerialna i niemajatkowy charakter

- pieniadze - nosnik i miernik wartosci

- papiery wartosciowe - wykonanie praw wyrazonych w tresci

* przedsiebiorstwo -> zorganizowany zespol skladnikow niematerialnych i materialnych przeznaczonych do prowadzenia dzialalnosci gospodarczej

- czynność prawna -> calosc

- albo rozumiene jako calosc albo poszczegolne skladniki przedsiebiorstwa

- zbycie -> jako przedsiebiorstwo jedna czynnoscia prawna

- gospodarstwo rolne - nie stanowi przedmiotu samodzielnego obrotu gospodarczego

- forma zbycia przedsibiorstwa, dzierzawy, uzytkowania wieczystego -> forma pisemna z podpisem notarialnie poswiadczonym

- zbycie nie oznacza pozbycia się dlugow - nie sa one skladnikiem przedsiebiorstwa, chyba, ze jest to okreslone umownie

- nabywca odpowiada za dlugi solidarnie ze zbywca, chyba, ze nie wiedzial w momencie zakupu

* majatek i mienie:

majatek: ogol aktywow i pasywow danego podmiotu

mienie: wlasnosc i inne prawa majatkowe -> zawsze tylko do aktywow

Osoby fizyczne:

- osoba fizyczna -> czlowiek jako uczestnik stosunkow cywilnoprawnych

- zdolnosc prawna -> mozliwosc wystepowania w roli podmiotu prawa i obowiazku w obrocie prawnym

- nazwisko i imie -> jesykowe oznaczenie indywidualnej osoby fizycznej

- dodatkowe dane osobowe - np. data urodzenia

- stan rodzinny

- plec

- wiek

- stan cywilny -> akta stanu cywilnego

- dowod osobisty

- miejsce zamieszkania - jest to miejscowosc, w ktorej osoba przebywa z zamiarem stalego pobytu - czynnik obiektywny i subiektywny

- adres zamieszkania - miejsce w tej miejscowosci

- dziecko pod wladza rodzicielska -> m. z rodzicow, bądź tego, który ma wladze rodzicielska

- rowna wladza rodzicielska - miejsce zamieszkania tego rodzica, u którego przebywa

- osoba pod opieka - miejsce zamieszkania opiekuna

Zdolnosc prawna osob fizycznych:

- każdy czlowiek ma zdolnosc prawna od chwili urodzenia

- naciturus - postac zycia ludzkiego

Nasciturus:

- dziedziczenie przez nasciturusa

- za szkode wyrzadzona naciturusowi - sprawca odpowiedzianosc odszkodowacza

- może mieć ubezpieczenie

- może być podmiotem darowizny

- można ustanowic kuratora dla ochrony praw nasciturusa

- można uznac dziecko poczete przed narodzeniem

-> warunkowa zdolnosc prawna - jak urodzi się zywe - jakikolwiek organ funkcje zyciowe po urodzeniu -> domniemanie urodzenia zywego

Ustanie zdolnosci prawnej:

- ustanie ZP - gasna lub przechodza na inne osoby prawa i obowiazki zmarlego

- smierc - trwale i nieodwracalne ustanie funkcji pnia mozgu

- domniemanie - domniemywa się, ze zaginiony zmarl w chwili oznaczonej w orzeczeniu o uznaniu za zmarlego

- smierc pewna, cialo obecne -> lekarz sporzadza karte zgonu, a w USC sporzadza się akt zgonu

- smierc, ale nie ma ciala

a) smierc niewatpliwa - sadowe stwierdzenie zgonu (wyrok deklaratoryjny)

- data jest scisla - co do godziny

- data jest prawdopodobna - data jak najbardziej zblizona do faktycznej

b) nastapilo zaginiecie - wyrok charakter konstytutywny

- 10 lat

- 70 5 lat

- 23 lata

- 6 miesiecy od dnia katastrofy, 6 miesiecy rok po terminie do portu, bez portu 2 lata od ostatniej wiadomosci

Ochrona dóbr osobistych:

- dobra osobiste - atrybut kazdej osoby fizycznej, dobra nieodlacznie zwiazane z czlowiekiem, dobra niemajatkowe

a) zycie, zdrowie, nietykalnosc cielesna

b) wolnosc

c) czesc czlowieka - dobre imie, godnosc osobista

d) swoboda sumienia

e) nazwisko i pseudonim

f) stan cywilny

g) wizerunek

h) tajemnica korespondencji

i) nietykalnosc mieszkania

j) tworczosc

k) integralnosc seksualna

* ochrona dobr osobistych -> konstrukcja praw podmiotowych - skuteczne erga omnes, niezbywalne i niedziedziczne

Przesłanki ochrony:

* bezprawnosc - doniemywa się bezprawnosc czynu naruszajacego dobro osobiste

- naruszenie dobr osobistych - przeslanka domniemania, ze podmiotowe prawo osobowe zostalo naruszone

- naruszenie praw osobistych - uzasadnia stosowanie srodkow ochrony

* uchylenie bezprawnosci

a) zgoda uprawnionengo - nie, jeżeli sprzeczna z ius cogens i ZWS

b) dzialanie na podstawie przepisu lub w wykonywaniu prawa podmiotowego

c) naduzycie prawa osobistego

Środki ochrony:

- powodztwo o ustalenie - , ze dane prawo osobiste przysluguje danej osobie - naruszeniom zapobiec lub uchylic niebezpieczenstwo ich dokonania

- zaniechanie - roszczenie dopuszczalne, aby zapobiec dalszym naruszeniom oraz gdy jest zagrozenie dalszych naruszen

- usuniecie skutkow naruszenia - gdy mialo już miejsce

- zadoscuczynienie pieniezne - odpowiednia suma pieniezna przyznawana przez sad z tytulu doznanej krzywdy

- zaplata na cel spoleczny

-> dwa wyzej sa alternatywne

Osoby prawne:

- podmioty stosunkow cywilnoprawnych - wyposazone sa w zdolnosc prawna

- mogą mieć wlasne prawa i obowiazki

- kazda osoba prawna ma od osob fizycznych odrebny majatek

- substrat osoby prawnej - organizacja ludzka, bez ktorej żadna osoba prawna nie moglaby funkcjonowac

funkcje osob prawnych:

- dogodna dla obrotu gospodarczego forma koncentracji kapitalu

- ograniczenie odpowiedzialnosci uczestnikow danej organizacji

Ogolna regulacja osob prawnych:

- powstanie, ustroj i ustanie osob prawnych okreslaja wlasciwe przepisy - np. KSH

- sposób dzialania reguluje również statut

Powstanie i rejestry:

1. system aktow organow panstwa - osobe prawna kreuje akt wladzy panstwowej

2. system koncesyjny - osoba prawna powstaje z inicjatywy jej zalozycieli

3. system normatywny - ogolne okreslenie przeslanek wymaganych do powstanie osoby prawnej - bez wymaganego zezwolenia wladzy

- nie ma obowiazku rejestru dla wszystkich osob prawnych, jeżeli jest to osobowosc prawna po wpisie do rejestru

- nazwa, siedziba ustalana w akcie erekcyjnym

- osoba prawna dziala przez swoje organy

Człowiek w roli organu:

- struktura op przewiduje okreslony rodzaj organu

- zgodne ze struktura organizacyjna powolanie na to stanowisko

- osoba powolana jako organ rzeczywiscie dziala w tym charakterze dla op

- organ nie odrebna osoba - dziala osoba prawna

* bezpodstawne wystepowanie w roli organu - albo niewlasciwa osoba albo przekroczyla zakres uprawnien, nie ma takiej op

- umowa nie wywoluje skutkow prawnych, chyba, ze druga osoba nie wie, ze organ jest falszywy

- osoba ta musi zwrocic to co otrzymala od drugiej strony oraz naprawic szkode wyrzadzona swoim dzialaniem

* kurator dla osob prawnych:

- ustanawiany przez sad dla tych op, które nie mogą prowadzic spraw, bo nie maja organow

- kurator - powolanie organow/likwidacja

Dobra osobiste osob prawnych:

- przepisy o ochronie dobr osobistych osob fizycznych stosuje się w stosunku do osob prawnych

- dobra slawa

- nazwa

- nietykalnosc pomieszczen

- tajemnica korespondencji

- sfera prywatnosci

Uprawnienia:

- zadanie ustalenia prawa osobistego, roszczenie o zaniechanie, usuniecie skutkow roszczen

- roszczenie o zadoscuczynienie pieniezne/zaplate na cel spoleczny - watpliwosci

Rodzaje osób prawnych:

1. państwowe osoby prawne

2. jednostki samorzadu terytorialnego

3. korporacyjne i fundacyjne osoby prawne

Skarb Państwa

- panstwo jako podmiot cywilnoprawny

- nie powstaje, nie gasnie, nie ma siedziby

- sam odpowiada za swoje zobowiazania

• SP działa przez jednostki organizacyjne

• stanowią oni składnik ogólnej struktury organizacyjnej państwa → te same organy państwa raz wykonują funkcje władcze, raz jako podmiot cywilny.

• zagadnienie reprezentacji SP reguluje ustawa o zasa­dach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa

• wskazuje ona urzędy państwowe, których kierownicy reprezentują Skarb Państwa w odniesieniu do powierzonego im mienia oraz w zakresie zadań ich urzędów

• szczególnie szerokie kompetencje - minister właściwy do spraw Skarbu Państwa.

• Rada Ministrów może rozcią­gnąć kompetencje do reprezentowania SP na kierowników in­nych państwowych jednostek organizacyjnych.

• Kierownicy ci mogą udzielać pełnomocnictw kierownikom podporząd­kowanych im jednostek organizacyjnych,

Minister właściwy do SP może zlecić pełnomocnictwo do reprezentowania SP też osobom prawnym, fizycznym oraz kierownikom urzędów państwowych lub innych państwowych jednostek organizacyjnych niemających osobowości praw­nej

Inne państwowe osoby prawne:

• zdefiniowane w ustawie o uprawnieniach SP → są to inne niż Skarb Państwa jednostki organizacyjne, posiadające osobowość praw­ną, której mienie jest w całości mieniem państwowym.

• SP nabywa majątek po zlikwidowanej państwo­wej osobie prawnej, a także zyski z jej działalności.

• Organy SP (tzw. założycielskie) mają wpływ na działalność tych osób prawnych

• Rodzaje państwowych osób prawnych

• przedsiębiorstwa państwowe

• banki państwowe

• państwowe osoby prawne powoływane na podstawie indywidualnych ustaw np.: „Na­rodowy Bank Polski".

• niektóre instytucje państwowe powołane przede wszystkim do pełnienia funkcji publicznych wyposażone są w osobowość prawną, aby mo­gły wspierać realizację swoich zadań własną działalnością gospodarczą np. PAN, szkoły wyższe).

Jednostki samorzadu terytorialnego:

• Konstytucja „Jednostki samorządu terytorialnego mają osobowość prawną. Przysługuje im prawo własności i inne prawa mająt­kowe" → w związku z zasadą bezpośredniego stosowania K (art. 8 ust. 2), ale zakres tego pojęcia nie jest w Kon­stytucji w pełni oznaczony.

Gminy

• nie jest konieczna rejestracja, gdyż z mocy konstytucji i ustawy o samorządzie gminnym uzyskuje osobowość prawną.

• Podobnie jak państwo występuje ona w dwóch rolach: władzy publicznej na swoim terytorium oraz podmiotu prawa cywilnego.

• Ma ona swój własny majątek, którym nie odpowiada za zobowiązania innych komunalnych osób prawnych (a one nie odpowiadają za gminę)

• nie ma wyodrębnionego systemu organów → wg ustawy o samorządzie gminnym oświadczenia woli składa jednoosobowo wójt albo działający na podstawie jego upoważ­nienia zastępca wójta (burmistrza, prezydenta miasta) samodzielnie bądź łącznie z inną upoważnioną osobą.

• Gmina może prowadzić działalność gospodarczą także poprzez sp. z o.o. lub SA, mające odrębną osobowość prawną.

Związki międzygminne

• powstają poprzez rejestrację w specjalnym rejestrze

• w celu wykonania wspólnych zadań publicznych kilku gmin

• nie mają wyodrębnionego systemu organów → organem wykonawczym jest zarząd, a jego kompetencje określa statut związku.

Powiat:

• Powiat jest lokalną wspólnotą samorządową, którą z mocy prawa tworzą mieszkańcy określonego terytorium (ustawa o samorzą­dzie powiatowym).

• wykonuje określone ustawami zadania publiczne w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność oraz ma osobowość prawną.

• oświadczenia woli składają w imieniu powiatu dwaj członkowie zarządu albo jeden członek zarządu i osoba upoważniona przez zarząd.

• powiatowe osoby prawne (własne mienie i odpowiadają nim), powoływane na podstawie szczególnych przepisów.

Województwo:

• to regionalna wspólnota samorządowa, która tworzona jest z mocy ustawy przez mieszkańców największej jednostki zasadniczego po­działu terytorialnego kraju w celu wykonywania administracji publicznej (ustawa o samorządzie wojewódzkim).

• ma osobowość prawną i ma własne mienie, a oświadczenia woli w składa marszałek województwa wraz z członkiem zarządu, chyba że statut wojewódz­twa stanowi inaczej.

• wojewódzkimi osobami prawnymi są:

• samorządowe jed­nostki organizacyjne, którym ustawy przyznają osobowość prawną

• osoby prawne, które mogą być tworzone na podstawie odrębnych ustaw wyłącznie przez województwo.

Korporacyjne osoby prawne:

- czlonkowie -> udzialu lub skladki, decydowanie o dzialalnosci - zarówno partie jak i spolki handlowe, itd.

Fundacyjne osoby prawne:

- nie ma czlonkow, jest zalozyciel

Jednostki organizacyjne niebedace osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolnosc prawna

- „Do jednostek organizacyjnych nie będących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną, stosuje się odpowiednio przepisy o oso­bach prawnych".

- Przepisy przyznają tym jednostkom zdolność prawną - czyli możliwość bycia samodzielnym podmiotem praw i obowiązków

• są nimi np. osobowa spółka handlowa (art. 8 ksh), wspólnota mieszkaniowa, stowarzyszenia zwykłe

• nie są nimi np. stationes fisci i spółka cywilna, ustawowa wspolnosc malzenska → jednostki organizacyjne które choć są regulowane przez prawo, to prawo nie przyznaje im zdolności prawnej.

- odpowiedzialność subsydiarną ponoszą jej członkowie; odpowiedzialność ta powstaje z chwilą, gdy jednostka organizacyjna stała się niewypłacalna.

-> w polskim prawie funkcjonuja trzy rodzaje podmiotow prawnych: of, op, uop

Konsumenci i przedsiebiorcy:

- ochrona konsumenta -> zawieranie umowy z profesjonalistwa

Konsument - osoba, która zwiera umowe z przedsiebiorca w celu bezposrednio nie zwiazanym z dzialalnoscia gospodarcza lub zawodową (może tez osoba prawna) -> dyrektywy UE - tylko osoba fizyczna. Obecnie tylko osoba fizyczna.

Przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna, o której mowa w art. 33¹ § 1, prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową.

3 ogólne cechy charakteryzujące działalność gospodarczą:

• zarobkowość → działalność podejmowana odpłatnie, w celu zysku → brak takiego ograniczenia w kc;

• działalność w sposób zorganizowany → dot. obowiązków rejestracyjnych przewidzianych dla działalności przedsiębiorcy → brak takiego ograniczenia w kc, choć sformułowanie „działalność gospodarcza” zakłada istnienie jakiejś organizacji, umożliwiającej wykonywanie działalności zawodowo, a nie okazjonalnie;

• ciągły sposób → wynika też z kc;

• wpis do właściwych rejestrów → brak takiego ograniczenia w kc;

-> dotyczy też wolnych zawodów

Firma

• termin ten dotyczy wyłącznie oznaczenia przedsiębiorcy (czyli podmiotu prawa), a nie oznaczenia przedsiębiorstwa (czyli przedmiotu prawa)

• Firma to imię i nazwisko (osoba fizyczna) lub dowolne słowo (osoba prawna i jednostka organizacyjna z art. 33¹ kc). Jeśli imię i nazwisko dołączane jest do firmy w przypadku osoby prawnej (lub jednostka organizacyjna z art. 33¹ kc) to tylko dla ukazania związku miedzy ta osoba a powstaniem lub działalnością przedsiębiorcy.

• Zgoda na umieszenie nazwiska i imienia - w firmie osoby prawnej, też gdy osoba ta przestała być członkiem spółki → przepisy te mają na celu ochronę dóbr osobistych osób fizycznych.

• Nakaz umieszczenia oznaczenia formy prawnej firmy (np. spółka z o.o.).

• Firma jako właściwość identyfikująca przedsiębiorcę nie może być zbyta, ale przedsiębiorca może upoważnić innego przedsiębiorcę do korzystania ze swojej firmy (o ile nie wprowadza to w błąd)

• oznaczeni przedsiębiorstwa może być zbyte, ale nie powinno wprowadzać w błąd co do tego kto prowadzi przedsiębiorstwo, dlatego nabywca powinien zamieścić dodatek wskazujący swoją firmę lub nazwisko.

• Dopuszczalna jest zmiana firmy (co podlega rejestracji)

Czynności prawne i inne zdarzenia cywilnoprawne:

Pojęcie

• zdarzenia cywilnoprawne to takie fakty, które mają do­niosłość na obszarze stosunków cywilnoprawnych, o czym decyduje treść obowiązujących norm prawnych → zdarzeniami cywilnoprawnymi są tylko takie fakty (okoliczności), z którymi hipotezy norm wiążą określone w dyspozycjach norm konsekwencje cywilnoprawne.

• zakres takich zdarzeń nie jest stały i ulega ciągłym zmianom, wraz ze zmianami systemu prawnego.

• to element stosunków cywilnoprawnych.

Skutki zdarzeń cywilnoprawnych

• mogą przejawiać się w następujący sposób:

w powstaniu stosunku cywilnoprawnego, tj. każdy stosunek cy­wilnoprawny powstaje w rezultacie zdarzenia prawnego;

w zmianie podmiotu/ów stosunku - nie zawsze dopuszczalne (np. prawa nie­zbywalne);

w zmianie treści stosunku - jeśli zmiana jest tak doniosła, że następuje zmiana typu stosunku, wtedy powstaje nowy stosunek;

w zgaśnięciu stosunku - jedynie prawo włas­ności może utrzymywać się dosłownie wieczyście.

• też inne konsekwencje, ale one są funkcjonalnie podporządkowane w/w skutkom prawnym, np. nabycie zdolności prawnej, zdolności do czynności prawnych, zamieszka­nie człowieka itp.

Podział:

• kryterium - sposób określenia przez normę prawną zdarzenia prawnego

• czynności konwencjonalne - jeśli norma prawna zdarzenie to dopiero konstruuje, wyznaczając przesłanki jego dokonania przez odpowiednie działania ludzkie, np. zawarcie umowy, sporządzenie testamentu, wydanie orzeczenia sądowego;

• inne zdarzenia - gdy norma jedynie wyróżnia fakty, które istnieją i mają taki swój sens niezależnie od obowiązującego systemu prawnego, np. pobicie kogoś, zniszczenie cudzej rzeczy, akt przebaczenia.

Typologia

-> typologia wyróżniająca typy ze względu na normatywnie ustanowioną ich ogólną regulację prawną. Wtedy możemy wyróżnić:

- czynności prawne,

- działania prawne zbliżone do czynności prawnych, rozważane łącznie z czynnościami prawnymi (np. oświadczenia wiedzy lub przejawy uczuć),

- orzeczenia sądowe oraz decyzje administracyjne,

- niewykonywanie uprawnień w określonym czasie.

- inne typy, takie jak np. czyny niedozwolone, bezpod­stawne wzbogacenie, prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia, porzucenie lub przerobienie rzeczy - będą omówione w szczególnych działach prawa cywilnego, gdyż tam zostały uregulowane.

Pojecie i postacie czynnosci prawnych:

Pojęcie

• Czynność prawna jest to skonstruowana przez system prawny czynność konwencjonalna podmiotu prawa cywilnego, której treść określa konsekwencje prawne tego zdarzenia praw­nego

• tak skonstruowana, by podmioty mogły same kształtować wiążące je stosunki cywilnoprawne;

• ma ona też wymiar społeczny, gdyż dotyczą sytuacji prawnej innych podmiotów uwikłanych w stosunki prawne

• dlatego w polskim systemie prawa ukształtowano to pojęcie uwzględniając tak decyzje podmiotów, jak i interesy innych osób, a opisywanie czynności prawnych tylko z użyciem terminów związanych z wolą człowieka może stanowić jedynie opis podstawowej funkcji tej instytucji, ale dla pełnego jej zrozumienia konieczne jest uwzględnienie też aspektów społecznych, gdyż one czasem powodują że za czynność prawną danej osoby, uznaje się zachowanie, które nie jest adekwatnym wyrazem treści jej woli.

Oświadczenie woli

• to jedyny konieczny element każdej czynności prawnej, a jednocześnie ją charakteryzujący.

• zawiera treść czynności prawnej, określającą jej konsekwencje prawne.

• to nie wypowiedź sprawozdawcza, a sens oświadczenia woli ustala się w oparciu o reguły znaczeniowe zastosowane do zachowania człowieka i jeśli w wyniku tego, dojdzie się do przekonania, że zachowanie to dokonuje jakiś regulacji, uznaje się że zostało złożone oświadczenie woli w jurydycznym znaczeniu.

• to rdzeń czynności prawnej, a to nie czynność prawna, gdyż czasem by została dokonana czynności prawna prawo przewiduje spełnienie pewnych dodatkowych okoliczności → pojęcie czynności prawnej to całość zdarzenia prawnej, w skład którego wchodzi przynajmniej jedno oświadczenie woli.

Oświadczenia innego rodzaju

• to oświadczenia wiedzy lub przejawy uczuć, które nie są uznawane za przejaw kształtowania stosunku prawnego, choć mogą mieć charakter zdarzeń prawnych, gdy normy wiążą z nimi określone skutki prawne niezależnie czy działający zdawał sobie z nich sprawę czy nie, np. zawiadomienie o wadach fizycznych lub o przelewie wierzytelności, też przebaczenie.

• są zbliżone do czynności prawnych, gdyż zawierają pewien sens i przeznaczone są do komunikowania ich innym ludziom, przez co możliwe jest stosowanie analogicznie niektórych instytucji bezpośrednio dotyczących czynności prawnych.

Postacie czynności prawnych

• rodzaje wyróżnione na kryterium innym niż treści czynności.

Jednostronne, umowy i uchwały

• kryterium - strony:

• jednostronne czynności prawnej - powstają przez złożenie oświadczenia woli jednej strony, np. testament.

• umowy - powstają przez zgodne oświadczenie woli 2 lub więcej stron.

• uchwały - oświadczenie woli więcej niż jednego podmiotu, ale nie muszą być wszystkie zgodne. Musi być większość zgodna przy wymaganym quorum, żeby uchwała uzyskała moc wiążącą. Czasem dodatkowe wymogi.

• nie wszystkie są czynnościami prawnymi - tylko te, które wywołują zmiany w relacjach między stronami uchwały a innymi podmiotami.

Zgoda osoby trzeciej

• osoba trzecia to podmiot prawa cywilnego, niebędący uczestnikiem czynności prawnej;

• zgoda = oświadczenie woli złożone zainteresowanemu adresatowi;

• ma charakter wtórny - tzn. jest niezbędna dla skuteczności czynności prawnej (funkcja kontrolna), ale nie decyduje o powstaniu czynności;

• może być wyrażona przed, w czasie i po (potwierdzenie) dokonaniu czynności prawnej - art. 63 § 1 kc.

Indywidualnie adresowane

• czynności prawne, które dla swojej skuteczności wymagają:

• złożenia oświadczenia woli innej osobie (art. 61 kc)

• z reguły system prawny wymaga zakomunikowania oświadczenia woli podmiotom, których ono dotyczy, nawet przy czynnościach jednostronnych → reguła interpretacyjna;

• bez złożenia ich innej osobie - są to z reguły wyjątki od zasady:

• czynności prawne niewymagające zakomunikowania ich nikomu, np. własnoręczny testament;

• czynności prawne publicznie ogłaszane, np. przyrzeczenie nagrody w ogłoszeniu publicznym;

• czynności prawne zakomunikowane określonym w ustawie organom państwowym lub świadkom, bez konieczności przekazywania ich zainteresowanym stronom;

• art. 61 kc - złożenie oświadczenia woli innej osobie zostaje dokonane, gdy doszło do adresata w taki sposób, że mógł on zapoznać się z jego treścią:

• obowiązek na składającym by jego oświadczenie dotarło do adresata;

• nie musi efektywnie zapoznać się z treścią, ale musi mieć taką możliwość, więc sam fakt wysłania czy napisania oświadczenia nie wystarcza.

• Ustalenie momentu złożenia oświadczenia woli ma doniosłość prawną z następujących względów:

• składający jest związany swoim oświadczeniem i nie może go zmienić bez zgody, o ile odwołanie nie doszło przed lub razem z oświadczeniem woli -art. 61 zd. 2 kc;

• czy czynność prawna została dokonana we właściwym terminie;

• ważne dla uznania ważności i interpretacji czyn­ności prawnej.

• Wyjątki:

• art. 62 - jeśli składający oświadczenie woli zmarł zanim wysłane oświadczenie dotarło do adresata, nie traci ono swojej mocy, chyba, że co innego wynika z jego treści, ustawy lub okoliczności.

• przepisy szczególne - np. oświadczenia woli konsumentów - przyjęto teorię wysłania a nie doręczenia oświadczenia woli.

Realne i konsensualne

• Czynności realne

• poza oświadczeniem woli, konieczne jest działanie powodujące zmianę faktycznego władztwa nad rze­czą lub innymi przedmiotami materialnymi;

• np. art. 180, 181, 307 § 1, art. 518 § 1 pkt 1, art. 710 kc

• tworzone wtedy, gdy sens samego oświadczenia mógłby być niepewny, oraz dla zagwarantowania jawności czynności prawnych.

• ale wpis do rejestru publicznego nie jest elementem realnej czynności;

• Czynności konsensualne

• nie zawsze dochodzą do skutku solo consensu, niekiedy ustawa wymaga spełnienia się innych okoliczności (np. wpisu do ksiąg wieczystych, zgody organu władzy).

• jeśli dla skuteczności umowy nie wymaga się przeniesienia rzeczy, a jedynie przewiduje obowiązek wydania rzeczy w rezultacie umowy, mamy do czynienia z czynnością konsensualną, np. art. 535 kc;

• podział ten wywodzi się z czasów rzymskich, kiedy to wg pierwotnego prawa rzymskiego kontrakty realne prawdopodobnie w ogóle nie zawierały oświadczenia woli.

Między żyjącymi i na wypadek śmierci

• kryterium - kiedy mają nastąpić skutki czynności prawnej;

• mortis causa - skutki po śmierci osoby dokonującej czynności, a do tego czasu oświadczenie woli nie wiąże składającego, a wszelkie zobowiązania ograniczające tą swobodę są nieważne;

• inter vivos - wszystkie inne czynności, które wywołują skutki już z chwilą dokonania czynności.

Zobowiązujące, rozporządzające i o podwójnym skutku

• kryterium - różny charakter konsekwencji prawnych.

• Czynności prawne zobowiązujące - zobowiązanie się dłużnika do świadczenia na rzecz wierzyciela;

• jednostronnie zobowiązujące - tylko jedna strona jest zobowiązana;

• dwustronnie zobowiązujące - obie strony są zobowiązane

• odpłatne - obie strony uzyskują korzyść majątkową;

• nieodpłatne - mają doniosłe znaczenie, gdyż ustawodawca kierował się ogólnym założeniem, że czynności te zasługują na słabszą ochronę w porównaniu z czynnościami odpłatnymi (np. art. 59, 83 § 2, art. 84 § 1, art. 407, 528, 530, 531, 896, 993 i n., 1039 i n. kc).

• Czynności prawne rozporządzające (rozporządzenia) - polegają na przeniesieniu, obciążeniu, ograniczeniu lub zniesieniu prawa podmiotowego.

• Stosunek czynności zobowiązujących do rozporządzających

• nie stykają się w czysto zobowiązaniowych czynnościach (zobowiązanie do wykonania usługi) i w czysto rozporządzających czynnościach.

• czynności których treść zobowiązuje do dokonania rozporządzenia:

• system niemiecki - powodują wyłącznie powstanie zobowiązania, a dla wywołania skutków konieczne jest dokonanie rozporządzenia;

• system francuski - model podwójnego skutku - czynność zobowiązująca do rozporządzenia sama powo­duje także skutki rozporządzające → przyjęte w prawie polskim (np. art. 155 § 1 kc), ale są wyjątki (art. 155 § 2 kc).

• Czynności zobowiązująco-rozporządzającym (o podwójnym skutku) - odgrywają podstawową rolę w polskim prawie cywilnym, ale są kontrowersyjne w teorii prawa cywilnego - treść tych czynności wy­raża decyzję o powstaniu zobowiązania do rozporządzenia, a z mocy normy względnie wiążącej skutek rozporządzający następuje bez potrzeby do­konania czynności rozporządzającej.

• ważne - dotyczy rzeczy oznaczonych co do tożsamości, a rzeczy oznaczone co do gatunku potrzebują czynności rozporządzającej.

Przysparzające

• czynność w wyniku której jedna strona dokonuje korzystnej dla drugiej strony zmiany majątkowej, polegającej na tym, że nabywa ona prawo podmiotowe albo zostaje zwolniona z obowiązku lub z cięża­rów ograniczających jej prawo podmiotowe.

• większość czynności zobowiązujących, rozpo­rządzających i zobowiązująco-rozporządzających jest też przysparzająca, ale nie zawsze (np. porzucenie rzeczy to rozporządzenie, ale nie przysporzenie)

• nie ważne jest czy czynność w efekcie końcowym jest korzystna z punktu widzenia ekonomicznego, tzn. nawet sprzedaż czegoś po zaniżonej cenie będzie i tak przysporzeniem.

Upoważniające

• nie została opracowana pełna koncepcja czynności prawnych upoważniających - wyznaczają innym podmiotom kompetencję do dokonania czynności konwencjonalnych ze skutkiem dla osoby udzielającej upoważnienia, np. pełnomocnictwo, przekaz (art. 921¹ kc).

Kauzalne i abstrakcyjne

• TYLKO czynności przysparzające dzielą się na kauzalne (przyczynowe) i abstrakcyjne (oderwane).

• Czynności kauzalne - ważność ich uzależniona jest od istnienia prawidłowej kauzy.

• z reguły systemy prawne wymagają by przysporzenie znajdowało szersze uzasadnienie prawne, dzięki czemu można poddać je pewnej kontroli lub reglamentacji (ze względu na cel gospodarczy) w interesie min. osoby przysparzającej.

• kauza to motyw sprawczy osoby dokonywającej przysporzenia, przy czym zakłada się, że bez celu nie dokonuje się przysporzeń. Chodzi tu nie o cele wyobrażane przez przysparzającego, ale cele gospodarcze typowe dla pewnych czynności prawnych;

• kauza to element tre­ści czynności przysparzającej albo element innej czynności lub stosunku prawnego (niekoniecznie powstałego z czynności prawnej), ze względu na który dokonano czynności przysparzającej

• ważne że treść czynności nie zawsze pokrywa się z wyobrażeniami o niej podmioty dokonującego, podobnie ma się z celem, który może służyć jako dyrektywa wykładni (art. 65 kc), ale nie jest tożsamy z treścią czynności prawnej.

• Czynności abstrakcyjne - „odrywają się” od swojej kauzy, tzn. wywołują skutki nawet jeśli nie istnieje prawidłowa kauza ich dokonania.

• jako reguła została przyjęta kauzalność czynności → wyjątki:

• przekaz, weksel i czek → mimo zagrożeń stymuluje to obrót rynkowy i w związku z tym w judykaturze pojawia się tendencja do odstępowania w zakresie obrotu profesjonalnego od zasady, że abstrakcyjne czynności prawne dopuszczalne są tylko w przypad­kach wyraźnie w ustawie wskazanych.

• jeśli nie ma kauzy sytuacja ta uregulowana jest instytucją bez­podstawnego wzbogacenia - ten, kto bez dostatecznego uzasadnienia prawnego uzy­skał korzyść majątkową, jest zobowiązany do jej zwrotu w naturze albo, je­żeli jest to niemożliwe, do zwrotu wartości uzyskanej korzyści.

Praktyczna przydatność tego podziału - w przypadku gdy przysporzenia dokonuje się czynnością odrębną (kauza może znajdować się też w innej czynności lub stosunku prawnym) czy jednolitą (można dokonać analizy treści tej czynności w poszukiwaniu kauzy).

• Trzy typy kauz:

• causa obligandi vel acquirendi - przyczyną jest nabycie prawa lub innej korzyści;

• causa solvendi - przyczyną jest zwolnienie się z istniejącego zobowiązania;

• causa donandi - przyczyną jest chęć obdarowania (treść czynności prawnej musi wskazywać na nieodpłatny charakter przysporzenia, więc konieczne jest wskazanie tej kauzy w czynności prawnej - założenie - ludzie z reguły nie dokonują nieodpłatnych czynności)

• kwestia sporna - czy jest to zamknięty trójpodział czy typologia (charakter otwarty) → raczej otwarty, gdyż należy uwzględnić swoistą kauzę zabezpieczającą (causa cavendi) i ustalającą, za którymi opowiada się szereg autorów, min. E. Łętowska, przeciwko W. Czachórski.

Czynności powiernicze (fiducjarne)

• zawiera 2 elementy:

• przeniesienie prawa na powiernika;

• zobowiązanie powiernika wobec powierzającego, że będzie z tego prawa korzystał w ograniczonym zakresie, wskazanym treścią umowy powierni­czej.

• jeśli powiernik przeniesie prawo na osobę trzecią, wtedy odpowiada za swoje zobowiązanie, ale prawo zostało skutecznie przeniesione.

• stosowana dla różnych celów: np. tzw. przewłaszczenie na zabezpieczenie.

• nie są uregulowane przepisami ogólnymi, a kształtuje je praktyka prawnicza na podstawie zasady swobody umów (por. art. 58 i 353¹ kc).

Forma oswiadczenia woli:

I Swoboda formy

Uwagi ogólne

• zasada - o ile ustawa nie stanowi inaczej dopuszczalne jest złożenie oświadczenia woli przy pomocy jakiegokolwiek znaku, nie tylko językowego (art. 60 - „... każde zachowanie się ...”).

Oświadczenia wyraźne i dorozumiane

• Podział ten nie ma znaczenia ze względu na skutki prawne (Radwański krytykuje go):

• wyraźne oświadczenie - gdy zostanie złożone przez takie zachowanie, które „z mocy przepisu prawa, ustalonych zwyczajów lub porozumienia stron jest traktowa­ne jako oświadczenie woli”;

• dorozumiane oświadczenie - to takie oświadczenie, które zostaje złożone poprzez inne środki przejawu woli, stosownie do okoliczności”.

• Podział na oświadczenia:

• o postaci językowej - znaczenie takiego oświadczenia ustala się na podstawie ogólnych reguł znaczeniowych języka.

• z użyciem znaków pozajęzykowych - oświadczenia takie wymagają uwzględnienia ich kontekstu.

• w związku z tym duże znaczenie ma kazuistyka wypracowana przez judykaturę w zakresie tzw. dorozumianych oświadczeń woli.

II. Formy szczególne i ich rodzaje

• szczególne formy czynności prawnej zostały wprowadzone dla różnych celów, a w szczególności dla ochrony podmiotu działającego, ale też osób trzecich czy drugiej strony, dla pewności, że czynność została dokonana, dla ułatwienia kontroli nad dokonywaniem pewnych czynności czy dla zabezpieczenia dowodów.

• najważniejsze szczególne formy to:

1. zwykła forma pisemna,

2. z poświadczeniem daty,

3. z poświadczeniem podpisu,

4. akt notarialny,

5. forma elektroniczna.

Zwykła forma pisemna

• art. 78 stwierdza, że do zachowania formy pisemnej konieczne jest sporządzenie dokumentu obejmu­jącego treść oświadczenia woli i podpisanie go.

• kc nie stanowi, w jakim języku ma być sporządzony dokument, ale kwestię tę reguluje ustawa o języku polskim z 1999 r., ograniczająca swobodę zastosowania języka:

• w szczególności użycie języka polskiego nakazane jest w obrocie konsumenckim, jak również nakaz ten dotyczy podmiotów publicznych.

• w razie kilku wersji językowych, podstawą wykładni jest polska wersja.

• w razie zawarcia umowy konsumenckiej wyłącznie w języku obcym stosu­je się odpowiednio art. 74 § 1 i 2 kc, co oznacza, że czynność taka nie jest bezwzględnie nieważna, lecz prowadzi tylko do ograniczeń dowodowych. podobne rozwiązanie w przypadku umów o świadczenie usług drogą elektroniczną.

• użycie formy pisemnej oznacza użycie znaków graficznych (liter);

• materiały - nie określono, jakie materiały muszą być użyte, powinny to być materiały zdolne do utrwalenia treści oświadczenia woli;

• wg kc nie ważne kto przygotowuje dokument, ale przepisy szczególne mogą to zmienić, np. testament holograficzny musi być własnoręcznie napisany przez spadkodawcę.

• Podpis - brak definicji w przepisach - wykładnia językowa, systemowa i funkcjonalna - służy przede wszystkim identyfikowaniu osoby składającej podpis, więc ma następujące cechy:

• jest to językowy znak graficzny;

• złożony własnoręcznie;

• wskazuje na imię i nazwisko, ale możliwe jest zastosowanie tylko nazwiska, a czasem nawet skróconej jego wersji;

• umieszcza się go pod tekstem, więc każdy tekst pod podpisem nie jest częścią oświadczenia woli;

• art. 78 zd. 2 kc - w przypadku umowy możliwa jest tylko wymiana dokumentów z oświadczeniami woli stron, z których każdy podpisany jest przez strony, lub dokumentów zawierających oświadczenie woli strony przez nią podpisane.

• inicjały to nie podpis, a służą jedynie do złożenia parafy, sygnalizującej, że dokument został przygotowany do podpisu;

• wydruk komputerowy nieopatrzony własnym podpisem nie jest dokumentem, ale podobnie jak telefax stanowi podstawę do uprawdopodobnienia, że oświadczenie woli zostało złożone;

• nie są podpisem jego formy zastępcze, ale wywołują skutki prawne przewidziane dla podpisu.

• art. 79 - osoba nie mogąca pisać, ale mogąca czytać może zamiast podpisu:

• albo zrobić tuszowy odcisk palca, a obok tego inna osoba wypisze jej imię i nazwisko umieszczając swój podpis,

• albo zamiast niej podpisze się inna osoba, a jej podpis będzie poświadczony przez notariusza lub wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty lub marszałka województwa z zaznaczeniem, że został złożony na życzenie nie mogącego pisać, lecz mogącego czytać.

• art. 80 - osoba nie mogąca też czytać musi złożyć oświadczenie woli w formie aktu notarialnego.

• kopia (faksymila) odbita na dokumencie - też nie jest podpisem, ale w niektórych okolicznościach jest dopuszczalna (art. 921^l0 § 2 kc, art. 328 § 2 ksh).

Z datą pewną

• art. 81 § 1 kc - w razie urzędowego poświadczenia daty, poświadczenie to wiąże też osoby nieuczestniczące w czynności prawnej. Skutek ten wywołuje:

• art. 81 § 2 pkt. 1 - stwierdzenie dokonania czynności w jakimkolwiek dokumencie urzędo­wym - od daty dokumentu urzędowego; pkt. 2 - umieszczenie na dokumencie jakiej­kolwiek wzmianki przez organ państwowy, organ samorządu terytorialne­go albo notariusza - od daty wzmianki;

• art. 81 § 3 - w razie śmierci strony, za datę pewną jej podpisu uważa się od daty jej śmierci;

• urzędowe poświadczenie daty dokonane przez notariusza na okazanym mu dokumencie - od daty okazania mu dokumentu (art. 99 PrNot),

Z poświadczeniem podpisu

• polega na tym, że notariusz lub powołany do tego organ zamieszcza na dokumencie klauzulę stwierdzającą własnoręczność podpisu złożonego przez wskazaną w tej klau­zuli osobę (art. 96 pkt 1 PrNot).

• np. art. 75¹ § 1 kc.

• jeśli w danej miejscowości nie ma notariusza Minister Sprawiedliwości może upoważnić organy samorządu terytorialnego lub banki do sporządzenia niektórych poświadczeń dokonywanych przez notariusza.

Akt notarialny

• polega na tym, że notariusz spisuje treść poda­wanych mu do wiadomości oświadczeń stron, współuczestnicząc w redago­waniu dokumentu, a następnie odczytuje go stronom i wraz z nimi podpisuje (art. 92-94 PrNot)

• oryginały tych aktów są w biurze notarialnym, a strony dostają wypisy, które podpisuje notariusz i opatruje pieczęcią.

• walor dokumentu oryginalnego

Forma elektroniczna

• by zapobiegać potencjalnym niebezpieczeństwom związanym z formą elektroniczną konieczne jest zastosowanie środków przewidzianych w ustawie z 2001 r. o podpisie elektronicznym, wdrażającej dyrektywę Parlamentu i Rady nr. 1999/93.

• podpis elektroniczny to dane w postaci elektronicznej, które wraz z innymi danymi, do których zostały dołączone lub z którymi są logicznie powiązane, służą do identyfika­cji osoby składającej podpis elektroniczny

• bezpieczny podpis elektroniczny jest:

• przyporządkowany wyłącznie do osoby składającej ten podpis,

• sporządzony za pomocą podlegających wyłącznej kontroli osoby składa­jącej taki podpis bezpiecznych urządzeń służących do składania podpisu elektronicznego i danych służących do składania podpisu elektronicznego,

• powiązany z danymi, do których został dołączony, w taki sposób, że jaka­kolwiek późniejsza zmiana tych danych jest rozpoznawalna.

• dla bezpieczeństwa podpisu przewidziano instytucję certyfikacji (elektroniczne zaświadczenie służące do weryfikacji podpisu elektro­nicznego i ustalenia tożsamości nadawcy określonych informacji elektronicz­nych).

• zaświadczenie to ma postać bezpiecznego i kwalifikowanego certyfikatu, gdy zostanie wydane przez podmiot akredytowany i spełnia pewne szczególne wymagania z ustawy i aktów wykonawczych.

• ustawa wprowadziła do kc art. 78 § 2, w którym oświadczenie woli złożone w postaci elektronicznej opatrzone bezpiecznym podpisem elektronicznym, weryfikowanym za pomocą kwalifikowanego certyfikatu jest równoważne oświadczeniu woli złożonemu w formie pisemnej → inna forma oświadczenia woli, ale zrównana z formą pisemną.

• inne podpisy nie mające cech bezpiecznego i weryfikowanego podpisu choć mają swoją doniosłość prawną, nie są ekwiwalentem formy pisemnej.

• forma elektroniczna nie może zostać uznana za jakiś typ kwalifikowany formy pisemnej (wskazuje na to w szczególności usytuowanie przepisu o formie elektronicznej w artykule o formie pisemnej)

• znakowanie czasem (czyli umieszczenie w podpisie danych wskazujących na datę tego oświadczenia) wywołuje skutki daty pewnej przewidziane w kc.

• strony nie mogą sobie narzucić formy elektronicznej, ale za generalną zgodę na tą formę można uznać samo poda­nie przez przedsiębiorcę na blankietach firmowych, itp. swojego adresu mailowego, ale w przypadku korespondencji kierowanej do konsumenta konieczne jest uzyskanie jego zgody (OchrKonsU).

• przedsiębiorca może zastrzec, że będzie zawierał umowy wyłącznie w postaci elektronicznej, wtedy kierowane do niego w innej formie oferty nie będą wywierały skutków prawnych. Jednak takie zastrzeżenia mogą zostać w zależności od okoliczności uznane za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego czy dobrych obyczajów.

• czasem przepisy przyznają jakiejś stronie kompetencję do określenia formy czynności, np. ObligU „Obligacje mogą nie mieć formy dokumentu, w przypadku gdy emitent tak postanowi”;

• może być i tak, że przepisy wskażą na tą formę jako wyłączną formę dokonywania jakiejś czynności (Prawa o publicznym obrocie papierami wartościowymi).

Uwagi końcowe

• ważna kolejność powyższego omówienia form, gdyż każda kolejna (tj. bardziej skomplikowana) może zastąpić poprzednią.

• istnieją też jeszcze inne formy szczególne, ale są one charakterystyczne dla pewnych typów czynności.

III. Skutki niedochowania formy

• możliwe różne konsekwencje, które można podzielić na 3 rodzaje:

1. Forma czynności prawnej zastrzeżona pod rygorem nieważności (ad solemnitatem)

• art. 73 i 76 kc.

Forma czynności prawnej zastrzeżona dla wywołania określonych skutków prawnych (ad eventum)

• czynność prawna jest ważna, ale skutki prawne mające nastąpić dzięki określonej formie nie występują (art. 73 § 2 zd. 2, 74 § 1 zd. 2 kc).

• Przykład: Jeżeli strony zawarły nieformalną umowę przedwstępną, w której zobo­wiązały się do zawarcia w przyszłości innej umowy, dla której zastrzeżona jest forma notarialna, a następnie jedna ze stron uchyla się od zawarcia umowy przyrzeczonej, wówczas druga strona może żądać naprawienia powstałej stąd szkody (art. 390 § 1 kc). Jeżeli jednak umowa przedwstępna została zawarta w formie aktu notarialnego, to strona upraw­niona może dochodzić zawarcia umowy przyrzeczonej, nie musi więc poprzestać jedynie na żądaniu odszkodowania.

• Forma czynności prawnej zastrzeżonej dla celów dowodowych (ad probationem)

• ograniczenie korzystania z dowodu z przesłuchania stron i ze świadków dla wyka­zania, że czynność prawna o określonej treści została dokonana (art. 74 § 1 kc), a wyjątki ustanowione są w § 2 (no­wela z 14.2.2003 r.):

• jeżeli obie strony wyrażą na to zgodę - co wobec istniejącego między nimi konfliktu interesów na ogół się nie zdarza;

• jeżeli fakt dokonania czynności prawnej będzie uprawdopodobniony za pomocą pisma.

• jeżeli żąda tego konsument w sporze z przedsiębiorcą.

• usunięto zwrot, że sąd może dopuścić te dowody, jeżeli ze względu na szczególne okoliczności sprawy uzna to za konieczne.

IV. Zakres zastosowania form szczególnych

Forma z mocy ustawy

• podczas interpretowania przepisów ze wskazaną szczególną formą należy kierować się następującymi regułami:

1. Formy szczególne zastrzeżone są albo pod rygorem nieważności albo w celu ad eventum, a zgodnie z art. 73 § 2 - o ile nie jest wyraźnie wskazany skutek ad eventum, należy przyjąć nieważność czynności.

2. Zgodnie z art. 73 § 1 i 74 § 1 dla zwykłej formy pisemnej, o ile nie zostanie wyraźnie wskazany rygor nieważności lub skutek ad eventum, należy przyjąć że forma ta ma jedynie cel dowodowy.

3. Przepisy prawa mogą albo w sposób bezpośredni nakazywać określoną formę, albo w sposób pośredni, poprzez odesłanie do formy dotyczącej innego rodzaju czynno­ści prawnej, z którą dana czynność prawna pozostaje w związku (forma pochodna czynności prawnej), np. art. 63 § 2, art. 99, 390 § 2 kc.

4. Przy umowach wymóg formy szczególnej dotyczy wszystkich stron, choć istnieją wyjątki, np. art. 245 § 2 zd. 2, art. 890 kc).

• należy zwrócić uwagę na art. 74 § 3 (nowela z 2003 r.) wyłączający stosowanie przepisów o formie pisemnej ad probationem w stosunkach między przedsiębiorcami.

• najszersze zastosowania w praktyce umowy pisemne ad probationem.

Forma z mocy umowy

• art. 76 - strony mogą zastrzec formę umowy, wtedy jeśli określą skutek niedochowania tej formy, takie też są konsekwencje, jeśli nie określą skutku to zgodnie ze zd. 2 forma ta miała jedynie cel ad probationem.

• zastrzeżenie ad probationem nie może mieć miejsca między przedsiębiorcami (art. 74 § 3)

• zastrzeżenie formy może być dokonane w odrębnej umowie (pactum de forma) lub w umowie poprzedzającej, np. umowie przedwstępnej, albo nieformalnie.

• w przypadku umowy zawartej nieformalnie, umowa uchylająca może też być nieformalna. Jeśli więc strony po zawarciu takiego nieformalnego porozumienia, zawrą umowę w innej formie należy zastanowić się, czy nie doszło do uchylenia tego zastrzeżenia - każda umowa późniejsza może uchylić umowę wcześniejszą.

Forma następczych czynności prawnych

Następcze czynności prawne - zwrot języka prawniczego (nie prawnego) - zbiorcze określenie czynności prawnych pozostających w związku z pierwotną czynno­ścią prawną i dokonywanych po tej czynności - uregulowane w art. 77 kc.

• Umowa modyfikująca (art. 77 § 1 kc) to zmiana postanowień umowy pierwotnej, jak i dodanie nowych np. w postaci aneksu.

• zasada ekwiwalentności - ta sama forma co umowy pierwotnej;

• powinność zachowania ekwiwalentnej formy, ale strony mogą ustalić formę surowszą, ale nie mogą zastrzec łagodniejszej formy.

• w sytuacji gdy umowa pierwotna zawarta jest w formie szczególnej lub w formie surowszej, mimo że ustawa jej nie przewiduje, należy przyjąć, że strony w sposób niewyraźny zawarły umowę o formie, więc w myśl art. 77 § 1 taka forma przewidziana jest też dla modyfikacji umowy.

• jeżeli umowa pierwotna nie jest ważna, wtedy umowa modyfikująca też nie jest ważna. Ważnie zawarta umowa modyfikująca nie uzdrawia umowy pierwotnej.

• Umowa zakańczająca (art. 77 § 2 kc) to zakończenie stosunku umownego. Są to: umo­wa rozwiązująca oraz jednostronne czynności prawne takie jak odstąpienie i wypowiedzenie umowy

• § 2 - w razie zawarcia umowy pierwotnej w formie pisemnej, to rozwiązanie tej umowy powinno być stwierdzone pismem, pod sankcją ad probationem. Złagodze­nie skutków ze względu na to, że dotyczy to jednorodnej konsekwencji prawnej, jaką jest za­kończenie stosunku umownego → są to reguły ogólne (lex generalis)

• §3 - gdy umowę pierwotną zawarto w innej formie szczególnej (kwalifikowane formy pisemne)

• forma umowy rozwiązującej - taka jak umowy pierwotnej;

• forma jednostronnych czynności - potwierdzona pismem ad probationem;

• Dlaczego tak? Bo odmienny jest charakter umowy rozwiązującej i odstąpienia/wypowiedzenia umowy. Umowa rozwiązująca choć oparta jest na swobodzie kontraktowej, ma jednak wyznaczone granice normami bezwzględnie wiążącymi lub klauzulami generalnymi, natomiast odstąpienie od umowy lub jej wypowiedzenie dopuszczalne są tylko na podstawie kompetencji udzielonej przez ustawodawcę w określonych sytuacjach (wstępna reglamentacja), np art. 88 § 1 kc, art. 890 kc.

Zakres zastosowania elektronicznej formy czynności prawnej

• zgodnie z art. 78 § 2 ta forma zastępuje zwykłą formę pisemną, a znakowanie czasem zastępuje datę pewną.

V. Pismo potwierdzające zawarcie umowy

• szeroko stosowane w rozwiniętych krajach zachodnich w za­kresie obrotu profesjonalnego oraz pod wpływem dyrektyw UE w zakresie umów zawiera­nych między profesjonalistami a konsumentami, w interesie tych ostatnich.

• relacje pomiędzy profesjonalistami a konsumentami w Polsce reguluje prawo dotyczące umów konsumenckich.

• ma pełnić funkcje zbliżone do formy ad probationem, zgodnie z art. 245 kpc pismo to stanowi dowód, że strona złożyła oświadczenie o takiej treści, ale nie stanowi dowodu na zawarcie umowy.

• art. 77¹ kc - określa w stosunkach między profesjonalistami skutek pisma potwierdzającego, ustalając dla niego pewne warunki:

• niezwłoczne (po zawarciu umowy) potwierdzenie tym pismem;

• też gdy nie ma istotnych zmian (czyli albo przyznanie faktu albo w pewnej mierze oświadczenie woli);

• nie ma niezwłocznego sprzeciwu drugiej strony.

• wtedy strony wiąże treść umowy określona w piśmie.

Wykładnia oświadczeń woli:

I. Uwagi ogólne

Pojęcie wykładni

• Wykładania to proces myślowy zmierzający do ustalenia właściwego znaczenia (sensu).

• Różnice między wykładnią oświadczeń woli a wykładnią prawa:

• różny przedmiot - przepisy wydane przez kompetentne organy (wykładnia prawa); różne znaki będące przejawem oświadczenia woli (wykładnia oświadczeń woli)

• inne metody.

• jedynie interpretacja organów stosujących prawo jest wiążąca.

• dyrektywy wykładni - ustalone albo w doktrynie (nie mają mocy wiążącej) lub w przepisach prawa (wiążą sądy)

• Ogólne dyrektywy wykładni oświadczeń woli - wskazują jakich operacji myślowych należy dokonać w celu interpretacji treści jak i istnienia oświadczenia woli. Wskazane są w art. 65 kc.

• Konkretne reguły interpretacyjne - wyjaśniają sens określonego zachowania się człowieka, gdy wskazane ogólnymi dyrektywami interpretacyjnymi zabiegi myślowe nie po­zwalają ustalić sensu tego zachowania, przepis wtedy opatrzony jest z reguły wyrażeniem „w razie wątpliwości” (np. art. 76, 71 kc.), „poczytuje się” (art. 68);

Ogólne dyrektywy wykładni

Mimo archaicznego sformułowania art. 65 kc można na jego podstawie zrekonstruować następujące ogólne dyrektywy wykładni:

1. Reguły znaczeniowe zachowań człowieka, które z pewnymi znakami wiążą pewne treści myślowe. Odwołanie do ustalonych zwyczajów wskazuje, że należy brać pod uwagę również inne znaki niż językowe (np. przybicie ręką stwierdzające zawarcie umowy)

2. Nakaz uwzględnienia kontekstu sytuacyjnego - przy znakach niejęzykowych jest to konieczne, by je zrozumieć, ale też przy składaniu oświadczeń woli w postaci językowej dyrektywa ta ma zastosowanie (patrz § 2 - dosłowne brzmienie nie zawsze ma absolutny walor), ze względu na zwroty nieostre, niedookreślone, wieloznaczne, języki fachowe.

• kontekst to też zachowanie się stron przed i po złożeniu oświadczenia woli (prowadzenie negocjacji), bezpośrednia interakcja komunikacyjna (prośba dłużnika o zwolnienie z długu), kontekst przestrzenny (np. lokal giełdy, kancelaria notarialna lub lokal urzędowy).

• Nakaz wzięcia pod uwagę celu, do którego zmierzały strony oraz zasad współżycia społecznego oparty na założeniu, że ludzie działają rozsądnie i uczciwie. Choć reguła ta nie zakazuje podejmowania nierozsądnych działań, to w razie wątpliwości do ich sensu należy wybrać sens odpowiadający tej dyrektywie.

• cel to nie kauza - to cel zindywidualizowany, tj. najszerzej pojęty cel społeczno-gospodarczy konkretnej umowy.

II. Metoda wykładni

• Założenia ideologiczne stanowiące podstawę porządkującą dyrektyw wykładni → w polskim prawie 2 podstawy (dlatego nazywa się ją metodą kombinowaną):

• respektowanie woli składającego oświadczenie;

• zaufanie do złożonego oświadczenia ze stro­ny innych osób;

• należy wziąć pod uwagę rodzaj oświadczenia woli.

• patrz m.in. SN w uchw. (7) z 29.6.1995 r. (OSN 1995, poz. 168).

Oświadczenia woli składane indywidualnym adresatom

• ta postać oświadczeń woli ma największe znaczenie z punktu widzenia prawa cywilnego (art. 61 kc), gdyż stanowi element konstytutywny tak umów jak i wielu jednostronnych czynności.

• ze względu na uwikłane interesy obu stron, oraz kierując się zasadami współ­życia społecznego oraz nakazem preferowania „zgodnego zamiaru stron" (art. 65 § 1 kc) należy przyjąć nadrzędną dyrektywę interpretacyjną, w myśl której sędzia powinien uznać taki sens oświadczenia, w jakim zgodnie obie strony go zrozumiały. Nieistotne są znaki, jakich użyto do porozumienia.

• jeśli strony nie zrozumiały tak samo sensu, to należy brać pod uwagę sens ustalony z punktu widzenia odbior­cy oświadczenia woli, ale jeśli powstał on przy zachowaniu starannych zabiegów interpretacyjnych, czyli „jak każdy, w szczególności o wiedzy i doświadczeniu odbiorcy człowiek, zrozumiałby to oświadczenie” → decyduje więc normatywny i zindywidualizowany punkt widzenia odbiorcy, którego cechą jest należyta staranność.

Oświadczenia woli kierowane do nieoznaczonego kręgu odbiorców

• też tutaj należy uwzględnić możliwości poznawcze odbiorców, ale ze względu na nieoznaczone osoby, należy wziąć pod uwagę punkt widzenia typowego adresata → czyli zastosowanie zobiektywizowanego (normatywnego) punkt widzenia.

• jeśli skierowane do określonej grupy zawodowej należy wziąć po uwagę język fachowy.

• szczególne wymagania dla przedsiębiorców w kontaktach z konsumentami.

• np. przyrzeczenia publiczne (nagroda za znalezienie psa), oświadczenia zawarte w papierach wartościowych prze­znaczonych do obiegu, pełnomocnictwa, oświadczenia przewidziane do ujawnienia w księgach wieczystych, statuty korporacji, ogólne warunki ubezpieczeń itp.

Testamenty

• art. 948 § 1 - testament należy tak tłumaczyć, aby zapewnić „możliwie naj­pełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy”. Czysto osobisty charakter oświadczenia, nie ważne rozumienie go przez beneficjentów.

III. Wykładnia oświadczeń woli wyrażonych pisemnie

Uwagi ogólne

• oświadczenia woli wyrażone na piśmie = dokument (w świetle kpc to pismo uzewnętrzniające jakieś myśli)

• Dokonując tej wykładni należy brać pod uwagę:

reguły znaczeniowe języka - ale nie mają one absolutnego znaczenia. Panujący dotąd pogląd „clara non sunt interpretanda” został zakwestionowany i odrzucony w efekcie przez Radwańskiego i SN w orz. z 7.12.2000 r. (OSN 2001, poz. 95) → stwierdzono, że art. 65 kc nie pozwala ograniczyć zakresu wykładni jedynie do niejasnych postanowień umowy.

kontekst i związki treściowe pomiędzy różnymi postanowieniami - przy czym definicje zawarte w dokumencie mają pierwszeństwo dla nadawania tych znaczeń, jak również środki paralingwistyczne powinny być brane pod uwagę (rozmieszenie w rozdziałach, podział na punkty, paragrafy, zastosowane kolory i inne znaki).

Cel - może być albo wyraźnie zadeklarowany w dokumencie, albo rekonstruowany na podstawie treści, z uwzględnieniem doświadczenia życiowego oraz zasad racjonalnego działania.

Ograniczenia dowodowe

• szczególny walor dowodowy - czynność prawna wyrażona w dokumencie została zawarta;

• patrz art. 247 kpc - zakaz prowadzenia dowodu ze świadków lub przesłuchania stron przeciwko osnowie dokumentu - zakaz bezwzględny - gdy forma pisemna zastrzeżona ad solemnitatem, względny - gdy zastrzeżenie z łagodniejszym skutkiem i gdy sąd uzna to za konieczne;

• osnowa dokumentu - treść wyinterpretowaną na podstawie całej zawartości dokumentu (znaki językowe i paralingwistyczne);

• na okoliczności spoza dokumentu możliwe jest przesłuchiwanie stron lub świadków, gdyż nie jest to dowód przeciwko osnowie dokumentu, np. gdy strony posłużyły się pewnym zwrotem o swoistym znaczeniu.

• art. 247 kpc - zakaz dowodu ze świadków lub przesłuchania stron w celu uzupełnienia treści czynności prawnej, jeśli rygor formy zastrzeżony był ad solemnitatem.

Zdolność do czynności prawnych:

• zakres zdolności do czynności prawnej nie może być szerszy od zakresu zdolności prawnej (nie może być tak, że podmiot ma zakazane bycie podmiotem określonych praw, a jednocześnie zezwolono mu na nabywanie ich);

• brak zdolności do czynności prawnej nie pozbawia możliwości bezpośredniego nabywania praw lub obowiązków na podstawie innych niż czynność prawna zdarzeń (np. dziedziczenia), ale wtedy skutki te zależą od tego, czy podmiot działał z należytym rozeznaniem.

• zdolność do czynności prawnej nie ma charakteru prawa podmiotowego (uprawnienia), ponieważ nie stanowi elementu stosunku cywilnoprawnego. Nie można więc stosować do niej art. 5 kc o nadużyciu prawa podmiotowe­go. Jest ona składnikiem normy kompetencyjnej, która wyznacza przesłanki (podmiotowe) prawidłowego dokonania czynności prawnej.

Osoby prawne

• ich zdolność do czynności prawnych zbieżna jest ze zdolnością prawną, a czynności tych dokonują poprzez swoje organy lub ustanowionego przez sąd kuratora.

Osoby fizyczne

• ograniczana przez dojrzałość i stan umysłu człowieka. Polski system prawny wyróżnia trzy stany człowieka:

• brak zdolności do czynności prawnych,

• ograniczoną zdolność do czynności prawnych,

• pełną zdolność do czynności prawnych.

Brak zdolności do czynności prawnych (art. 12 kc)

Wiek

• Osoby, które nie ukończyły lat 13 → choć jest to wyznacznik arbitralny, został powszechnie przyjęty ze względu na ułatwienie i bezpieczeństwo obrotu - łagodzony przez § 2 art. 14.

Ubezwłasnowolnienie całkowite

• Osoby ubezwłasnowol­nione całkowicie → decyduje o nim sąd w szczególnym postępowaniu. Ubezwłasnowolnienie całkowite możliwe jest tylko w przypadku osoby powyżej 13 roku życia.

• Przesłanki: choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy albo innego rodzaju zaburzenia psychiczne, w szczególności pijaństwo lub narkomania występujące w takim stopniu, że uniemożliwiają danej osobie kierowanie swoim postępowaniem (art. 13 § 1 kc).

• SN interpretuje ten przepis funkcjonalnie, tzn. ubezwłasnowolnić można jeśli służy to interesom ubezwłasnowolnianego (orz. SN z 14.2.1974 r., OSN 1975, poz. 12).

Skutki

• czynności w/w osób są bezwzględnie nieważne (art. 14 § 1 kc)

• złagodzenie w art. 14 § 2 - dot. umów powszechnie zawieranych w drobnych sprawach życiowych - stają się ważne z chwilą wykonania, ale i w tym przypadku szczególnie chroni się taką osobę jeśli została rażąco pokrzywdzona.

• usprawiedliwienie tego przepisu → na ogól poprzez konstrukcję konwalidacji, ale jest to wadliwe, bo jak można uzdrowić czynność prawną dokonaną przez osobę, która nie ma prawa do dokonania jej. Dlatego stosuje się pogląd, iż przepis ten modyfikuje ogólną regułę → przyznanie tym osobom ograniczonej i warunkowej kom­petencji do dokonywania czynności prawnych określonego rodzaju.

• za te osoby czynności prawnych dokonują ich przedstawiciele ustawowi (rodzice lub opiekunowie).

• osoby te mogą pełnić funkcję po­słańca - tzn. nie dokonywanie czynności prawnych, a jedynie przenoszone oświadczenia woli innej osoby.

• ale co jak dziecko zamiast gazety, kupi cukierki - rozstrzygane na podstawie przepisów o błędzie.

Ograniczona zdolność do czynności prawnych

Wiek

• Pomiędzy 13 a 18 rokiem życia

Ubezwłasnowolnienie częściowe

• ten sam tryb i te same przesłanki co w ubezwłasnowolnieniu całkowitym, ale:

• tylko osoby pełnoletnie;

• jeżeli „stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc w prowadzeniu jej spraw" (art. 16 § 1 kc) → tutaj też dokonywane jest to w jej interesie

• też gdy sąd ustanowi doradcę tymczasowego w toku toczą­cego się postępowania o ubezwłasnowolnienie osoby pełnoletniej.

Skutki

Ograniczoną zdolność do czynności prawnych charakteryzują trzy cechy:

1. Brak kompetencji do dokonywania pewnych rodzajów czynności prawnych → dotyczy to tylko wyraźnie wskazanych w szczególnych prze­pisach czynności prawnych (np. sporządzenie testamentu) → nieważność czynności prawnej.

2. System kontroli nad dokonywaniem określonych postaci czynności prawnych - tzn. do pewnych czynności potrzebna jest zgoda przedstawiciela, a czasem też zgoda sądu, jeśli dot. to czynności których sam przedstawiciel nie może dokonać w imieniu podopiecznego.

• Zgoda to jednostronna czynność prawna, która pod rygorem nieważności musi być dokonana najpóźniej w chwili dokonania czyn­ności prawnej (art. 19 kc), ale zgoda na zawarcie umowy może być udzielona też po dokonaniu tej czynności prawnej (potwierdzenie).

• Potwierdzić umowę może też osoba dokonywająca czynności prawnej, lecz dopiero po uzyskaniu pełnej zdolności do czynności prawnych (art. 18 § 1 i 2 kc) → w czasie pomiędzy zawarciem umowy, a uzyskaniem potwierdzenia istnieje stan niepewności (tzw. bezskuteczność zawieszona), a umowę określa się jako „niezupełna” lub „kule­jąca" (negotium claudicans).

• kontrahent może wyznaczyć termin do wyrażenia zgody, ale nie może bez tego powoływać się na nieważność umowy (jest nią związany)

• Art. 17 kc - generalna zasada - zgoda potrzebna jest do czynności rozporządzających oraz zobowiązujących, a konstrukcja ograniczonej zdolności prawnej ma służyć ochronie interesów ograniczonego.

• Pełna kompetencja - dotyczy przede wszystkim czynności prawnych niemających charakteru czynności zobowiązujących lub rozporzą­dzających (a contrario) oraz z mocy prawa może sama:

• zawierać umowy powszechnie zawierane w drobnych bieżących sprawach życia codziennego (art. 20 kc) - bez względu na to, czy zostały one wykonane lub czy pociągają za sobą rażące pokrzywdzenie;

• rozporządzenia zarobkiem - chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powo­dów inaczej postanowi (art. 21 kc);

• wszelkie czynności prawne dot. przedmiotów, które przedstawiciel oddał takiej osobie do swobodnego użytku (nie licząc czynności, do których nie wystarcza zgoda przedstawiciela) (art. 22 kc);

• zawierać umowy o pracę - z zachowaniem przepisów kodeksu pracy, ale przedstawiciel za zgodą sądu może rozwiązać stosunek pracy, jeżeli sprzeciwia się on dobru tej osoby (art. 22 § 3 kp).

• polski system prawny wyznacza szeroki zakres kom­petencji do wykonywania czynności prawnych przez same osoby ograniczo­ne w zdolności do czynności prawnych.

Pełna zdolność do czynności prawnych

• człowiek powyżej 18 roku życia i małoletni przez zawarcie związku małżeńskiego (nie traci jej w razie unieważnienia małżeństwa - art. 10 kc)

• dotyczy osób, które ukończyły 16 rok życia i zawarły małżeństwo bez przewidzianego w art. 10 KRO zezwolenia sądu opiekuńczego.

• osoby te mają kom­petencja do samodzielnego dokonywania wszelkich dopuszczalnych w świe­tle obowiązującego systemu prawnego czynności prawnych.

Wady oświadczenia woli:

I. Uwagi ogólne

• koncepcja wad oświadczenia woli wykształciła się w XX wieku na gruncie „teorii woli”, ale początkowo była zawężona jedynie do stanów psychiki. W aktualnym stanie prawnym uwzględniono elementy społeczne (dobra wiara i interesy osób przyjmujących oświadczenie woli) i nastąpiła jurydyzacja terminów psychologicznych, przez co nadane im zostało zmodyfikowane znaczenie.

• Wady oświadczenia woli - sytuacje, okoliczności i stany psychiki lub wiedzy, towarzyszące przejawowi woli lub występujące przy podjęciu decyzji, które system prawny uwzględnia, określając w sposób negatywny (tzn. jakie nieprawidłowości powodują wadliwość prawną złożonego oświadczenia woli) ich wpływ na ważność czynności prawnej:

• stan wyłączający świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli;

• pozorność;

• błąd;

• podstęp;

• groźbę.

II. Brak świadomości lub swobody

Pojęcie

• oświadczenie woli musi być złożone przez osobę spełniającą pewne przesłanki dotyczące jej stanu psychicznego, gdyż instytucja zdolności do czynności prawnych i ubezwłasnowolnienia nie da się tutaj zastosować → art. 82 kc wymienia te przesłanki - musi to być świadome i swobodne powzięcie decyzji, a wszelkie ograniczenia, nawet przemijające, które zdarzyły się w chwili dokonania czynności, wyłączają ważność tego oświadczenia.

• ciężar dowodu, że oświadczenie woli zostało złożone z uchybieniem art. 82 spoczywa na składającym oświadczenie (art. 6 kc), a dowód taki jest często trudny do przeprowadzenia, dlatego w znacznie lepszej sytuacji są osoby ubezwłasnowolnione (wyrok sądowy dowodem).

• też po śmierci oświadczającego (wyrok SN z 1997 r.);

Przymus fizyczny

• art. 82 to nie tylko stany patologiczne, ale i fizjologiczne (gdy układ nerwowy nie osiągnął odpowiedniego poziomu aktywności umożliwiającej mu odbieranie i przetwarzanie informacji, np. sen) oraz tzw. przymus fizyczny (ruchy człowieka nie są w ogóle przez niego sterowane, lecz poddane naciskowi zewnętrznemu)

Zakres podmiotowy

• wada ta odnosi się jedynie do osoby, o której zachowaniu można powiedzieć, że składa oświadczenie woli i nie uwzględnia natomiast interesów jakiej­kolwiek innej osoby ani sytuacji zewnętrznej, w jakiej postawiony został podmiot, np. presja ekonomiczna, przyczyna musi tkwić w samym oświadczającym;

III. Pozorność

Pojęcie

• pozorność zwykła - art. 83 § 1 zd. 1 kc - nieważne (bezwzględnie) jest oświadczenie woli złożone drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru → tzn. gdy strony umawiają się potajemnie, że ujawniona wobec osób trzecich czynność prawna nie wywoła skutków prawnych;

• nie chodzi tu o sprzeczność między wolą a jej przejawem, ale o sprzeczność pomiędzy wewnętrznym porozumieniem i porozumieniem ujawnionym, którego skuteczność jest wyłączona przez to pierwsze. → ustawa preferuje tu taki sens oświadczenia, jaki strony same ustaliły.

• dotyczy tylko umów i oświadczeń jednostronnych składanych drugiej stronie, a nie np. testament, czy odrzucenie spadku przed sądem.

• pozorność kwalifikowana - art. 83 § 1 zd. 2 kc - dotyczy umowy ukrytej (dyssymulowanej), która ma wywołać inne skutki niż czynność ujawniona → nie jest nieważna, tylko dlatego, że jest ukryta wobec osób trzecich, ale dla swej ważności musi spełniać przesłanki wymagane dla tego rodzaju czynności (art. 83 § 2 kc)

• czynności dokonywane dla pozoru są często sprzeczne z normami bezwzględnie wiążącymi lub zasadami współżycia społecznego.

Skutki pozorności

• Nawet jeśli pozorna umowa miała postać pisemną, można prowadzić dowód ze świadków i przesłuchania stron, gdyż nie jest to dowód przeciwko osnowie dokumentu, lecz o zakwestionowanie esencjonalnych przesłanek ważności czynności prawnych wyrażonych w treści dokumentu.

• art. 83 § 2 - mimo, że pozorne oświadczenie woli jest bezwzględnie nieważne, ma ono doniosłość prawną dla osób trzecich, które odpłatnie nabyły prawo lub zwol­nione zostały z zobowiązania, działając w dobrej wierze.

Pozorność a oświadczenie woli nie na serio, zastrzeżenie potajemne i czynności fiducjarne

• tzw. oświadczenie woli nie na serio (też nie wywołuje skutków prawnych, ale widoczne to jest w samym kontekście sytuacyjnym).

• zastrzeżenie potajemne (reservatio mentalis) - pomyślane, ale nie zakomunikowane zastrzeżenie nie ma doniosłości prawnej, gdyż nie ma wyrazu zewnętrznego.

• czynności prawne fiducjarne - mają pełny walor prawny.

IV. Błąd

Pojęcie

• błąd - niezgodność między obiektywną rzeczywistością a jej odbiciem w świadomości człowieka. Ma doniosłość prawną tylko wtedy, gdy dotyczy treści czynności prawnej (art. 84 § 1 zd. 2 kc) i gdy jest istotny (art. 84 § 2 kc).

• podmiot działa pod wpływem błędu co do treści czynności prawnej, jeśli ostatecznie ustalony w następstwie przeprowadzonej wykładni (opartej na wszystkich oświadczeniach woli w pełni zrekonstruowanych) sens czynności prawnej nie odpowiada wyobrażeniom podmiotu składającego oświadczenie woli:

• może dot. cech przedmiotu, treści zachować, oceny, czy jest to czynność prawna i jakiego rodzaju, jak również przekonanie o nakazach ustawowych dot. czynności.

• nie może dot. okoliczności nieuregulowa­nych w czynności prawnej, nawet jeśli miały wpływ na nią.

• też poza treścią są dalsze skutki określone w przepisach, ustalonych zwyczajach, czy zasadach współżycia społecznego → kwestia kontrowersyjna.

• istotny błąd należy oceniać według kryteriów zindywidualizowanych, ale i obiektywnych.

• Przepisy o błę­dzie ograniczają więc zastosowanie zasady ignorantia iuris nocet.

• Wolter - podział na błąd sensu stricto (mylne wyobrażenie stanu faktycznego) i pomyłka (mylne wyobrażenie o treści złożonego oświadczenia) → podział nieistotny z punktu widzenia prawa.

Przypadki szczególne

• art. 84 § 1 zd. 2 kc - gdy oświadczenie woli składane innej osobie (w szczególności składane w toku zawierania umów), będące zarazem odpłatnymi czynnościami ustawa przewiduje też interes tych osób, pozwalając uwzględnić istotny błąd co do treści, gdy adresat nie wyprowadził składającego oświadczenie z błędu pomimo, że:

• albo błąd wywołał, nawet bez swojej winy;

• albo wiedział o błędzie;

• albo mógł z łatwością błąd zauważyć.

• art. 85 kc - oświadczenie woli złożone przez posłańca (=osoba nie będąca stroną czynności) też może ulec zniekształceniu i stosuje się art. 84.

• też w przepisach szczególnych.

Skutki

• nie powoduje nieważności, ale stanowi podstawę do uchylenia się od skutków prawnych złożonego oświadczenia.

V. Podstęp

Pojęcie

• choć dalej chodzi tu o błąd, to jednak modyfikacja tej konstrukcji ze względu na podstępne działanie jest tak dalece idąca, że należy uznać to za odrębną wadę oświadczenia woli, ale wg niektórych autorów jest to błąd w postaci kwalifikowanej.

• podstęp - to świadome wprowadzenie w błąd lub umocnienie błędnego przekonania lub przemilczenie pewnych informacji, jeśli istniał obowiązek ich udzielenia.

• można powołać się na ten błąd nawet wtedy gdy nie był istotny i gdy nie dotyczył treści czynności prawnej, należy jednak wykazać związek między podstępem a złożeniem oświadczenia woli określonej treści, ze względu na to, że dowód taki dotyczy niedostępnej dla bezpośredniej obserwacji sfery zjawisk psychicznych, oparty jest na systemie domniemań faktycznych.

Skutki

• art. 86 § 2 kc - podstęp osoby trzeciej jest podstępem strony, jeśli:

• czynność prawna jest nieodpłatna;

• strona o podstępie osoby trzeciej wiedziała i nie zawiadomiła o nim składającego oświadczenie woli.

VI. Groźba

• groźba - zapowiedź wyrządzenia komuś jakiegoś zła, w razie nie dokonania żądanej czynności (tzw. przymus psychiczny), będąca niedopuszczalną interwencją w proces motywacji człowieka. Osoba zagrożona ma możliwość wyboru.

• groźba musi być bezprawna, tzn. gdy zapowiedź dotyczy dokonania czynu bezwzględnie zabronione­go przez system prawny, jak również działań dozwolonych, ale nie w celu skłonienia kogoś do złożenia oświadczenia woli.

• groźba musi być też poważna, tzn. powodująca poważne niebezpieczeń­stwo dla osobistych lub majątkowych dóbr jakiejkolwiek osoby, przy czym ważne jest zbadanie czy składający oświadczenie mógł się obawiać następstw groźby → należy mieć więc na uwadze człowieka typowego, ale w określonej sytuacji majątkowej, osobistej o określonej wiedzy.

• te same konsekwencje przewiduje ustawa dla groźby od strony, jak i groźby od osoby trzeciej.

• skutek - możliwość uchylenia się od skutków prawnych.

VII. Uchylenie się od skutków prawnych

• prawo podmiotowe kształtujące do uchylenia się od skutków prawnych tego oświadczenia w razie błędu, podstępu lub groźby.

• TRYB - uprawniony składa kolejne oświadczenie woli (też przez przedstawiciela), w formie pisemnej ad probationem (nie wymagane między przedsiębiorcami), złożone drugiej stronie, a w razie jej braku osobie zainteresowanej w skutkach pierwotnej czynności prawnej i o ile nie wymagają tego przepisy szczególne, prawo to realizuje się bez udziału organu orzekającego.

• orzeczenie sądu o zaistnieniu przesłanek ważnego uchylenia się od skutków oświadczenia ma charakter deklaratoryjny. Ważne jednak, że formalne wyma­ganie co do uchylenia się od skutków oświadczeń może być dopełnione także przez skierowanie do sądu odpowiednich pism procesowych.

• PRZEDAWNIENIA - błąd - rok od wykrycia, groźba - rok od ustania stanu zagrożenia.

• stan obawy ustał - albo gdy osoba grożąca utraciła możliwość zrealizowania groźby, albo gdy groźba się zrealizowała.

• SKUTEK UCHYLENIA - ex tunc, tj. z mocą wsteczną, od momentu złożenia oświadczenia; niemożliwe jest domaganie się zmiany treści wadliwej czynności prawnej.

Zawarcie umowy:

I. Konsens

Pojęcie

• umowa to samodzielna i integralna całość mimo że dochodzi do skutku przez zgodne oświadczenia woli dwóch albo więcej stron (konsens);

• nie zawsze zgodny zamiar stron pokrywa się z tym pojęciem w ujęciu psychologicznym, gdyż zgodnie z art. 65 kc reguły wykładni mogą prowadzić do przy­pisania wypowiedzi jednej strony innego sensu, niż miała faktycznie na myśli;

• sens taki jaki powinien nadać uważny odbiorca;

• dyssens jawny i ukryty (zależy czy strony go sobie uświadamiały) - ale od strony prawnej nie ma to znaczenia, gdyż obie postacie dyssensu należy traktować tak samo;

• powoływać się na wady oświadczenia woli można dopiero wtedy gdy została zawarta umowa, a w przypadku dyssensu umowa w ogóle nie dochodzi do skutku.

Zakres konsensu

• do konstytutywnych cech umowy (i innej czynności prawnej) należy wyznaczenie jej skutków prawnych → jaką treść powinna obejmować umowa, aby uznać ją za zawartą

• Maksymalny (konieczny) zakres konsensu - granice kompetencji przy­sługujące stronom przy regulowaniu treści czynności prawnej;

• Minimalny zakres konsensu - istnieją wskaźniki, które pełnią funkcję uzupełniającą w stosunku do samego konsensu stron, a jednocześnie wskazują elementy które niezależnie od woli stron objęte są ich oświadczeniem woli. Są to min. normy prawne i przewidziane w prawie inne mierniki (art. 56). Konsens więc w ujęciu minimalnym musi objąć pewien minimalny zakres skutków prawnych (określany jako „istotne postanowienia umowy” - art. 66§1, art. 389 kc).

Określenie stron

• niezbędna przesłanka dojścia umowy do skutku, ale mogą je wskazywać okoliczności zawarcia umowy, a nie tylko sama umowa.

II. Swoboda zawierania umów

Pojęcie

• „wolność kontraktowa” to swoboda kształtowania treści umowy, ale też decydowanie czy umowę za­wrzeć oraz z kim ją zawrzeć → na gruncie Konstytucji wolność prowa­dzenia działalności gospodarczej ustanawia ogólne domniemanie, iż podmiotom prawa cywilnego przysługuje kompetencja do decydowania o zawarciu umowy i z kim ją zawrą, ale jeśli podmiot sam zobowiąże się do zawarcia umowy to nie nastąpiło ograniczenie swobody kontraktowej, np. umowa przedwstępna, prawo pierwokupu, odkupu;

Ograniczenia

• o ograniczeniach tej swobody mówi się wyłącznie wtedy, gdy wynikają z ustawy lub wydanego na podstawie ustawy aktu wyko­nawczego (tzn. mają heterogeniczną genezę) → mogą mieć różną postać i intensywność:

• generalne zakazy dokonywania określonych typów czynności z innymi niż wskazane podmiotami, np. umowy ubezpieczeniowe, pewne czynności z bankami, gdyż podmioty te muszą odpowiadać określonym wymogom;

• wymóg indywidualnej decyzji administracyjnej dla dokonania pewnych czynności (np. założenie banku) → zezwolenie (inaczej bezwzględnie nieważna), ale nie nakaz dokonania czynności, a wg. SN późniejsze uchylenie tej decyzji nie powoduje nieważności samo z siebie;

• ustawowo określane priorytety na rzecz pewnych podmiotów (np. prawo pierwokupu nieruchomości rolnej);

• obowiązkowe pro­cedury wyłaniania kandydatów, min. w trybie aukcyjnym lub przetargowym, szczególnie w sektorze publicznym;

• nakazy zawierania umów - ograniczenia dot. nie tylko wyboru strony, ale z konieczności logicznej muszą zarazem określać ich treść → zaprzeczenie wolności kontraktowej, w systemie demokratycznej gospodarki rynkowej powinna być nadzwyczajnym wyjątkiem [np. ubezpieczenia obowiązkowe, obowiązek zawarcia umowy o świad­czenie usług przesyłowych (ciepła, paliw, gazu, elektryczności)]

Umowy adhezyjne

• przedsiębiorstwa zajmują dominującą lub monopolistyczną pozycję, a druga strona (konsument) jest pod presją ekonomiczną, gdyż jeśli nie zaakceptuje warunków przedstawionych przez przedsiębiorstwo nie uzyska potrzebnej usługi lub rzeczy → faktyczna nierównorzędność, ale i te umowy dochodzą do skutku przez zgodne oświadczenia woli obu stron → panujący pogląd kwalifikuje je jako umowy;

• wymagają szczególnego uregulowania ze względu na ten ich charakter - prawo zobowiązań;

Zastępcze oświadczenie woli

• art. 64 kc - prawomocne orzeczenie sądowe stwierdzające obowiązek złożenia określonego oświadczenia woli, zastępuje to oświadczenie;

• przepis ten nie stanowi samoistnej podstawy prawnej roszczenia, a jedynie nakazuje wiązać z tym orzeczeniem określone skutki;

• zastępuje formy szczególne przewidziane przez ustawę lub strony;

• nie mają charakteru orzeczeń deklaratoryjnych, tzn. orzeczenia bezpośrednio zasądzające na określone świadczenie;

• zapadają po stwierdzaniu, że strona jest zobowiązania na podstawie jakiegoś zdarzenia prawnego do świadczenia;

• w orzeczeniu sąd może, na podstawie wykładni stanu faktycznego, orzec o tym czy wymagane oświadczenie woli zostało złożone (np. w przypadku milczenia adresata oferty) i określić jego konsekwencje prawne → wtedy nie zastępuje orzeczenia;

• jeśli zastępuje oświadczenie woli, ma wtedy funkcję kreującą - charakter konstytutywny (prawo tworzący);

• takie orzeczenie stanowi podstawę roszczenia o świadczenie należne na podstawie tak stwierdzonego oświadczenia woli;

• mogą dotyczyć czynności jednostronnych i umów;

• kwestia problematyczna → co gdy oświadczenie woli stanowi jedynie element umowy? czy orzeczenie sądowe zastępuje oświadczenie woli pozwanego czy też powoda? → SN (7) stwierdził, że zasadą jest że orzeczenie zastępuje tylko oświadczenie pozwanego, ale opatrzył tą zasadę wyjątkami uznając, że obejmuje ono też zawarcie umowy przyrzeczonej oraz gdy sąd uwzględnia powództwo o stwierdzenie obowiązku zawarcia umowy zgo­dnie z żądaniem powoda orzeczenie to stwierdza zawarcie umowy i zastępuje umowę.

Orzeczenie sądowe jako zdarzenie cywilnoprawne

• w wyjątkowych, wyraźnie ustawowo przewidzianych sytua­cjach sąd może wydać orzeczenie konstytutywne, któ­re mają walor zdarzeń cywilnoprawnych (powstaje, gaśnie lub zmienia się stosunek cywilnoprawny, a strony uzy­skują odpowiednie prawa i obowiązki);

• np. ustanowienie służebności, rozwiązanie spółki;

• w takim przypadku w ogóle nie dochodzi do zawarcia umowy, a autonomia stron zostaje zupełnie wyłączona;

Decyzja administracyjna jako zdarzenie cywilnoprawne

• w wyjątkowych, wyraźnie ustawowo przewidzianych sytua­cjach decyzja administracyjna może mieć charakter zdarzenia prawnego o charakterze konstytutywnym;

• np. wywłaszczenie nieruchomości;

Sposoby zawierania umów:

I. Oferta i jej przyjęcie

Pojęcie oferty

• oferta to oświadczenie woli zawarcia umowy złożone drugiej stronie, zawierające istotne postanowienia tej umowy (art. 66 § 1) → przyjęcie oferty (=oświadczenie woli) wyraża tylko wolę przyjęcia oferty;

• nie są ofertami jedynie ogólne stwierdzenia o zawarciu umowy, czy propozycje niepełne → określa się je jako zaproszenia do zawarcia umowy (złożenia oferty lub wszczęcia negocjacji);

• w razie wątpliwości czy mamy doczynienia z ofertą czy z zaproszeniem dokonuje się wykładni oświadczenia woli (art. 65), a jeśli to nie wystarczy to art. 71 ustala normę interpretacyjną, stwierdzającą, że ogłoszenia, reklamy, cenniki i inne informacje skierowane do ogółu lub do poszczególnych osób należy uznać w razie wątpliwości nie za ofertę, lecz za zaproszenie do zawarcia umowy;

• ofertę (zgodnie z art. 71) można kierować do indywidualnych, jak i nieoznaczonych odbiorców, bez konieczności użycia słowa oferta → tak samo SN;

• art. 543, według którego wystawienie rzeczy w miejscu sprzedaży na widok publiczny z oznaczeniem ceny uważa się za ofertę sprzedaży → wyjaśnia znaczenie takich zachować (czyli stanowi konkretną normę interpretacyjną), a nie stanowi wyjątku od zasady, że oferta może być kierowana jedynie do indywidualnych adresatów;

• jako oferta skierowana do ogółu to min. wystawianie automatów przeznaczonych do sprzedaży rzeczy lub usług, jak również bankomaty, choć one skierowane są jedynie do klientów danego banku;

Skutki złożenia oferty

• oferta wiąże oferenta (art. 66 § 2), tzn. adresat oferty (oblat) sam może poprzez jej przyjęcie doprowadzić do zawar­cia umowy;

• oferta to wg. niektórych jednostronna czynność prawna, która kreuje uprawnienie oblata do przyjęcia oferty, a wg. innych autorów (min. Radwański) oferta to oświadczenie woli stanowiące jedynie element procesu powstawania czynności prawnej dwustronnej (umowy), więc oblatowi przysługuje jedynie kompetencja, a nie prawo podmiotowe do przyjęcia oferty;

• czas powstania stanu związania ofertą - zależy od tego czy oferta adresowana do:

• indywidualnego adresata - od momentu uprzystępnienia jej adresatowi w taki sposób, że mógł on zapoznać się z jej treścią (art. 61 § 1 kc);

• nieoznaczonego kręgu adresatów - od chwili ich ogłoszenia;

• elektroniczna forma oferty (zgodnie z dyr. 2000/31):

• ogólna zasada - uzyskanie zgody na taki sposób komunikacji;

• art. 66¹ § 1 - uzależnienie związania ofertą od niezwłocznego potwierdzenia jej otrzymania (oświadczenie wiedzy o otrzymaniu oferty, a nie oświadczenie woli o przyjęciu oferty);

• art. 66¹ § 2 - obowiązki składającego ofertę to poinformowanie oblata o:

• czynnościach technicznych składających się na procedurę zawarcia umowy;

• skutkach prawnych potwierdzenia przez drugą stronę otrzymania oferty;

• zasa­dach i sposobach utrwalania, zabezpieczania i udostępniania przez przedsiębiorcę drugiej stronie treści zawieranej umowy;

• metodach i środkach technicznych służących wykrywaniu i korygowaniu błędów we wprowadzanych danych, które przedsiębiorca jest obowiązany udostępnić drugiej stronie;

• językach, w których umowa może być zawarta;

• kodeksach etycznych, które stosuje się oraz o ich dostępności w postaci elektronicznej

• art. 66¹ § 3 - dot. też zaproszenia do negocjacji, składania ofert albo do zawarcia umowy w inny sposób;

• art. 66¹ § 4 - nie dot. indywidualnego porozumiewania się na odległość, więc ta forma oferty musi być skierowana do nieoznaczonego kręgu osób;

• norma ta ma charakter bezwzględnie wiążący w relacjach z konsumentami, a w stosunkach między przedsiębiorcami względnie wiążący;

• w razie wymogu formy szczególnej, oferta musi spełniać tą formę (tak samo przyjęcie oferty);

Ustanie stanu związania ofertą

• art. 66 § 2 - termin związania może określać sama oferta, a w razie braku tego terminu należy uwzględnić sposób zakomunikowania jej drugiej stronie:

• gdy bezpośredni sposób komunikacji przestaje wiązać, jeżeli nie została przyjęta niezwłocznie;

• gdy inny sposób komunikowania (np. list, telegram) przestaje wiązać z upływem czasu, w którym składający mógł w zwykłym toku czynności otrzymać odpowiedź bez nieuzasadnionej zwłoki;

• należy uwzględnić czas potrzebny do dojścia oferty do adresata, czas do namysłu i powzięcia decyzji, czas potrzebny do wysłania odpowiedzi oraz dojścia jej do oferenta, a ryzyko opóźnienia oferty ponosi adresat oferty zgodnie z art. 67, wg. którego jeżeli oświadcze­nie o przyjęciu oferty nadeszło z opóźnieniem, lecz z jego treści lub okolicz­ności wynika, że zostało wysłane w czasie właściwym, umowa dochodzi do skutku, chyba że składający ofertę zawiadomi niezwłocznie drugą stronę, iż wskutek opóźnienia odpowiedzi poczytuje umowę za nie zawartą;

• następstwa śmierci - na zasadach ogólnych z art. 61 i 62;

• jeśli oferta skierowana została do nieoznaczonego kręgu osób może być cofnięta w każdej chwili, chyba że:

• oferent oznaczył termin związania ofertą;

• osoba przyjęła już ofertę i zawarła w ten sposób umowę albo elektronicznie powiadomiła o otrzymaniu oferty;

• w przypadku automatów - oferta wiąże do czasu wyczerpania się zapasu towarów lub możliwości świadczenia usług;

• art. 66² - ustanawia ofertę odwołalną dostępną miedzy przedsiębiorcami - odwołanie jest możliwe, jeżeli umowa nie została jeszcze zawarta, a oświad­czenie o odwołaniu oferty zostało złożone oblatowi przed wysłaniem przez niego oświadczenia o przyjęciu oferty. Jednakże oferty nie można odwołać, jeżeli wynika to z jej treści lub określono w niej termin przyjęcia;

Przyjęcie oferty

• powinno dojść do oferenta w sposób przewidziany w art. 61 kc;

• milczące (konkludentne) przyjęcie oferty - art. 69 kc - jeżeli według ustalonego zwyczaju lub według treści oferty dojście do składającego ofertę oświadczenia drugiej strony o jej przyjęciu nie jest wymagane, w szczególności jeżeli składający ofertę żąda niezwłocznego przystąpienia do wykonania umowy, umowa dochodzi do skutku w momencie przystąpienia do wykonania umowy;

• oferent może zastrzec szczególny sposób przyjęcia oferty, albo strony mogą ustalić określony sposób przyjęcia oferty;

• oferent nie może jednostronnie ustalić reguły znaczeniowej, według której interpretować należy bierne zachowanie adresata oferty;

• jeżeli kontekst sytuacyjny interpretowany w świetle ustalonych zwyczajów oraz zasad współżycia spo­łecznego na to wskazuje, bierne zachowanie może być uznane za przyjęcie oferty - pogląd sporny, ale poparty też przez SN

• art. 68² kc - jeżeli przedsiębiorca otrzymał od osoby, z którą pozostaje w stałych stosun­kach gospodarczych, ofertę zawarcia umowy w ramach swej działalności, brak niezwłocznej odpowiedzi poczytuje się za przyjęcie oferty;

• przyjęcie oferty z zastrzeżeniami poczytuje się za nową ofertę (art. 68) → zasada lustrzanego odbicia, ale w stosunkach między przedsiębiorcami art. 68¹ ustanawia wyjątek, że jeżeli odpowiedź na ofertę zawiera jej akceptację, jednakże z zastrzeżeniem zmian lub uzupełnień niezmieniających istotnie treści oferty, to umowę uważa się za zawartą z uwzględnieniem zastrzeżeń wskazanych w odpowiedzi na nią, chyba że:

• w treści ofert wskazano, że może ona być przyjęta jedynie bez za­strzeżeń,

• oferent niezwłocznie sprzeciwił się włączeniu zastrzeżeń do umowy,

• oblat w odpowiedzi na ofertę uzależnił jej przyjęcie od zgody oferenta na włączenie zastrzeżeń do umowy, a zgody tej niezwłocznie nie otrzymał.

• rozwiązanie to jest też w ratyfikowanej przez Polskę konwencji ONZ o międzynarodowej sprzedaży towarów (tzw. Konwencja wiedeńska z 11.4.1980 r.) oraz zostało poparte w literaturze;

Miejsce i czas zawarcia umowy

• art. 70 to norma interpretacyjna:

• § 1 - umowę poczytuje się za zawartą w chwili, gdy oferent otrzymał oświadczenie oblata o otrzymaniu oferty, a gdy oświadczenie to nie jest wymagane w chwili przystąpienia do wyko­nania umowy;

• § 2 - miejsce otrzymania przez oferenta oświadczenia oblata o przyjęciu oferty, a jeśli dojście tego oświadczenia do oferenta nie jest wymagane albo oferta jest składana w postaci elektronicznej, umowa zostaje zawarta w miejscu zamieszkania albo w siedzibie oferenta w chwili zawarcia umowy;

II. Negocjacje (art. 72 kc)

Pojęcie

• negocjacje są procesem płynnym, w którym nie da się łatwo oddzielić kolejnych etapów, w przeciwieństwie do trybu ofertowego. W tym trybie zawierane są z reguły umowy bardziej złożone, o nietypowej postaci lub dot, świadczeń o dużej wartości;

Prowadzenie negocjacji

• ze względu na ich płynność strony nie są związane swoimi oświadczeniami, ale powinny zgodnie z art. 72 § 2 prowadzić negocjacje uczciwie, w szczególności w zgodzie z dobrymi obyczajami, nie dla pozoru → sankcja odszkodowawcza do wysokości negatywnego interesu umownego (odpowiedzialność ta opiera się na podstawie deliktowej);

• dodatkowo kodeks przewiduje ochronę informacji poufnych przekazanych w toku negocjacji, jeśli strona przekazała je z zastrzeżeniem poufności, to druga strona zobowiązana jest do ich nie ujawniania i nie wykorzystywania do własnych celów chyba, że strony uzgodniły inaczej (art. 72¹ kc) → odpowiedzialność odszkodowawcza do pełnej wysokości szkody z art. 361 kc;

Zawarcie umowy

• trudności przy ustalaniu kiedy została zawarta umowa → wg art. 72 umowa zostaje zawarta po uzgodnieniu wszystkich postanowień, które były przedmiotem negocjacji, tak więc zakres prowadzonych nego­cjacji określa minimalną treść, jaka powinna być objęta konsensem stron;

• wg Radwańskiego nie ma wątpliwości że norma ta to jedynie reguła interpretacyjna i możliwe jest, by strony uznały, że umowa zostaje zawarta po ustaleniu elementów koniecznych (istotnych) umowy, a kwestie sporne zostaną rozstrzygnięte w sposób ustalony przez sa­me strony (np. przez dodatkową umowę, powołanych arbitrów) albo przez sąd państwowy, który kieruje się wówczas wskazaniami art. 56 kc;

• tryb ofertowy i negocjacyjny nie są rozłączne - tzn. możliwe jest stosowanie ich przemienne;

List intencyjny

• kształtuje się praktyka stosowania listów intencyjnych (na wzór amerykański) w negocjacjach dot. umów o dużej wartości. Brak regulacji prawnej, jak i jednolitej judykatury czy doktryny;

• wyrażają one dążenie stron do zawarcia negocjowanej umowy (definitywnej), ale same nie są umowami definitywnymi, więc nie wynikają z nich prawa i obowiązki, będące celem stron. Nie mogą też być potraktowane jako umowa przedwstępna, chyba że spełniają jej warunki, a deklaracje o chęci zawarcia umowy, nie mogą być podstawą do żądania, by sąd zastąpił oświadczenie woli swoim orzeczeniem, gdyż przedmiotem regulacji mogą być jedynie zachowania, a nie przeżycia;

• w listach intencyjnych mogą pojawiać się pewne oświadczenia kreujące stosunek prawny, które stanowią umowy uboczne w stosunku do umowy negocjowanej, ale oświadczenia te nie są swoistą cechą tych listów;

• niektórzy autorzy uznają ich doniosłość prawną jako umów określających postępowanie stron w toku negocjacji. Mogą one regulować tryb prowadzenia negocjacji, jak i określać zakres uzgodnionych już zagadnień, a naruszenie tych zobowiązań nie uzasadnia przymu­sowego zawarcia umowy definitywnej, gdyż strona zawsze może przerwać negocjacje, ale jeśli uczyni to bezzasadnie ponosi odpowiedzialność odszkodowawczą → kwestia sporna to zakres tej odpowiedzialności - raczej nie wykra­cza ona poza miarę przyjętą w culpa in contrahendo, aczkolwiek kreują odpowiedzial­ność odszkodowawczą na podstawie art. 471 kc ex contractu;

Zaproszenie do zawarcia umowy (art. 71 kc)

• ogłoszenia, reklamy, cenniki i inne informacje skie­rowane do ogółu lub do poszczególnych osób poczytuje się w razie wątpli­wości nie za ofertę, lecz za zaproszenie do zawarcia umowy → inicjacja procesu zawarcia umowy, stosowanie do ich treści wyznaczają określony tryb jej zawarcia, a w razie braku określenia tego, należy uznać iż adresat ma prawo wyboru trybu zawarcia umowy;

• jeżeli zaproszenie do zawarcia umowy składa przedsiębiorca w postaci elektronicznej i to w przypadkach określonych w art. 66¹ § 4 kc, jest on obowiązany opatrzyć je informacjami przewidzianymi dla ofert (art. 66¹ § 2 kc) pod sankcją odpowiedzialności odszkodowawczej;

III. Aukcja i przetarg

Uwagi wstępne

• trzeci tryb zawierania umów;

• przetarg i aukcja oznaczają zbliżone do siebie, ale nie takie same postępowania stron w procesie zawierania umowy;

Charakter prawny oraz funkcja przetargu i aukcji

• wielostronne i eliminacyjne postępowanie;

• cel - umożliwienie wyboru najkorzystniejszej oferty spośród ofert składanych przez uczestników i zawarcie z wybranym z nich umowy;

• zasada równości uczestników tak w ich prawach, jak i obowiązkach;

• regulacja kodeksowa nie dotyczy regulacji publicznoprawnej stanowiącej lex specialis do kodeksu (np. licytacja publiczna, czy przetarg z ustawy Prawo o zamówieniach publicznych);

Ogłoszenie aukcji albo przetargu

• organizator aukcji/przetargu może być zastępowany przez inny podmiot (np. dom aukcyjny);

• ogłoszenie może być skierowane do ograniczonego albo nieograniczonego kręgu ad­resatów, w dowolny sposób;

• treść musi zawierać:

• zaproszenie do składania ofert, które nie musi wprawdzie tak dokładnie określać treści umowy, ale musi zawierać przedmiot oraz warunki aukcji/przetargu, albo wskazać sposób udostępnienia tych warunków (szczególnie gdy zawierają obszerne specyfikacje, których publikacja byłaby kosztowna);

• dalszy tok postępowania, zwłaszcza wskazywać czas i miejsce aukcji/przetargu;

• nie jest wymagane użycie słów aukcja/przetarg, ważne by na drodze wykładni można było to ustalić;

• w razie nie spełnienia przesłanki drugiej - ogłoszenie to nie inicjuje trybu aukcyjnego/przetargowego, a w razie spełnienia pierwszej przesłanki jest to zwykłe zaproszenie do składania ofert;

• możliwa jest zmiana lub odwołanie warunków tylko wtedy, gdy zastrzeżono to w ogłoszeniu lub w warun­kach aukcji/przetargu (art. 70¹ § 3 kc);

• organizator (od chwili udostępnienia warunków), a oferent (od chwili złożenia oferty) zobowiązani są do postępowania zgodnie z postanowieniami ogłoszenia oraz warunkami aukcji/przetargu (art. 70¹ § 4 kc) → z chwilą złożenia oferty następuje zawarcie swoistej umowy pactum de procendendo;

• w razie zachowania niezgodnego z tymi regułami - odpowie­dzialność odszkodowawcza za niedojście umowy do skutku w granicach negatywnego interesu umownego;

Aukcja (dawniej przetarg ustny)

• licytanci obecni w miejscu aukcji albo komunikujący się za pomocą środka bezpośredniego porozumiewania się na odległość składają oferty słownie lub równorzędnymi znakami, a prowadzący aukcję oczekuje coraz korzystniej­szych ofert sukcesywnie składanych przez licytantów (tzw. kolejnych postąpień) → zgodnie z art. 70² § 1 kc oferta przestaje wiązać gdy zostanie złożona oferta korzystniejsza (chyba, że w warunkach aukcji zastrzeżono inaczej);

• zawarcie umowy = udzielenie przybicia (art. 70² § 2 kc) - po 3-krotnym wezwaniu nikt nie zaoferował korzystniejszej oferty;

• jeśli dana umowa wymaga formy szczególnej nie zostaje zawarta do czasu zawarcia jej w tej formie, a § 3 tego artykułu daje stronom prawo do dochodzenia w sądzie by zastąpił brakujące oświadczenie woli orzeczeniem;

Przetarg (dawniej przetarg pisemny)

• oferty nie są składane w toku ich równoczesnego i bezpośredniego komunikowania się, a okresie i miejscu wskazanym w ogłoszeniu/warunkach. Oferty te następnie są rozpatrywane bez udziału oferentów (często przy udziale komisji przetargowej, której opinia jednak nie wiąże organizatora, chyba że w warunkach tak oznaczono);

• organizator może wybrać jedną ofertę, albo uznać przetarg za zamknięty bez wybrania oferty (wtedy zgodnie z art. 70³ § 1 oferty przestają wiązać oferentów;

• organizator ma obowiązek poinformowania uczestników o wynikach przetargu (§ 2);

• do ustalenia chwili zawarcia umowy stosuje się przepisy dot. oferty (chyba, że w warunkach ustalono inaczej), więc umowa zostaje zawarta w chwili otrzy­mania przez składającego ofertę oświadczenia organizatora przetargu o jej wybraniu;

• w razie wymogu formy szczególnej - tak jak w przypadku aukcji;

Wadium (art. 70⁴ kc)

• dodatkowe zastrzeżenie zamieszczone w warun­kach aukcji/przetargu przez organizatora (nie jest koniecznym elementem tego trybu);

• oznacza obowiązek wpłacenia przez uczestników określonej sumy pieniężnej (zwykle procent od wartości przedmiotu zamierzonej umowy) albo udzielenia odpowiedniego zabezpieczenia (warunki muszą wskazywać sposób tego zabezpieczenia);

• dwojakie konsekwencje:

• w razie nie wpłacenia/nie zabezpieczenia podmiot nie jest dopuszczony do aukcji albo przetargu;

• w razie wpłacenia/zabezpieczenia podmiot staje się uczest­nikiem aukcji/przetargu;

• zwrot wadium powinien nastąpić z chwilą zakończenia postępowania, a w razie ustanowienia zabezpieczenia wygasa ono z mocy prawa;

• w razie nie wywiązywania się zobowiązania przez:

• uczestnika - organizator może wadium zachować albo dochodzić zaspokojenia z przedmiotu zabezpieczenia;

• organizatora - uczestnik może żądać za­płaty podwójnego wadium albo naprawienia szkody w granicach negatywne­go interesu umowy;

• „skorzystanie” z wadium w razie sporu jest dogodne, gdyż nie wymaga ani ustalenia winy, ani wysokości poniesionej szkody, jak w przypadku dochodzenia roszczenia przed sądem;

Unieważnienie umowy (art. 70⁵ kc)

• Podmioty upoważnione to:

• organizator aukcji/przetargu, który jest zarazem stroną zawartej umowy;

• uczestnik tych postępowań, chociażby jego oferta nie została wybrana;

• przed nowelizacją z 14.2.2003 r. upoważnione były tylko strony umowy;

• inna osoba, jeżeli umowa została zawarta na jej rachunek lub zlecenie;

• przesłanką żądania unieważnienia jest naganne działanie polegające na wpły­waniu na wynik aukcji albo przetargu w sposób sprzeczny z prawem lub dobry­mi obyczajami (równoznaczne z zasadami współżycia społecznego) przez stronę umowy, innego uczestnika postępowania lub oso­bę działającą w porozumieniu z nimi

• sąd wydaje wyrok o charakterze konstytutywnym, w którym unieważnia umowę z mocą wsteczną;

• uprawnienie to wygasa z upływem miesiąca od dnia, w którym uprawniony dowiedział się o istnieniu przyczyny unieważnienia, nie później jednak niż z upływem roku od zawarcia umowy (art. 70⁵ § 2 kc) → powstaje stan wzruszalności umowy;

• jest to norma bezwzględnie wiążąca.

Treść czynności prawnej:

I. Uwagi ogólne

Pojęcie treści czynności prawnej

Art. 56 kc „czyn­ność prawna wywołuje nie tylko skutki prawne w niej wyrażone, lecz również te, które wynikają z ustawy, z zasad współżycia społecznego i z ustalonych zwyczajów” → 2 pojęcia:

• Treść czynności prawnej - oświadczenie lub oświadczenia woli w pełni zrekonstruowane na podstawie odpowiednich reguł inter­pretacyjnych;

• Treść stosunku cywilnoprawnego - jest wyznaczona tylko w podstawowym zakresie przez oświadczenia woli, a uzupełniana jest przez różne wskaźniki (ustawy, zasady współżycia społecznego, ustalone zwyczaje), które pełnią funkcję normatywną, a nie interpretacyjną dla konkretnego stosunku cywilnoprawnego;

Zasada swobody kształtowania treści

• Swobodna kształtowania treści jest konieczna by czynności prawne spełniały funkcję instrumentu prawnego, ale zakres tej zasady może być ograniczany przez ustawy. Zasada ta oznacza, ze podmiotom przysługuje kompetencja do kształtowania treści czynności pra­wnej oraz, że przepisy prawne dotyczące tej kwestii należy interpretować na rzecz tej kompetencji → proklamowana w Konstytucji, uchwała (7) SN z 10.1.1990 r., stwierdził, że Konstytucja pro­klamuje zasadę wolności gospodarczej, a ograniczenia jej mogą wynikać jedynie z ustaw lub aktów wydanych na ich podstawie, natomiast wszelkie wątpliwości należy tłumaczyć in favorem liberatis. → art. 353¹.

Wzorzec kompetencji generalnej

wzorzec kompetencji generalnej - gdy podmioty mogą nie stosować się do ustalonych w prawie typów czynności prawnych;

wzorzec kompetencji szczególnej - gdy prawo uznaje za ważne tylko czynności prawne mieszczące się w ramach określonych w ustawie typów i tylko w tym zakresie zezwala na dowolne kształtowanie treści czynności prawnych;

• z art. 353¹ kc wynika, że w zakresie umów zobowiązujących obowiązuje wzorzec kompetencji generalnej, ale nie dot. czynności prawnych, które są skuteczne wobec osób nieuczestniczących w dokonywaniu tych czynności, dla zapewnienia ochrony tych osób i bezpieczeństwa obrotu prawnego (uchw. SN (7) z 7.4.1993 r.) → w tych przypadkach swoboda kształtowania treści umów ograniczona jest ustawą do określonych ich typów (tzw. numerus clausus), np.:

• gdy kreują prawa podmiotowe bezwzględne - w szczególności prawa rzeczo­we;

• gdy tworzą spółki;

• gdy kreują prawa podmiotowe ucieleśnione w papierach wartościowych - niezależnie czy uzna się je za wytwór umowy, czy jednostronnej czyn­ności prawnej (kwestia kontrowersyjna w doktrynie);

• regulują stosunki majątkowo-małżeńskie (art. 47 i n. KRO);

• dotyczą spadków (art. 1047 i n. kc).

• jednostronne czynności prawne → kwestia sporna:

• S. Grzybowski - opierając się na argumentacji a contrario z art. 58 kc uważa, że odnosi się on również do jednostronnych czynności prawnych, które jednak nie mogą skutecznie nakładać na inne podmioty żadnych obowiązków;

• W. Czachórski; M. Safian; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Radwański - to numerus clausus, gdyż:

• zakaz obciążania kogokolwiek obowiązkami bez jego zgody;

• nawet korzystne dla kogoś sytuacje prawne nie powinny być two­rzone bez jego woli (dlatego darowizna ma postać umowy);

• każda czynność prawna (też jednostronna) wywołuje skutki prawne (art. 56 kc), więc niedopuszczalna w świetle 2 w/w zasad byłaby swoboda podmiotów do kreowania jednostronnych czynności;

• brak kontroli treści tych czynności ze strony in­nych osób, które może dotykać taka czynność.

II. Ograniczenia

• zakres dopu­szczalnej treści czynności prawnej jest zawsze ograniczony regułami typu ogólnego, tj. dot. wszystkich rodzajów czynności prawnych;

• typo­logia, oparta na wskazaniach ustawy:

1. prawa przyrody;

2. normy bezwzględnie wiążące;

3. obejście ustawy;

4. zasady współżycia społecznego lub podobne klauzule generalne.

Prawa przyrody

• wywodzą się z prawa rzymskiego → art. 387 kc „umowa o świad­czenie niemożliwe jest nieważna” → dot. wszystkich czynności prawnych, które są nie­wykonalne albo służą realizacji stanów rzeczy, które i tak się ziszczą bez udziału człowieka (skok na Księżyc, umowa, że na drugi dzień wzejdzie Słońce);

Normy bezwzględnie wiążące

• zgodnie z art. 58 § 1 kc czynności prawna jest nieważna jeśli jest sprzeczna z ustawą, w tym z normami semiimperatywnymi. Prawo czasem zakazuje pewnych czynności, a czasem nakazuje by dana czynność zawierała określone postanowienia. Złamanie takiego zakazu lub nakazu wyrażonego w normie bezwzględnie wiążącej (lub semiimperatywnej) powoduje nieważność czynności.

• normy takie służą przede wszystkim ochronie pewnych wartości czy zasad;

Obejście ustawy

• traktowane przez art. 58 § 1 na równi z czynnościami sprzecznymi z prawem;

• infraudem legis - określona czynność bezpośred­nio nie objęta zakazem prawnym, ale przedsięwzięta w celu osiągnięcia skut­ku zakazanego przez prawo;

• nie tylko treść, ale i cel czynności może być ograniczony, co zostało uwzględnione w art. 353¹ kc.

Zasady współżycia społecznego

• zasady współżycia społecznego to uznane powszech­nie wartości i reguły moralne odnoszące się do stosunków międzyludzkich

• zgodnie z art. 58 § 2 i art. 353¹ kc - swoboda umów ograniczona jest również ze względu na zasady współżycia społecznego, tak ze względu na treść czynności prawnej, jak i na jej cel;

III. Skutki naruszenia

• reguły ogólne:

• gdy cała czynność jest sprzeczna z w/w kryteriami - zgodnie z art. 58 § 1 i art. 387 § 1 czynność taka jest bezwzględnie nieważna;

• gdy część czynność jest sprzeczna z w/w kryteriami - reguła ogólna to art. 58 § 3 kc wyraża domniemanie utrzymania w mocy pozostałych części chyba, że z okoliczności wynika, iż bez nieważnych postanowień czynność nie zostałaby dokonana → odesłanie do obiektywnych, ale zindywiduali­zowanych ocen człowieka rozsądnego znajdującego się w określonej sytuacji

• wyjątki:

• art. 58 § 1 → „chyba, że właściwy przepis przewiduje inny skutek”, w szczególności zastąpienie nieważnych postanowień przez odpowiednie przepisy prawne;

• art. 94 kc - dotyczący bezprawnego warunku - czynność jest nieważna, jeśli warunek był zawieszający, a ważna, ale warunek uznany za niedodany, jeśli warunek był rozwiązujący;

• czasem przepisy uchylają sankcję bezwzględnej nieważności w razie sprzeczności czynności prawnej lub jej części z norma­mi bezwzględnie wiążącymi i w to miejsce wprowadzają bardziej elastyczne instrumenty prawne, pozwalające dostosować treść czynności prawnej do systemu prawa, np. tzw. postępowanie naprawcze przewidziane w odniesieniu do sp. z o.o. i S.A.

ELEMENTY CZYNNOŚCI PRAWNEJ

I. Rodzaje

• dla ustalenia skutków uregulowanych w ustawie typów czynności prawnych

Essentialia negotii (elementy przedmiotowe istotne)

• ustawowo wyróżnione cechy, według których dokonuje się kwalifikacji konkretnej czynności prawnej do ustawowo wyróżnionych typów czynności prawnych, choć należy pamiętać, że w kwalifikacji czynności prawnej ważne są czasem właściwości podmiotów;

Naturalia negotii (elementy nieistotne)

• wskazane są w ustawie jako skutki prawne dokonania czynności prawnej określonego typu, np. przepisy o rękojmi za wady rzeczy sprzedanej, a określenie tych skutków w treści czynności prawnej jest do­puszczalne, ale niekonieczne do tego, aby one nastąpiły.

Accidentalia negotii (elementy dodatkowe)

• w odróżnieniu od naturalia negotii zastrzeżenie ich w treści czynności stanowi konieczną przesłankę wystąpienia wskazanych w nich skutków prawnych, a w odróżnieniu od essentialia negotii nie określają one cech swoistych dla danego typu czynności prawnej → bierna rola w procesie kwalifika­cji czynności prawnych;

• czasem prawo dokładniej reguluje ich konsekwencje prawne, w razie ich zamieszczenia:

• accidentalia negotii uregulowane samoistnie - bez związku z określonym typem czynności prawnych, jak np. warunek (art. 89 kc), termin (art. 110 kc), zadatek (art. 394 kc), prawo odstąpienia (art. 395 kc), odstępne (art. 396 kc), kara umowna (art. 483-485 kc), wadium (art. 70⁴ kc);

• accidentalia negotii uregulowane w ramach określonego typu czynności prawnych - jak np. postanowienia dotyczące tzw. dodatkowych świadczeń w umowie kontraktacji (art. 613, 615 kc) lub zastrzeżenie polecenia w umowie darowizny (art. 893-895 kc).

II. Warunek i termin

Warunek

• Warunek to zawarte w treści czynności prawnej zastrzeżenie, które uzależnia powstanie lub ustanie skutku prawnego od zdarzenia przy­szłego i niepewnego (art. 89 kc)

• to nie zdarzenie przyszłe i niepewne, ani postanowienia czynności prawnej, ani ustawowe przesłanki (tzw. conditiones iuris);

• niepewność wynika z niemożności wpływu na ziszczenie, lub z uczestnictwa innych osób w jego ziszczeniu się;

• potestatywny → gdy zależy od woli strony, ale nie wyłącznie, np. zastrzeżenie uzależniające skutek praw­ny od niewykonania zobowiązania, ale nie zastrzeżenie, które uza­leżnia skutek czynności prawnej od tego, czy strona zechce zobowiązanie wykonać (si voluero);

• Warunki są:

• dodatnie - gdy przy­szłe i niepewne zdarzenie polega na zmianie istniejącego stanu rzeczy;

• ujemne - gdy zakłada utrzymanie się istniejącego stanu rzeczy, czyli niewystąpienie wskazanego w warunku zdarzenia

• tendencja w judykaturze do ograniczania pojęcie warunku tylko do warunku dodatniego ewentualnie do ujemnego, ale połączonego z terminem została w doktrynie skrytykowana;

• Warunki są:

• rozwiązujące - zastrzeżenie, według którego skutek czyn­ności prawnej ustaje, jeżeli nastąpi zdarzenie przyszłe i niepewne. Warunek bezprawny uznawany za niedodany.

• zawieszające - zastrzeżenie, które uzależnia powstanie skut­ków czynności prawnej od zdarzenia przyszłego i niepewnego. Warunek bezprawny powoduje nieważność czynności.

• Warunek bezprawny (art. 94) - gdy jest niemożliwy do spełnienia, przeciwny ustawie lub zasadom współżycia społecznego;

• Ochrona:

• art. 93 ustanawia fikcje skuteczności warunku w sytuacjach, w których jedna ze stron zachowałaby się nielojalnie względem drugiej;

• art. 91 daje prawo warunkowo uprawnionemu do wykonywania wszelkich czynności, które zmierzają do zachowania swego prawa, a prawa drugiej strony są ograniczone (ponosi ona odpowiedzialność odszkodowawczą z art. 471 kc). Dodatkowo dla ochrony warunkowo uprawnionego art. 92 § 1 uznaje za nieważne czynności prawne, które w razie ziszczenia się warunku udaremniają lub ograniczają skutek ziszczenia się warunku. Ochrona ta ograniczona jest interesem osób trzecich działających w dobrej wierze (art. 92 § 2);

• ziszczenie się warunku powoduje, że ex nunc (od teraz) powstają lub ustają skutki czynności prawnej, a w razie nieziszczenia się warunku stan prawny stabilizuje się (tzn. wygasa prawo warunkowo uprawnionego, a druga strona przestaje mieć ograniczenia);

• warunek dopuszczalny jest w przypadku każdej czynności prawnej, a wyjątki wynikają albo z ustawy (np. art. 157) albo z właściwości stosunku prawnego (zawarcie małżeństwa, uchylenie się od skutków złożonego oświadczenia woli).

Termin

• Termin to zawarte w treści czynności prawnej zastrzeżenie, które uzależnia powstanie lub ustanie skutku prawnego od zdarzenia przyszłego, ale pewnego.

• art. 116 - odsyła do przepisów o warunku:

• zawieszającym - jeśli skutki mają powstać w oznaczonym terminie (warunek początkowy);

• rozwiązującym - jeśli skutki mają ustać w oznaczonym terminie (warunek końcowy);

• nie musi być wskazany przez oznaczenie daty, ale też przez zdarzenie, które na pewno nastąpi;

• kodeks ustala reguły obliczania terminu w przypadku oznaczenia poprzez podanie daty lub okresu, w przypadkach, w których nie zostały one określone w ustawie, orzeczeniu sądu, decyzji administracyjnej lub w czynności prawnej (art. 111-115 kc):

• termin oznaczony w dniach kończy się z upływem (tj. o północy) ostat­niego dnia, przy czym nie wlicza się dnia, w którym nastąpiło zdarzenie stanowiące początek terminu (np. zawarta w dniu 1 lutego umowa najmu na trzy dni kończy się 4 lutego o północy);

• termin oznaczony w tygodniach, miesiącach lub latach kończy się z upły­wem dnia, który nazwą odpowiada początkowemu dniowi terminu, a gdy­by dnia takiego nie było w danym roku (29 lutego) w ostatnim dniu tego miesiąca (a więc 28 lutego);

• przy obliczaniu wieku osoby fi­zycznej termin upływa z początkiem ostatniego dnia (nabywa się więc pełnoletniość w dacie urodzin);

• jeżeli termin oznaczono na początek, środek lub koniec miesiąca, należy przez to rozumieć pierwszy, piętnasty lub ostatni dzień miesiąca, a ter­min półmiesięczny odpowiada piętnastu dniom (też w lutym);

• jeżeli termin jest oznaczony w miesiącach lub latach, a ciągłość terminu nie jest wymagana, miesiąc liczy się za trzydzieści dni, a rok za trzysta sześćdziesiąt pięć dni. Jeżeli koniec terminu do wykonania czynności przy­pada na dzień uznany ustawowo za wolny od pracy, termin upływa dnia następnego.

• sobota nie jest dniem uznanym ustawowo za wolny od pracy;

• dopuszczalne w zasadzie w każdej czynności prawnej, a wyjątki wynikają z przepisów szczególnych (art. 157 § 1, art. 962, 1018 § 1 kc), ale także z właściwości czynności prawnej (art. 89 kc odnoszący się analogicznie do terminów).

ZAWARCIE UMOWY

I. Konsens

Pojęcie

• umowa to samodzielna i integralna całość mimo że dochodzi do skutku przez zgodne oświadczenia woli dwóch albo więcej stron (konsens);

• nie zawsze zgodny zamiar stron pokrywa się z tym pojęciem w ujęciu psychologicznym, gdyż zgodnie z art. 65 kc reguły wykładni mogą prowadzić do przy­pisania wypowiedzi jednej strony innego sensu, niż miała faktycznie na myśli;

• sens taki jaki powinien nadać uważny odbiorca;

• dyssens jawny i ukryty (zależy czy strony go sobie uświadamiały) - ale od strony prawnej nie ma to znaczenia, gdyż obie postacie dyssensu należy traktować tak samo;

• powoływać się na wady oświadczenia woli można dopiero wtedy gdy została zawarta umowa, a w przypadku dyssensu umowa w ogóle nie dochodzi do skutku.

Zakres konsensu

• do konstytutywnych cech umowy (i innej czynności prawnej) należy wyznaczenie jej skutków prawnych → jaką treść powinna obejmować umowa, aby uznać ją za zawartą

• Maksymalny (konieczny) zakres konsensu - granice kompetencji przy­sługujące stronom przy regulowaniu treści czynności prawnej;

• Minimalny zakres konsensu - istnieją wskaźniki, które pełnią funkcję uzupełniającą w stosunku do samego konsensu stron, a jednocześnie wskazują elementy które niezależnie od woli stron objęte są ich oświadczeniem woli. Są to min. normy prawne i przewidziane w prawie inne mierniki (art. 56). Konsens więc w ujęciu minimalnym musi objąć pewien minimalny zakres skutków prawnych (określany jako „istotne postanowienia umowy” - art. 66§1, art. 389 kc).

Określenie stron

• niezbędna przesłanka dojścia umowy do skutku, ale mogą je wskazywać okoliczności zawarcia umowy, a nie tylko sama umowa.

II. Swoboda zawierania umów

Pojęcie

• „wolność kontraktowa” to swoboda kształtowania treści umowy, ale też decydowanie czy umowę za­wrzeć oraz z kim ją zawrzeć → na gruncie Konstytucji wolność prowa­dzenia działalności gospodarczej ustanawia ogólne domniemanie, iż podmiotom prawa cywilnego przysługuje kompetencja do decydowania o zawarciu umowy i z kim ją zawrą, ale jeśli podmiot sam zobowiąże się do zawarcia umowy to nie nastąpiło ograniczenie swobody kontraktowej, np. umowa przedwstępna, prawo pierwokupu, odkupu;

Ograniczenia

• o ograniczeniach tej swobody mówi się wyłącznie wtedy, gdy wynikają z ustawy lub wydanego na podstawie ustawy aktu wyko­nawczego (tzn. mają heterogeniczną genezę) → mogą mieć różną postać i intensywność:

• generalne zakazy dokonywania określonych typów czynności z innymi niż wskazane podmiotami, np. umowy ubezpieczeniowe, pewne czynności z bankami, gdyż podmioty te muszą odpowiadać określonym wymogom;

• wymóg indywidualnej decyzji administracyjnej dla dokonania pewnych czynności (np. założenie banku) → zezwolenie (inaczej bezwzględnie nieważna), ale nie nakaz dokonania czynności, a wg. SN późniejsze uchylenie tej decyzji nie powoduje nieważności samo z siebie;

• ustawowo określane priorytety na rzecz pewnych podmiotów (np. prawo pierwokupu nieruchomości rolnej);

• obowiązkowe pro­cedury wyłaniania kandydatów, min. w trybie aukcyjnym lub przetargowym, szczególnie w sektorze publicznym;

• nakazy zawierania umów - ograniczenia dot. nie tylko wyboru strony, ale z konieczności logicznej muszą zarazem określać ich treść → zaprzeczenie wolności kontraktowej, w systemie demokratycznej gospodarki rynkowej powinna być nadzwyczajnym wyjątkiem [np. ubezpieczenia obowiązkowe, obowiązek zawarcia umowy o świad­czenie usług przesyłowych (ciepła, paliw, gazu, elektryczności)]

Umowy adhezyjne

• przedsiębiorstwa zajmują dominującą lub monopolistyczną pozycję, a druga strona (konsument) jest pod presją ekonomiczną, gdyż jeśli nie zaakceptuje warunków przedstawionych przez przedsiębiorstwo nie uzyska potrzebnej usługi lub rzeczy → faktyczna nierównorzędność, ale i te umowy dochodzą do skutku przez zgodne oświadczenia woli obu stron → panujący pogląd kwalifikuje je jako umowy;

• wymagają szczególnego uregulowania ze względu na ten ich charakter - prawo zobowiązań;

Zastępcze oświadczenie woli

• art. 64 kc - prawomocne orzeczenie sądowe stwierdzające obowiązek złożenia określonego oświadczenia woli, zastępuje to oświadczenie;

• przepis ten nie stanowi samoistnej podstawy prawnej roszczenia, a jedynie nakazuje wiązać z tym orzeczeniem określone skutki;

• zastępuje formy szczególne przewidziane przez ustawę lub strony;

• nie mają charakteru orzeczeń deklaratoryjnych, tzn. orzeczenia bezpośrednio zasądzające na określone świadczenie;

• zapadają po stwierdzaniu, że strona jest zobowiązania na podstawie jakiegoś zdarzenia prawnego do świadczenia;

• w orzeczeniu sąd może, na podstawie wykładni stanu faktycznego, orzec o tym czy wymagane oświadczenie woli zostało złożone (np. w przypadku milczenia adresata oferty) i określić jego konsekwencje prawne → wtedy nie zastępuje orzeczenia;

• jeśli zastępuje oświadczenie woli, ma wtedy funkcję kreującą - charakter konstytutywny (prawo tworzący);

• takie orzeczenie stanowi podstawę roszczenia o świadczenie należne na podstawie tak stwierdzonego oświadczenia woli;

• mogą dotyczyć czynności jednostronnych i umów;

• kwestia problematyczna → co gdy oświadczenie woli stanowi jedynie element umowy? czy orzeczenie sądowe zastępuje oświadczenie woli pozwanego czy też powoda? → SN (7) stwierdził, że zasadą jest że orzeczenie zastępuje tylko oświadczenie pozwanego, ale opatrzył tą zasadę wyjątkami uznając, że obejmuje ono też zawarcie umowy przyrzeczonej oraz gdy sąd uwzględnia powództwo o stwierdzenie obowiązku zawarcia umowy zgo­dnie z żądaniem powoda orzeczenie to stwierdza zawarcie umowy i zastępuje umowę.

Orzeczenie sądowe jako zdarzenie cywilnoprawne

• w wyjątkowych, wyraźnie ustawowo przewidzianych sytua­cjach sąd może wydać orzeczenie konstytutywne, któ­re mają walor zdarzeń cywilnoprawnych (powstaje, gaśnie lub zmienia się stosunek cywilnoprawny, a strony uzy­skują odpowiednie prawa i obowiązki);

• np. ustanowienie służebności, rozwiązanie spółki;

• w takim przypadku w ogóle nie dochodzi do zawarcia umowy, a autonomia stron zostaje zupełnie wyłączona;

Decyzja administracyjna jako zdarzenie cywilnoprawne

• w wyjątkowych, wyraźnie ustawowo przewidzianych sytua­cjach decyzja administracyjna może mieć charakter zdarzenia prawnego o charakterze konstytutywnym;

• np. wywłaszczenie nieruchomości;

SPOSOBY ZAWIERANIA UMÓW

I. Oferta i jej przyjęcie

Pojęcie oferty

• oferta to oświadczenie woli zawarcia umowy złożone drugiej stronie, zawierające istotne postanowienia tej umowy (art. 66 § 1) → przyjęcie oferty (=oświadczenie woli) wyraża tylko wolę przyjęcia oferty;

• nie są ofertami jedynie ogólne stwierdzenia o zawarciu umowy, czy propozycje niepełne → określa się je jako zaproszenia do zawarcia umowy (złożenia oferty lub wszczęcia negocjacji);

• w razie wątpliwości czy mamy doczynienia z ofertą czy z zaproszeniem dokonuje się wykładni oświadczenia woli (art. 65), a jeśli to nie wystarczy to art. 71 ustala normę interpretacyjną, stwierdzającą, że ogłoszenia, reklamy, cenniki i inne informacje skierowane do ogółu lub do poszczególnych osób należy uznać w razie wątpliwości nie za ofertę, lecz za zaproszenie do zawarcia umowy;

• ofertę (zgodnie z art. 71) można kierować do indywidualnych, jak i nieoznaczonych odbiorców, bez konieczności użycia słowa oferta → tak samo SN;

• art. 543, według którego wystawienie rzeczy w miejscu sprzedaży na widok publiczny z oznaczeniem ceny uważa się za ofertę sprzedaży → wyjaśnia znaczenie takich zachować (czyli stanowi konkretną normę interpretacyjną), a nie stanowi wyjątku od zasady, że oferta może być kierowana jedynie do indywidualnych adresatów;

• jako oferta skierowana do ogółu to min. wystawianie automatów przeznaczonych do sprzedaży rzeczy lub usług, jak również bankomaty, choć one skierowane są jedynie do klientów danego banku;

Skutki złożenia oferty

• oferta wiąże oferenta (art. 66 § 2), tzn. adresat oferty (oblat) sam może poprzez jej przyjęcie doprowadzić do zawar­cia umowy;

• oferta to wg. niektórych jednostronna czynność prawna, która kreuje uprawnienie oblata do przyjęcia oferty, a wg. innych autorów (min. Radwański) oferta to oświadczenie woli stanowiące jedynie element procesu powstawania czynności prawnej dwustronnej (umowy), więc oblatowi przysługuje jedynie kompetencja, a nie prawo podmiotowe do przyjęcia oferty;

• czas powstania stanu związania ofertą - zależy od tego czy oferta adresowana do:

• indywidualnego adresata - od momentu uprzystępnienia jej adresatowi w taki sposób, że mógł on zapoznać się z jej treścią (art. 61 § 1 kc);

• nieoznaczonego kręgu adresatów - od chwili ich ogłoszenia;

• elektroniczna forma oferty (zgodnie z dyr. 2000/31):

• ogólna zasada - uzyskanie zgody na taki sposób komunikacji;

• art. 66¹ § 1 - uzależnienie związania ofertą od niezwłocznego potwierdzenia jej otrzymania (oświadczenie wiedzy o otrzymaniu oferty, a nie oświadczenie woli o przyjęciu oferty);

• art. 66¹ § 2 - obowiązki składającego ofertę to poinformowanie oblata o:

• czynnościach technicznych składających się na procedurę zawarcia umowy;

• skutkach prawnych potwierdzenia przez drugą stronę otrzymania oferty;

• zasa­dach i sposobach utrwalania, zabezpieczania i udostępniania przez przedsiębiorcę drugiej stronie treści zawieranej umowy;

• metodach i środkach technicznych służących wykrywaniu i korygowaniu błędów we wprowadzanych danych, które przedsiębiorca jest obowiązany udostępnić drugiej stronie;

• językach, w których umowa może być zawarta;

• kodeksach etycznych, które stosuje się oraz o ich dostępności w postaci elektronicznej

• art. 66¹ § 3 - dot. też zaproszenia do negocjacji, składania ofert albo do zawarcia umowy w inny sposób;

• art. 66¹ § 4 - nie dot. indywidualnego porozumiewania się na odległość, więc ta forma oferty musi być skierowana do nieoznaczonego kręgu osób;

• norma ta ma charakter bezwzględnie wiążący w relacjach z konsumentami, a w stosunkach między przedsiębiorcami względnie wiążący;

• w razie wymogu formy szczególnej, oferta musi spełniać tą formę (tak samo przyjęcie oferty);

Ustanie stanu związania ofertą

• art. 66 § 2 - termin związania może określać sama oferta, a w razie braku tego terminu należy uwzględnić sposób zakomunikowania jej drugiej stronie:

• gdy bezpośredni sposób komunikacji przestaje wiązać, jeżeli nie została przyjęta niezwłocznie;

• gdy inny sposób komunikowania (np. list, telegram) przestaje wiązać z upływem czasu, w którym składający mógł w zwykłym toku czynności otrzymać odpowiedź bez nieuzasadnionej zwłoki;

• należy uwzględnić czas potrzebny do dojścia oferty do adresata, czas do namysłu i powzięcia decyzji, czas potrzebny do wysłania odpowiedzi oraz dojścia jej do oferenta, a ryzyko opóźnienia oferty ponosi adresat oferty zgodnie z art. 67, wg. którego jeżeli oświadcze­nie o przyjęciu oferty nadeszło z opóźnieniem, lecz z jego treści lub okolicz­ności wynika, że zostało wysłane w czasie właściwym, umowa dochodzi do skutku, chyba że składający ofertę zawiadomi niezwłocznie drugą stronę, iż wskutek opóźnienia odpowiedzi poczytuje umowę za nie zawartą;

• następstwa śmierci - na zasadach ogólnych z art. 61 i 62;

• jeśli oferta skierowana została do nieoznaczonego kręgu osób może być cofnięta w każdej chwili, chyba że:

• oferent oznaczył termin związania ofertą;

• osoba przyjęła już ofertę i zawarła w ten sposób umowę albo elektronicznie powiadomiła o otrzymaniu oferty;

• w przypadku automatów - oferta wiąże do czasu wyczerpania się zapasu towarów lub możliwości świadczenia usług;

• art. 66² - ustanawia ofertę odwołalną dostępną miedzy przedsiębiorcami - odwołanie jest możliwe, jeżeli umowa nie została jeszcze zawarta, a oświad­czenie o odwołaniu oferty zostało złożone oblatowi przed wysłaniem przez niego oświadczenia o przyjęciu oferty. Jednakże oferty nie można odwołać, jeżeli wynika to z jej treści lub określono w niej termin przyjęcia;

Przyjęcie oferty

• powinno dojść do oferenta w sposób przewidziany w art. 61 kc;

• milczące (konkludentne) przyjęcie oferty - art. 69 kc - jeżeli według ustalonego zwyczaju lub według treści oferty dojście do składającego ofertę oświadczenia drugiej strony o jej przyjęciu nie jest wymagane, w szczególności jeżeli składający ofertę żąda niezwłocznego przystąpienia do wykonania umowy, umowa dochodzi do skutku w momencie przystąpienia do wykonania umowy;

• oferent może zastrzec szczególny sposób przyjęcia oferty, albo strony mogą ustalić określony sposób przyjęcia oferty;

• oferent nie może jednostronnie ustalić reguły znaczeniowej, według której interpretować należy bierne zachowanie adresata oferty;

• jeżeli kontekst sytuacyjny interpretowany w świetle ustalonych zwyczajów oraz zasad współżycia spo­łecznego na to wskazuje, bierne zachowanie może być uznane za przyjęcie oferty - pogląd sporny, ale poparty też przez SN

• art. 68² kc - jeżeli przedsiębiorca otrzymał od osoby, z którą pozostaje w stałych stosun­kach gospodarczych, ofertę zawarcia umowy w ramach swej działalności, brak niezwłocznej odpowiedzi poczytuje się za przyjęcie oferty;

• przyjęcie oferty z zastrzeżeniami poczytuje się za nową ofertę (art. 68) → zasada lustrzanego odbicia, ale w stosunkach między przedsiębiorcami art. 68¹ ustanawia wyjątek, że jeżeli odpowiedź na ofertę zawiera jej akceptację, jednakże z zastrzeżeniem zmian lub uzupełnień niezmieniających istotnie treści oferty, to umowę uważa się za zawartą z uwzględnieniem zastrzeżeń wskazanych w odpowiedzi na nią, chyba że:

• w treści ofert wskazano, że może ona być przyjęta jedynie bez za­strzeżeń,

• oferent niezwłocznie sprzeciwił się włączeniu zastrzeżeń do umowy,

• oblat w odpowiedzi na ofertę uzależnił jej przyjęcie od zgody oferenta na włączenie zastrzeżeń do umowy, a zgody tej niezwłocznie nie otrzymał.

• rozwiązanie to jest też w ratyfikowanej przez Polskę konwencji ONZ o międzynarodowej sprzedaży towarów (tzw. Konwencja wiedeńska z 11.4.1980 r.) oraz zostało poparte w literaturze;

Miejsce i czas zawarcia umowy

• art. 70 to norma interpretacyjna:

• § 1 - umowę poczytuje się za zawartą w chwili, gdy oferent otrzymał oświadczenie oblata o otrzymaniu oferty, a gdy oświadczenie to nie jest wymagane w chwili przystąpienia do wyko­nania umowy;

• § 2 - miejsce otrzymania przez oferenta oświadczenia oblata o przyjęciu oferty, a jeśli dojście tego oświadczenia do oferenta nie jest wymagane albo oferta jest składana w postaci elektronicznej, umowa zostaje zawarta w miejscu zamieszkania albo w siedzibie oferenta w chwili zawarcia umowy;

II. Negocjacje (art. 72 kc)

Pojęcie

• negocjacje są procesem płynnym, w którym nie da się łatwo oddzielić kolejnych etapów, w przeciwieństwie do trybu ofertowego. W tym trybie zawierane są z reguły umowy bardziej złożone, o nietypowej postaci lub dot, świadczeń o dużej wartości;

Prowadzenie negocjacji

• ze względu na ich płynność strony nie są związane swoimi oświadczeniami, ale powinny zgodnie z art. 72 § 2 prowadzić negocjacje uczciwie, w szczególności w zgodzie z dobrymi obyczajami, nie dla pozoru → sankcja odszkodowawcza do wysokości negatywnego interesu umownego (odpowiedzialność ta opiera się na podstawie deliktowej);

• dodatkowo kodeks przewiduje ochronę informacji poufnych przekazanych w toku negocjacji, jeśli strona przekazała je z zastrzeżeniem poufności, to druga strona zobowiązana jest do ich nie ujawniania i nie wykorzystywania do własnych celów chyba, że strony uzgodniły inaczej (art. 72¹ kc) → odpowiedzialność odszkodowawcza do pełnej wysokości szkody z art. 361 kc;

Zawarcie umowy

• trudności przy ustalaniu kiedy została zawarta umowa → wg art. 72 umowa zostaje zawarta po uzgodnieniu wszystkich postanowień, które były przedmiotem negocjacji, tak więc zakres prowadzonych nego­cjacji określa minimalną treść, jaka powinna być objęta konsensem stron;

• wg Radwańskiego nie ma wątpliwości że norma ta to jedynie reguła interpretacyjna i możliwe jest, by strony uznały, że umowa zostaje zawarta po ustaleniu elementów koniecznych (istotnych) umowy, a kwestie sporne zostaną rozstrzygnięte w sposób ustalony przez sa­me strony (np. przez dodatkową umowę, powołanych arbitrów) albo przez sąd państwowy, który kieruje się wówczas wskazaniami art. 56 kc;

• tryb ofertowy i negocjacyjny nie są rozłączne - tzn. możliwe jest stosowanie ich przemienne;

List intencyjny

• kształtuje się praktyka stosowania listów intencyjnych (na wzór amerykański) w negocjacjach dot. umów o dużej wartości. Brak regulacji prawnej, jak i jednolitej judykatury czy doktryny;

• wyrażają one dążenie stron do zawarcia negocjowanej umowy (definitywnej), ale same nie są umowami definitywnymi, więc nie wynikają z nich prawa i obowiązki, będące celem stron. Nie mogą też być potraktowane jako umowa przedwstępna, chyba że spełniają jej warunki, a deklaracje o chęci zawarcia umowy, nie mogą być podstawą do żądania, by sąd zastąpił oświadczenie woli swoim orzeczeniem, gdyż przedmiotem regulacji mogą być jedynie zachowania, a nie przeżycia;

• w listach intencyjnych mogą pojawiać się pewne oświadczenia kreujące stosunek prawny, które stanowią umowy uboczne w stosunku do umowy negocjowanej, ale oświadczenia te nie są swoistą cechą tych listów;

• niektórzy autorzy uznają ich doniosłość prawną jako umów określających postępowanie stron w toku negocjacji. Mogą one regulować tryb prowadzenia negocjacji, jak i określać zakres uzgodnionych już zagadnień, a naruszenie tych zobowiązań nie uzasadnia przymu­sowego zawarcia umowy definitywnej, gdyż strona zawsze może przerwać negocjacje, ale jeśli uczyni to bezzasadnie ponosi odpowiedzialność odszkodowawczą → kwestia sporna to zakres tej odpowiedzialności - raczej nie wykra­cza ona poza miarę przyjętą w culpa in contrahendo, aczkolwiek kreują odpowiedzial­ność odszkodowawczą na podstawie art. 471 kc ex contractu;

Zaproszenie do zawarcia umowy (art. 71 kc)

• ogłoszenia, reklamy, cenniki i inne informacje skie­rowane do ogółu lub do poszczególnych osób poczytuje się w razie wątpli­wości nie za ofertę, lecz za zaproszenie do zawarcia umowy → inicjacja procesu zawarcia umowy, stosowanie do ich treści wyznaczają określony tryb jej zawarcia, a w razie braku określenia tego, należy uznać iż adresat ma prawo wyboru trybu zawarcia umowy;

• jeżeli zaproszenie do zawarcia umowy składa przedsiębiorca w postaci elektronicznej i to w przypadkach określonych w art. 66¹ § 4 kc, jest on obowiązany opatrzyć je informacjami przewidzianymi dla ofert (art. 66¹ § 2 kc) pod sankcją odpowiedzialności odszkodowawczej;

III. Aukcja i przetarg

Uwagi wstępne

• trzeci tryb zawierania umów;

• przetarg i aukcja oznaczają zbliżone do siebie, ale nie takie same postępowania stron w procesie zawierania umowy;

Charakter prawny oraz funkcja przetargu i aukcji

• wielostronne i eliminacyjne postępowanie;

• cel - umożliwienie wyboru najkorzystniejszej oferty spośród ofert składanych przez uczestników i zawarcie z wybranym z nich umowy;

• zasada równości uczestników tak w ich prawach, jak i obowiązkach;

• regulacja kodeksowa nie dotyczy regulacji publicznoprawnej stanowiącej lex specialis do kodeksu (np. licytacja publiczna, czy przetarg z ustawy Prawo o zamówieniach publicznych);

Ogłoszenie aukcji albo przetargu

• organizator aukcji/przetargu może być zastępowany przez inny podmiot (np. dom aukcyjny);

• ogłoszenie może być skierowane do ograniczonego albo nieograniczonego kręgu ad­resatów, w dowolny sposób;

• treść musi zawierać:

• zaproszenie do składania ofert, które nie musi wprawdzie tak dokładnie określać treści umowy, ale musi zawierać przedmiot oraz warunki aukcji/przetargu, albo wskazać sposób udostępnienia tych warunków (szczególnie gdy zawierają obszerne specyfikacje, których publikacja byłaby kosztowna);

• dalszy tok postępowania, zwłaszcza wskazywać czas i miejsce aukcji/przetargu;

• nie jest wymagane użycie słów aukcja/przetarg, ważne by na drodze wykładni można było to ustalić;

• w razie nie spełnienia przesłanki drugiej - ogłoszenie to nie inicjuje trybu aukcyjnego/przetargowego, a w razie spełnienia pierwszej przesłanki jest to zwykłe zaproszenie do składania ofert;

• możliwa jest zmiana lub odwołanie warunków tylko wtedy, gdy zastrzeżono to w ogłoszeniu lub w warun­kach aukcji/przetargu (art. 70¹ § 3 kc);

• organizator (od chwili udostępnienia warunków), a oferent (od chwili złożenia oferty) zobowiązani są do postępowania zgodnie z postanowieniami ogłoszenia oraz warunkami aukcji/przetargu (art. 70¹ § 4 kc) → z chwilą złożenia oferty następuje zawarcie swoistej umowy pactum de procendendo;

• w razie zachowania niezgodnego z tymi regułami - odpowie­dzialność odszkodowawcza za niedojście umowy do skutku w granicach negatywnego interesu umownego;

Aukcja (dawniej przetarg ustny)

• licytanci obecni w miejscu aukcji albo komunikujący się za pomocą środka bezpośredniego porozumiewania się na odległość składają oferty słownie lub równorzędnymi znakami, a prowadzący aukcję oczekuje coraz korzystniej­szych ofert sukcesywnie składanych przez licytantów (tzw. kolejnych postąpień) → zgodnie z art. 70² § 1 kc oferta przestaje wiązać gdy zostanie złożona oferta korzystniejsza (chyba, że w warunkach aukcji zastrzeżono inaczej);

• zawarcie umowy = udzielenie przybicia (art. 70² § 2 kc) - po 3-krotnym wezwaniu nikt nie zaoferował korzystniejszej oferty;

• jeśli dana umowa wymaga formy szczególnej nie zostaje zawarta do czasu zawarcia jej w tej formie, a § 3 tego artykułu daje stronom prawo do dochodzenia w sądzie by zastąpił brakujące oświadczenie woli orzeczeniem;

Przetarg (dawniej przetarg pisemny)

• oferty nie są składane w toku ich równoczesnego i bezpośredniego komunikowania się, a okresie i miejscu wskazanym w ogłoszeniu/warunkach. Oferty te następnie są rozpatrywane bez udziału oferentów (często przy udziale komisji przetargowej, której opinia jednak nie wiąże organizatora, chyba że w warunkach tak oznaczono);

• organizator może wybrać jedną ofertę, albo uznać przetarg za zamknięty bez wybrania oferty (wtedy zgodnie z art. 70³ § 1 oferty przestają wiązać oferentów;

• organizator ma obowiązek poinformowania uczestników o wynikach przetargu (§ 2);

• do ustalenia chwili zawarcia umowy stosuje się przepisy dot. oferty (chyba, że w warunkach ustalono inaczej), więc umowa zostaje zawarta w chwili otrzy­mania przez składającego ofertę oświadczenia organizatora przetargu o jej wybraniu;

• w razie wymogu formy szczególnej - tak jak w przypadku aukcji;

Wadium (art. 70⁴ kc)

• dodatkowe zastrzeżenie zamieszczone w warun­kach aukcji/przetargu przez organizatora (nie jest koniecznym elementem tego trybu);

• oznacza obowiązek wpłacenia przez uczestników określonej sumy pieniężnej (zwykle procent od wartości przedmiotu zamierzonej umowy) albo udzielenia odpowiedniego zabezpieczenia (warunki muszą wskazywać sposób tego zabezpieczenia);

• dwojakie konsekwencje:

• w razie nie wpłacenia/nie zabezpieczenia podmiot nie jest dopuszczony do aukcji albo przetargu;

• w razie wpłacenia/zabezpieczenia podmiot staje się uczest­nikiem aukcji/przetargu;

• zwrot wadium powinien nastąpić z chwilą zakończenia postępowania, a w razie ustanowienia zabezpieczenia wygasa ono z mocy prawa;

• w razie nie wywiązywania się zobowiązania przez:

• uczestnika - organizator może wadium zachować albo dochodzić zaspokojenia z przedmiotu zabezpieczenia;

• organizatora - uczestnik może żądać za­płaty podwójnego wadium albo naprawienia szkody w granicach negatywne­go interesu umowy;

• „skorzystanie” z wadium w razie sporu jest dogodne, gdyż nie wymaga ani ustalenia winy, ani wysokości poniesionej szkody, jak w przypadku dochodzenia roszczenia przed sądem;

Unieważnienie umowy (art. 70⁵ kc)

• Podmioty upoważnione to:

• organizator aukcji/przetargu, który jest zarazem stroną zawartej umowy;

• uczestnik tych postępowań, chociażby jego oferta nie została wybrana;

• przed nowelizacją z 14.2.2003 r. upoważnione były tylko strony umowy;

• inna osoba, jeżeli umowa została zawarta na jej rachunek lub zlecenie;

• przesłanką żądania unieważnienia jest naganne działanie polegające na wpły­waniu na wynik aukcji albo przetargu w sposób sprzeczny z prawem lub dobry­mi obyczajami (równoznaczne z zasadami współżycia społecznego) przez stronę umowy, innego uczestnika postępowania lub oso­bę działającą w porozumieniu z nimi

• sąd wydaje wyrok o charakterze konstytutywnym, w którym unieważnia umowę z mocą wsteczną;

• uprawnienie to wygasa z upływem miesiąca od dnia, w którym uprawniony dowiedział się o istnieniu przyczyny unieważnienia, nie później jednak niż z upływem roku od zawarcia umowy (art. 70⁵ § 2 kc) → powstaje stan wzruszalności umowy;

• jest to norma bezwzględnie wiążąca.

PRZEDSTAWICIELSTWO

I. Pojęcie przedstawicielstwa

Działanie w cudzym imieniu

• dokonanie czynności prawnej przez przedstawiciela z osobą trzecią w imieniu reprezentowanego, o bezpośrednim skutku;

• umocowanie (ustawowe albo umowne) to kompetencja przedstawiciela → powstaje dla reprezentowanego stan związania, tzn. nie może on zapobiec powstaniu w swojej sferze prawnej skutków czynności dokonanej przez przedstawiciela w granicach przysługującej mu kompetencji. Konstrukcję kompetencji przyjął B. Gawlik, [w:] System Pr. Cyw., s. 733, co spotkało się z krytyką A. Szpunara, Udzielenie, s. 18-20, wedle którego pełnomocnikowi przysłu­guje prawo podmiotowe kształtujące. Koncepcja ta stoi wszakże w sprzeczności z panu­jącym w polskiej nauce prawa poglądem - podzielanym również przez A. Szpunara - że prawo podmiotowe realizuje interes uprawnionego. Założenie takie nie leży jednak u pod­staw przedstawicielstwa. Przedstawiciel działa bowiem w imieniu, a zatem i w interesie reprezentowanego.

• dla ważności czynności dokonanej w cudzym imieniu musi wynikać, że osoba działa w roli przedstawiciela, a jeśli tego nie ujawni, należy uznać że działa we własnym imieniu (F. Zoll „wola reprezentowania”). Możliwe określenie tej roli w sposób dorozumiany;

• oświadczenie woli przedstawiciela musi wskazywać osobę repre­zentowanego (może być wyinterpretowane);

• dla wad oświadczenia woli w stosunku do danej czynności ważne jest zachowanie przedstawiciela, ale i okoliczności po stronie mocodawcy mogą okazać się istotne;

• niedopuszczalność w stosunku do czynności wynika z ustawy lub z właściwości danej czynności;

Instytucje o zbliżonej funkcji

• Posłaniec - nie składa oświadczenia woli, a tylko je przenosi. Nie musi mieć zdolności do czynności prawnych, ani rozumieć sensu przenoszonego oświadczenia;

• w razie wątpliwości za przedstawicielstwem przemawia pozostawiony pewien luz decyzyjny (dot. min. możliwości niezłożeni tego oświadczenia adresatowi, wyboru adresata lub uszczegółowienia treści);

• Organ osoby prawnej - (1) jego działanie to działanie samej osoby prawnej; (2) osoba prawna musi mieć organy, może mieć pełnomocnika; (3) inne konsekwencje działania bez umocowania - organ - działania nieważne bez możliwości konwalidacji poprzez potwierdzenie;

• Zastępca pośredni (np. komisanta, art. 765 kc) - dokonuje czyn­ności prawnej we własnymi imieniu, lecz na rachunek innej osoby, więc sam nabywa prawa lub zaciąga zobowiązania i jest zobowiązany przenieść je na zastępowanego. Konstrukcja ta pozwala ukryć osobę zainteresowaną;

• Osoba faktycznie tylko pomagającą przy dokonywaniu czynności praw­nych (głównie zawieranie umów), no. pośrednicy, agenci, prawnik przygotowujący tekst umowy;

• Osoba wykonująca pewne czynności faktyczne w zastępstwie innego podmiotu (np. dzierżyciel, art. 338 kc), które liczą się tak, jakby dokonał ich podmiot zastąpiony.

• Podpisujący dokument in blanco, który ma wypełnić inna osoba. Oświadczenie woli zawarte w tym dokumencie uważane jest za złożone przez podpisującego;

• Osoba upoważniona do odbioru oświadczeń woli (np. przyjmowa­nia ofert, wypowiedzeń) - sama nie dokonuje czynności prawnej, ale przepisy stosuje się odpowiednio zgodnie z art. 109 kc;

• odróżnienie czynnego i biernego przedstawicielstwa;

II. Pojęcie pełnomocnictwa i przedstawicielstwa ustawowego

• wg art. 96 2 rodzaje umocowania i w związku podział na:

• pełnomocnictwo - źródłem umocowania jest jednostronne oświadczenie woli mocodawcy do pełnomocnika;

• przedstawicielstwo usta­wowe - źródłem są inne zdarzenia prawne określone ustawowo. Ustawa też może dawać kompetencje do ustanawiania przedstawiciela; brak regulacji w część ogólnej;

PEŁNOMOCNICTWO

I. Udzielenie pełnomocnictwa

Zdolność do czynności prawnej

• pełnomocnik musi mieć zdolność do czynności prawnych, ale wystarczy by była ograniczona; skoro mocodawca ma zaufanie do takiej osoby, to nie należy ograniczać jego możliwości wyboru;

Oświadczenie woli mocodawcy

• kwestia sporna czy oświadczenie woli mocodawcy musi być złożone pełnomocnikowi (Szpunar, Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Radwański), czy wystarczy by mocodawca ogłosił je publicznie lub osobie, z którą pełnomocnik ma zawrzeć umowę (B. Gawlik, S. Grzybowski, J. Fabian, M. Pazdan);

• forma (art. 99) - dowolna, też per facta concludentia (orz. SN z 32.10.2001 w przypadku utrwalonej praktyki wystawiania i podpisywania faktur przez pracowników działu księgowości mamy do czynienia z dorozumianym udzieleniem pełnomocnictwa), z wyjątkiem:

• jeśli czynność, której dot. pełnomocnictwo wymaga formy szczególnej pod rygorem nieważności, wtedy ta forma powinna być zachowana też dla pełnomocnictwa (tzw. forma pochodna, zasada identyczności);

• jeżeli dla danego rodzaju pełnomocnictwa ustawa wymaga formy szczególnej, np. art. 99 § 2 kc;

• art. 106 kc - pełnomocnik może ustanawiać substytutów (a oni dalszych) jeśli wynika to:

• z treści pełnomocnictwa;

• z ustawy,

• ze stosunku prawnego, będącego podstawą pełnomocnictwa;

• też działają bezpośrednio w imieniu mocodawcy;

• w razie konieczności odwołania się do wad oświadczenia woli lub dobrej wiary należy brać pod uwagę tak pełnomocnika jak i mocodawcę;

• nie można umocować kogoś do dokonania czynności, której samemu nie można dokonać (np. kupno nieruchomości przez cudzoziemca bez zezwolenia MSWiA);

Treść pełnomocnictwa

1. Rodzaje pełnomocnictw (zakaz pełnomocnictwa do wszelkich działań) - art. 98:

• pełnomocnictwo ogólne - umocowanie do czynno­ści zwykłego zarządu, wymaga zachowania formy pisemnej pod sankcją nieważności;

• brak definicji „czynności zwykłego zarządu”, choć wg. Piaseckiego są to „czynności polegające na zwykłej, codziennej eksploatacji rzeczy, na dokonaniu czynności niezbędnych do utrzymania działalności w określonej sferze stosunków prawnych, na zaciąganiu zobowiązań w związku z tą działalnością”, ale nie można za nie uznać zmiany pozycji prawnej lub istotnej zmiany pozycji faktycznej rzeczy. Kiedyś art. 95 KZ wskazywał, że pełnomocnictwo ogólne nie obejmuje „zobowiązania i obciążania nieruchomości, zaciągania pożyczek i zobowiązań wekslowych, czynienia darowizn, przyjmowania lub zrzekania się spadków, zawierania ugód, wytaczania powództw, czynienia zapisów na sąd polubowny”

• pełnomocnictwo rodzajowe (gatunkowe) - dot. określonej kategorii czynności prawnych bez względu czy przekraczają zakres zwykłego zarządu. Powinno określać rodzaj czynności i jej przedmiot;

• pełnomocnictwo szczególne - dotyczy indywidualnie określonej czynności prawnej (np. sprzedaży oznaczonej nieruchomości)

• Osoba trzecia może polegać jedynie na oświadczeniu mocodawcy, bo tylko on ma wpływ na istnienie i treść pełnomocnictwa. Interpretacja jednak tego oświadczenia dokonywana jest z pozycji osoby trzeciej, tzn. jak potencjalny uczestnik czynności praw­nej dokonywanej z pełnomocnikiem i dysponujący konkretną wiedzą o oświad­czeniu mocodawcy i jego kontekście powinien przypisać temu oświadczeniu, a mocodawca powinien mieć na względzie możliwości percepcyjne potencjalnej osoby trze­ciej, gdyż ryzyko niezrozumienia jego oświadczenia ponosi on sam → zgodnie z zasadą ochrony zaufania osoby działającej w dobrej wierze. Dotyczy to wszelkich postaci w jakich wyrażone jest oświadczenie woli (językowych i pozajęzykowych)

• Szczególną regulacją jest art. 97, który ustanawia domniemanie, że osoba czynna w lokalu przedsiębiorstwa przeznaczonym do obsługiwania publiczności uznawana jest za umocowaną do dokonywania czynności dokonywanych zazwyczaj (odnosi się do konkretnego przedsiębiorstwa, a nie zwyczaju handlowego, ani do tego co widnieje w rejestrze, ale do tego co naprawdę się dokonuje w danym lokalu) w tym przedsiębiorstwie → klient chroniony jest tutaj bezwzględnym przypisaniem skutków prawnych przedsiębiorcy, nawet jeśli nie udzielił pełnomocnictwa danej osobie, nie wiedział o jej działalności, a nawet gdy wykonywała ona ją wbrew jego woli.

• wg niektórych przepis ten wyraża domniemanie prawne o udzieleniu pełnomocnictwa (np. Szpunar), wg innych (min. Radwański, Płonka) przypisanie skutków prawnych dokonuje się wprost z mocy ustawy, w razie ziszczenia się stanu faktycznego określonego w art. 92;

• z przepisu tego wynika, że konsekwencje takie nie nastąpią, gdy z kontekstu wynika, że osoba nie jest umocowana;

• dodatkową przesłanką wprowadzoną dla ochrony przedsiębiorcy jest masowość czynności w lokalu obsługującym publiczność. Przesłankę tą należy interpretować ściśle;

• art. 107 - ustanawia, że w razie ustanowienia kilku pełnomocników z tym samym zakresem umocowania, każdy z nich może działać samodzielnie, chyba że co innego wynika z treści pełnomocnictwa;

• pełnomocnictwo łączne - w razie ustanowienia kilku pełnomocników do działania łącznie, oświadczenie woli przez nich składane jest zakończone z chwilą złożenia oświadczenia przez ostatniego z pełnomocników;

Czynność „z samym sobą”

• gdy pełnomocnik występuje jako strona czynności prawnej, której jest jedną ze stron;

• gdy A równocześnie reprezentuje obie strony czynności prawnej;

• art. 108 zabrania takich sytuacji, chyba że co innego wynika z treści pełnomocnictwa lub ze względu na treść czynności wykluczona jest możliwość naruszenia interesów mocodawcy;

Pełnomocnik rzekomy (falsus procurator)

• to osoba dokonująca czynności prawnych w cudzym imieniu bez umocowania albo przekraczając jego granice;

• a contrario z art. 95 § 2 jej działania nie wywołują bezpośrednich skutków → wyjątki:

• art. 103 § 1 - w razie potwierdzenia przez mocodawcę. zgodnie z art. 103 § 2 druga strona umowy może wyznaczyć termin potwierdzenia;

• art. 104 - jednostronne czynności prawne są od razu nieważne, chyba że ten, któremu zostało złożone to oświadczenie woli, wiedział o braku lub przekroczeniu umocowania, wtedy stosuje się przepisy o zawarciu umowy bez umocowania, czyli umowa taka może zostać potwierdzona przez reprezentowanego;

• konsekwencje prawne dla rzekomego pełnomocnika - art. 103 § 3 - oddanie tego co dostał i naprawienie szkody wynikłej z zawarcia umowy (tzw. ujemny interes prawny)

• art. 105 - w razie wygaśnięcia pełnomocnictwa jeśli osoba dokona czynności w ramach poprzedniego pełnomocnictwa, umowa ta wiąże reprezentowanego. Reprezentowany by nie dopuścić do tego ma roszczenie o zwrot dokumentu pełnomocnictwa po wygaśnięciu umocowania (art. 102) i roszczenie odszkodowawcze;

II. Stosunek podstawowy

• możliwe pełnomocnictwo z korzyścią jedynie dla pełnomocnika;

• pełnomocnictwo z reguły sprzężone jest z jakimś innym stosunkiem prawnym, nazywanym sto­sunkiem będącym podstawą pełnomocnictwa (art. 101, 106 kc), co wskazuje na cel udzielenia pełnomocnic­twa, sens gospodarczy;

• istnienie tego stosunku nie jest konieczne dla udzielenia pełnomocnictwa, a w razie jego braku należy uznać, że pełnomocnik nie jest zobowiązany do korzystania z przy­sługującego mu umocowania;

• treść stosunku może różnić się od treści pełnomocnictwa, w szczególności może być węższa → skutki prawne dla mocodawcy takie jak w pełnomocnictwie (stosunek zewnętrzny), konsekwencje niewykonania obowiązku ze stosunku podstawowego (stosunek wewnętrzny);

• pełnomocnictwo to odrębny i niezależny stosunek od stosunku podstawowego, ale z pewnymi wyjątkami ustanowionymi w przepisach, w których to stosunek podstawowy może być podstawą oceny czy kompetencje do działania w cudzym imieniu przysługują peł­nomocnikowi (czyli w odniesieniu do tzw. stosunku zewnętrznego), a w szczególności o możliwości ustanowienia substytutów (art. 106 kc) czy dopuszczalność odwołania i wygaśnięcia pełnomocnictwa (art. 101);

III. Wygaśnięcie pełnomocnictwa

• okoliczności wskazane w treści pełnomocnictwa → np. wskazanie terminu, pełnomocnictwo dot. tylko jednej czynności lub służy wykonaniu stosunku podstawowego;

• odwołanie pełnomocnictwa - można dokonać w każdym czasie i bez podania przyczyn oraz w każdej formie;

• jednostronne nieformalne oświadczenie woli, z koniecznością zakomunikowania go pełnomocnikowi, bez konieczności zachowywania szczególnej formy, nawet jeśli była wymagana do ustanowienia pełnomocnictwa (orz. SN z 4.11.1998 r., OSN 1999, poz. 66);

• art. 101 § 1 zd. 1 - mocodawca może zrzec się prawa odwołania pełnomocnictwa, tylko „z przyczyn uzasadnionych treścią stosunku praw­nego będącego podstawą pełnomocnictwa”, ale jeśli czynność kreująca ten stosunek prawny jest nieważna, może odwołać pełnomocnictwo w każdym czasie (orz. SN z 15.7.1998 r., OSN 1999, poz. 50);

• nieuzasadniony jest pogląd, że można się zrzec prawa odwołania pełnomocnictwa jedynie wtedy, gdy ze stosunku podstawowego wynika koniecz­ność nieodwołalnego pełnomocnictwa;

• zrzeczenie się odwołalności pełnomocnictwa nie sprawia, że mocodawca sam nie może wykonać danej czynności, ale może się zobowiązać, że tego nie dokona. W razie naruszenia tego zobowiązania nie spowoduje to nieważności tej czynności prawnej, ale pełnomocnik może mieć roszczenie odszkodowawcze (art. 57 w zw. z art. 471 kc).

• śmierć pełnomocnika lub mocodawcy - chyba że inaczej zastrzeżono w pełnomocnictwie z przyczyn uzasadnionych stosunkiem podstawowym. Wtedy w miejsce danej osoby wchodzą spadkobiercy;

• analogicznie likwi­dacja osoby prawnej;

• zrzeczenie się pełnomocnictwa przez pełnomocnika;

• utrata zdolności do czynności prawnych - kwestia kontrowersyjna - niektórzy wskazują, że pełnomocnik może ją odzyskać, ale fakt taki jest tak niepewny, że nie służyłby obrotowi. Ponadto utrata taka może spowodować utratę zaufania mocodawcy do pełnomocnika;

• samo ograniczenie nie ma wpływu (art. 100 kc);

• obowiązkiem pełnomocnika w razie wygaśnięcia pełnomocnictwa jest oddanie dokumentu pełnomocnictwa, z możliwością żądania poświadczonego jego odpisu z zaznaczonym wygaśnięciem pełnomocnictwa (art. 102 kc);

IV. Prokura

Uwagi wstępne

• wcześniej uregulowana w kodeksie handlowym z 1934 r i mimo jego uchylenia obowiązywały do czasu wejścia w życie noweli kc z 14.2.2003 r., to znaczy do 25.9.2003 r;

• ogólna konstrukcja przeniesiona z KH, ale szereg ważnych zmian;

Pojęcie i funkcja prokury

• swoiste pełnomocnictwo → dot. działalności gospodarczej przedsiębiorców, szeroki zakres umocowania prokurenta, o przejrzystej dla kontra­hentów treści, założenie że udzielający darzy prokurenta szczególnym zaufaniem;

• prokura to rodzaj pełnomocnictwa → prokurent to specyficzny pełnomocnik. ustawodawca podkreślił to w uzasadnieniu do projektu kc, że przepisy te oparł o koncepcję niemiecką, wg której prokura to wyjątkowo szerokie pełnomocnictwo o wyznaczonym ustawowo zakresie umocowania;

• stosuje się przepisy ogólne dot. pełnomocnictwa jako lex generalis;

Podmioty kompetentne do udzielania prokury

• wyłącznie przedsiębiorcy - osoby fizyczne, praw­ne jak i niemające osobowości prawnej, ale obdarzone zdolnością prawną - z obowiązkiem wpisu do rejestru przedsiębiorców;

Udzielenie prokury

• jednostronną czynnością prawną przedsiębiorcy (w przypadku osób innych niż fizyczne ich statuty oraz inne przepisy, np. KSH określają organ kompetentny do udzielenia prokury), zgłoszoną do rejestru przedsiębiorców;

• wymóg formy pisemnej pod rygorem nieważności i nie stosuje się art. 99 § 1 (o wymogu szczególnej formy pełnomocnictwa w razie wymogu takiej formy dla danej czynności prawnej);

Prokurent

• tylko osoba fizyczna (w osobach prawnych wciąż zmieniają się organy, więc zmienia się też zaufanie) o pełnej zdolności do czynności prawnych;

• w spółce prawa handlowego nie może być to członek rady nadzorczej, gdyż kontrolowałby sam siebie;

• zakaz substytucji, ale prokurent może ustanowić pełnomocnika;

• można ustanowić kilku prokurentów - łącznie lub oddzielnie (art. 109⁴ kc), jak również prokurę oddziałową (art. 109⁵ kc);

Zakres prokury i sposób jej wykonywania

• odnosi się tylko do reprezentacji przedsiębiorcy, czyli stosunków wiążących go z innymi podmiotami w zakresie związanym z prowadzeniem przedsiębiorstwa, nie dot. działań w sferze wewnętrznej przedsiębiorstwa;

• dot. czynności materialnoprawnych i procesowych oraz do odbioru oświadczeń woli skierowanych do przedsiębiorcy;

• ograniczenie (art. 109³) dot. enumeratywnie wyliczonych czynności: zbycie przedsiębiorstwa, dokonanie czynności oddającej je w czasowe korzystanie, zbycie i obciążanie nieruchomości → inaczej postanowienia tego rodzaju w prokurze są bezwzględnie nieważne (art. 58 § 1 kc) → możliwość dokonania tych czynności przez prokurenta na podstawie pełnomocnictwa do poszczególnych czynności prawnych - z zachowaniem szczególnej formy (art. 109³ w zw. z art. 98 i 99 § 1 kc).

• zakres umocowania prokurenta nie może być ze skutkiem wobec osób trzecich (zewnętrznym) ograniczony (art. 109¹ § 2 kc) → wyjątki:

• w razie ustanowienia kilku prokurentów (czy łączna czy oddzielna decyduje przedsiębiorca):

• prokura oddzielna - każdy z prokurentów działa samodzielnie (może sam dokonywać czynności);

• prokura łączna - przedsiębiorca określa zakres umocowania każdego z prokurentów lub konieczność współdziałania

• obowiązek zgłoszenia do rejestru rodzaju prokury, a w przypadku łącznej tez sposobu jej wykonania;

• niezależnie od rodzaju każdy może odbierać oświadczenia lub pisma kierowane do przedsiębiorcy;

• prokura oddziałowa - gdy dot. tylko zakresu spraw wpisanych do rejestru oddziału przedsiębior­stwa. Przed wprowadzeniem tej regulacji doktryna i judykatury odrzucały możliwość ustanowienia takie prokury;

• w stosunku podstawowym strony mogą ustalić, że prokurent nie będzie wykonywał pewnych czynności, ale nie będzie to miało skutku wobec osób trzecich, a jedynie może stworzyć obowiązek odszkodowawczy albo odwołanie prokury (wg. A. Szajkowskiego);

• prokurent podpisuje się zgodnie ze wzorem znajdującym się w aktach rejestrowych i musi zaznaczyć że występuje w roli prokurenta, chyba, że wynika to z treści dokumentu;

Wygaśniecie prokury (→ obowiązek zgłoszenia do rejestru)

• odwołana w każdym czasie i bez podania przyczyn i nie stosuje się możliwości zrzeczenia;

• ustanie prowadzenia działalności w skutek wykreślenia z rejestru, ogło­szenia upadłości, otwarcia likwidacji oraz przekształcenie przedsiębiorcy;

• śmierć, utrata pełnej zdolności do czynności prawnych i zrzeczenie się prokury przez prokurenta;

Nie wygasa

• śmierć i utrata zdolności do czynności prawnych przedsiębiorcy nie powoduje wygaśnięcia prokury;

WPŁYW WADLIWOŚCI CZYNNOŚCI PRAWNYCH NA ICH SKUTECZNOŚĆ PRAWNĄ

I. Czynności konwencjonalne

• czynności konwencjonalne „istnieją” ponieważ pewne reguły konstruują je, a dokładnie reguły te wskazują jak człowiek powinien się zachować, by jego działania uznać za czynność konwencjonalną (tworzą możliwość rozpoznania postępowania jako danego typu czynność konwencjonalną) → dlatego i ze względu na ich społeczną funkcję można je klasyfikować jako ważne lub nieważne → 2 teorie:

• jednorodne pojęcie nieważności - tzn. dana czynność jest albo ważna albo nieważna, tzn. albo wywołuje określone następstwa albo nie, co zależy od spełniania wszystkich przesłanek czynności konwencjonalnej;

• w prawie cywilnym różne pojęcia nieważności - aż do konstrukcji czynności prawnej nie istniejącej, co nie oznacza, że dana czynność nie jest czynnością konwencjonalną, ale jedynie nie wywiera jej skutków;

• problem → wśród reguł określających czynności prawne są reguły konstruujące (decydują o zakwalifikowaniu danego zachowania jako czynności prawnej) oraz reguły, które tylko pomniejszają efektywność dokonanej czynności;

II. Nieistniejące i nieważne czynności prawne

• brak powszechnie zaaprobowanych kryteriów odróżnienia czynności prawnej wadliwej od czynności prawnej nieistniejącej, ale dominujący pogląd:

• nieistniejące czynności prawne to takie w których nie można odnaleźć oświadczenia woli → czynności te nie podlegają kwalifikacji na ważne i nieważne, gdyż nie są traktowane jako czynności prawne dopiero złożenie oświadczenia woli może być oceniane pod kątem ważności i dopiero wtedy uwzględnia się reguły prawne konstruujące czynność prawną → nieważna czynność prawna oznacza że czynność prawna opatrzona jest swoistą sankcją nieważności (nie wywołuje przewidzianych skutków)

• sankcja ta nie polega na zada­waniu przez organ państwowy jakiejś dolegliwości podmiotowi, ale dolegliwość wynika z braku osiągnięcia celu;

POSTACIE BEZSKUTECZNOŚCI CZYNNOŚCI PRAWNEJ

I. Nieważność

Uwagi ogólne

• System prawny uznaje za nieważne czynności prawne w razie:

• sprzeczności oświad­czenia woli z bezwzględnie wiążącymi normami prawnymi lub zasadami współżycia społecz­nego (art. 58 kc);

• braku odpowiedniej zdolności do czynności prawnej (art. 10 i n. kc);

• niektórych wad oświadczenia woli (art. 82, 83 kc);

• niedochowania formy przewi­dzianej ze skutkiem ad solemnitatem (art. 73 i n. kc);

• Nieważna (bezwzględnie) czynność prawna nie wywiera skutków prawnych

• nieważna od samego początku i to z mocy prawa;

• sąd uwzględnia stan ten z urzędu, bez konieczności zgłaszania jakichkolwiek wniosków (tak SN);

• charakter definitywny, tzn. każdy i zawsze może się na nią po­wołać i nie można uznać tego za nadużycie prawa (tak SN);

• jeśli czynność prawna nie wywołuje żadnych skutków prawnych, wtedy jest nieważna, gdyż nie ma wtedy swojego sensu, ale ustawa czasem wiąże z taką czynnością swoiste konse­kwencje (np. art. 387, 410, 411 kc);

• zgodnie z art. 58 § 3 czynność prawna może być nieważna jedynie w części;

• w tak zarysowanej koncepcji nieważności wyłom czynią 2 instytucje uznane przez panujący pogląd:

• konwalidacja;

• konwersja.

Konwalidacja (uzdrowienie)

• to uznanie jej z mocą wsteczną za czynność ważną w następ­stwie jakichś faktów późniejszych; stosowana tylko w ustawowo przewidzianych przypadkach, które zarazem określają fakty (upływ czasu, wykonanie czynności, wpis do rejestru) konwalidujące tą czynność (np. art. 14 § 2, art. 890, 945 § 2 kc);

Konwersja → dokonywana w drodze wykładani oświadczeń woli; zabieg interpretacyjny w celu uratowania nieważnej czynności prawnej, np. w prawie spadkowym (wg. B);

• to przemiana nieważnej czynności prawnej na inną, ważną czynność prawną, odpowiadającą przynajmniej częściowo hipote­tycznej woli stron (np. nieważne poręczenie wekslowe w ważne poręczenie z art. 876 i nast. kc);

• wg. Radwańskiego lepiej posłużyć się zamiast tą koncepcją, koncepcją wykładni oświadczeń woli, gdyż założenia konwersji (jak przekształcenie czy hipotetyczna wola) są trudne do zrozumienia;

II. Wzruszalność (nieważność względna; unieważnialność)

• czynność prawna wzruszalna wywołuje wszystkie określone w jej treści skutki prawne, ale w sytuacjach w ustawie wskazanych skutki te mogą ulec uchyleniu lub zmianie, jeżeli uprawniona osoba skorzysta z przysługującego jej w tym względzie prawa podmiotowego i to we wskazanym terminie;

• czynność prawna może być wzruszona przez:

• samo (pozasądowe) oświadczenie woli uprawnionego podmiotu, np. art. 88 kc;

• konstytutywne orzeczenie sądu, prowadzące do unieważnienia albo do zmiany treści czynności prawnej, np. art. 70⁵ kc, art. 388 kc;

• konsekwencje wzruszenia czynności następują ze skutkiem wstecznym (ex tunc);

• ograniczone terminem zawitym, gdyż chodzi tu o realizację uprawnienia kształtującego, a nie roszczenia;

III. Bezskuteczność zawieszona

• tymczasowe wstrzy­manie skutków dokonanej czynności prawnej do momentu nadejścia okre­ślonego zdarzenia → stan ten powoduje, że strony nie mogą uwolnić się od zawartej umowy powołując się na jej nieważność;

• tylko ustawa może wyznaczać takie sytuacje i wskazać na zdarzenia, które odwieszają skuteczność czynności, np. art. 18 § 3, art. 103 § 2, art. 248 § 2, art. 519 § 2 kc;

• takim zdarzeniem odwieszającym jest zgoda wyrażona ex post → ma moc wsteczną;

• podmioty - osoba trzecia (ze względu na ochronę ich interesów, np. przy przejęciu długu), ale też strona czynności (np. art. 18 § 2);

IV. Bezskuteczność względna

Uwagi ogólne

• ta konstrukcja służy ochronie interesów osoby trzeciej poprzez uznanie za bezskuteczną względem nie danej czynności prawnej, przy jednoczesnym utrzymaniu ważności czynności, tzn. wywołuje ona skutki między jej uczestnikami → czynność ta jest od samego po­czątku ważna, a jedynie wobec określonych osób nieskuteczna;

• podmiot chroniony (wierzyciel) może wykonywać swoje prawo (wierzytelność) tak, jakby czynność ta w ogóle nie została dokonana → może realizować wierzytelność względem dłużnika, ale i względem jego kontrahenta;

• ma zastosowanie:

• z mocy samego prawa (tzw. przedmiotowo-względna), np. art. 1036 zd. 2 kc;

• z mocy konstytutywnego orzeczenia sądu (tzw. podmiotowo-względna), np. art. 59, 527, 916 i 1024 kc;

Konstrukcja bezskuteczności względnej na podstawie art. 59 kc

• art. 59 kc „W razie zawarcia umowy, której wykonanie czyni cał­kowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trze­ciej, osoba ta może żądać uznania umowy za bezskuteczną w stosunku do niej, jeżeli strony o jej roszczeniu wiedziały albo jeżeli umowa była nieodpłatna. Uznania umowy za bezskuteczną nie można żądać po upływie roku od jej zawarcia”

Trzy Przesłanki

1. istnienie roszczenia osoby trzeciej do strony umowy;

2. dłużnik (po zaistnieniu wierzytelności) zawarł umowę, która czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym dochodzenie wierzytelności:

• SN wyjaśnił zarazem, że roszczenie osoby trzeciej (A) powin­no pozostawać w takim stosunku do umowy zawartej przez strony umowy (B i C), że „samo jej wykonanie czyni niemożliwym zadośćuczynienie” roszczeniu osoby trzeciej → tzn. niemożliwość zaspokojenia roszczenia A powinna być bezpośrednim skutkiem wykonania umowy między B i C. Ochrona przewidziana w art. 59 kc ma bo­wiem umożliwić osobie uprawnionej (A) „uzyskanie realnego wykonania świad­czenia” - w takiej mianowicie postaci, w jakiej dłużnik (B) obowiązany jest świadczyć na rzecz uprawnionego (A). Ogólna sytuacja majątkowa dłużnika, w szczególności to, czy jest on wypłacalny, nie ma doniosłości przy stosowaniu art. 59 kc;

• jeśli umowa była odpłatna - strony musiały wiedzieć o roszczeniu, ale nie musiały zdawać sobie sprawy z tego, że umowa ta uniemożliwia dochodzenie roszczenia, a jeśli była nieodpłatna to nie ma znaczenia czy strony wiedziały o istnieniu roszczenia (→ silniejsza ochrona osoby, która nabyła prawo odpłatnie);

• ciężar dowodu, że strony wiedziały o istnieniu roszczenia spoczywa na osobie trzeciej, ale może to być bardzo trudne, gdyż z kontrahentem dłużnika osoba trzecia nie miała kontaktu;

Skutki i funkcja

• jeśli spełnią się w/w przesłanki osoba trzecia może żądać uznania umowy za bezskutecz­ną w stosunku do niej wytaczając powództwo przeciwko wszystkim uczestnikom umowy, a sąd wydaje wyrok konstytutywny;

• wyrok ten nie kreuje nowego zobowiązania po stronie kontrahenta dłużnika, lecz ogranicza skuteczność jego umowy z dłużnikiem osoby trzeciej;

• termin zawity - 1 rok od zawarcia umowy;

• Z faktu, że norma art. 59 kc chroni przed niemożliwością świadczenia, można wyciągnąć wniosek o ograniczeniu pola jej zastosowania do roszczeń niepieniężnych. Natomiast przede wszystkim odnosi się ona do przypadków naruszenia obligacyjnego prawa do indywidualnie oznaczonej rzeczy. Pomijając tutaj analizę poszczególnych przypadków zastosowania tej normy, należy wskazać na jej użyteczność w zakresie przewłaszczeń na zabezpieczenie - umów masowo obecnie zawieranych. W tym zakresie pełni ona pożyteczną i samodzielną funkcję. Praktyka nie potwierdziła krytycznych ocen związanych z wprowadzeniem jej do kc.

• konstrukcja ta pojawiła się w średniowieczu pod nazwą ius ad rem (prawo do rzeczy), też w Landrechcie Pruskim z 1794 r, ale już nie było jej w kodyfikacjach XIX-wiecznych. W Polsce dopiero w 1965 r. w KC, co spotkało się z ostrą krytyką A. Ohanowicza.

PRZEDAWNIENIE I TERMINY ZAWITE

DAWNOŚĆ

I. Pojęcie i funkcja

• przedawnienie i terminy zawite należą do zdarzeń prawnych określanych mianem dawności - ich elementem jest upływ czasu, który stanowi konieczną ale nie jedyną przesłankę wskazanych skutków prawnych;

• funkcja społeczna - likwidacja kolizji pomiędzy stanem prawnym a trwającym dłuższy czas stanem faktycznym, gdyż jak wyraził się SN taki stan niepewności jest zjawiskiem społecznie niepożądanym;

• instytucje te chronią interesy obu stron, gdyż z jednej strony bezczynność i brak zainteresowania swoimi sprawami nie powinien być nagradzany, a z drugiej strony po upływie długiego czasu osoba ma prawo mniemać, że nikomu nie przysługują przeciwko niej żadne uprawnienia. Dodatkowo należy pamiętać o trudnościach dowodowych jakie powstają wraz z upływem czasu;

II. Rodzaje

2 drogi realizacji celów dawności:

• prowadzi do nabycia prawa (tematyka prawa rzeczowego):

• zasiedzenie - nabycie prawa podmiotowego w drodze długotrwałego wykonywania tego prawa przez osobę nieuprawnioną (art. 172-176 kc);

• przemilczenie - bezczynność uprawnionego; brak uregulowania w przepisach ogólnych, a opiera się na przepisach szczególnych określających sposoby nabycia własności (np. art. 187 kc, czy dekret o majątkach opuszczonych i poniemieckich);

• prowadzi do osłabienia lub utraty prawa, jeżeli nie zrealizuje się go w określonym czasie:

• przedawnienie

• terminy zawite (prekluzja)

• zasadniczo te 2 drogi w swoim ostatecznym rezultacie nie różnią się tak bardzo, gdyż choć grupa I prowadzi do nabycia, to zarazem do utraty tego prawa przez inną osobę, a ponadto przedawnienie może mieć zastosowanie również w I grupie (np. art. 175 - przepisy dot. biegu przedawnienia stosować odpowiednio do biegu zasiedzenia).

PRZEDAWNIENIE

I. Pojęcie

Przedmiot

• przedmiotem przedawnienia mogą być tylko roszczenia majątkowe (art. 117 § 1) → przedawnienie roszczeń; wiec nie ulegają przedawnieniu w świetle tych przepisów:

• roszczenia nie mające charaktery cywilnoprawnego (np. procesowe, administracyjne);

• uprawnienia cywilnoprawne o innej postaci niż roszczenia (np. prawa podmiotowe bezwzględne, uprawnienia kształtujące);

• roszczenia niemajątkowe (np. służące do ochrony dóbr osobistych);

• czasem ustawy wskazują wyjątkowo niektóre cywilnoprawne roszczenia majątkowe (np. roszczenia windykacyjne, negatoryjne trwają wieczyście).

• mogą ulec przedawnieniu na podstawie innych przepisów;

Zarzut przedawnienia

• art. 117 § 2 - w razie upłynięcia terminu przedawnienia osoba może uchylić się od jego zaspokojenia, o ile podniesie zarzut przedawnienia przed sądem, gdyż sąd nie może uwzględnić go z urzędu;

• możność odmowy świadczenia przez podniesienie zarzutu przedawnienia uznaje się za prawo podmiotowe, stąd sąd może zarzutu nie uwzględnić, jeśli uzna że byłoby to nadużycie prawa podmiotowego (art. 5 kc), ale ze względu na funkcję tego prawa SN „zaleca” czynić to ostrożnie;

• można zrzec się korzystania z zarzutu przedawnienia (art. 117 § 2) - czynność jednostronna, nieformalna, wymagająca dojścia do drugiej strony (art. 61) i nieodwołalna (wg SN), która może być ważnie dokonana po upływie terminu przedawnienia.

Skutek

• roszczenie przedawnione nie gaśnie, a jedynie nie może być zrealizowane → po oddaleniu powództwa przez sąd przybiera postać roszczenia niezupełnego (odpowiada mu tzw. zobowiązanie naturalne) i nadal uznawane jest za istniejące, gdyż jeżeli dłużnik pomimo upływu terminu przedawnienia spełni świadczenie, nie będzie mógł żądać zwrotu świadczenia, gdyż w świetle prawa jego świadczenie było należne;

• roszczenia przedawnione mogą być przedmiotem potrącenia (art. 502 kc), oraz odnowienia (art. 506 kc) i ugody (art. 917 kc)

II. Terminy

Długość

• art. 119 - terminy przedawnienia nie mogą być zmieniane wolą stron - norma bezwzględnie wiążąca;

• art. 118 - ogólne terminy, o ile przepis szczególny nie stanowi inaczej:

• 3 lata - roszczenia o świadczenia okresowe (tzn. spełniane periodycznie, bez względu na podmioty) i związane z prowadzeniem działalności gospodarczej (istotne jest, że uprawniony musi być przedsiębiorcą, nieważne przeciwko komu stosuje się roszczenie, oraz roszczenie musi dot. działalności gospodarczej);

• 10 lat - wszystkie inne roszczenia

• inne terminy uregulowane w przepisach szczególnych.

Obliczanie biegu terminu

• art. 120 - bieg terminu przedawnienie rozpoczyna się, gdy roszczenie stało się wymagalne → SN zdefiniował „wymagalność to stan, w którym wierzyciel ma prawną możliwość żądania zaspokojenia przysługującej mu wierzytelności. Jest to stan potencjalny o charakterze obiektywnym, którego początek następuje od chwili, w której wierzytelność zostaje uaktywniona” patrz art. 455 kc - wezwanie;

wyjątki:

• § 2 - roszczenia o zaniechanie - od dnia, w którym nie zastosowała się dana osoba do treści zobowiązania

• § 1 zd. 2 - czasem zależy od podjęcia określonego działania, np. wezwania dłużnika do spełnienia świadczenia, ale by uniemożliwić wieczne trwanie biegu przedawnienia bieg przedawnienia zaczyna się w dniu, w którym roszczenie stałoby się wymagalne, gdyby uprawniony podjął czynność w najkrótszym możliwym terminie.

• w przepisach szczególnych też innego rodzaju fakty, od których liczy się bieg przedawnienia;

III. Zawieszenie biegu terminu

• 2 rodzaje konsekwencji zawieszenia - przesunięcie początku biegu przedawniania lub nieuwzględnienie przy obliczaniu terminu odpowiedniego okresu;

• art. 121 - bieg przedawnienia nie rozpoczyna się, a rozpoczęty ulega zawieszeniu:

• siła wyższa uniemożliwiająca dochodzenie swoich spraw przed sądem lub innym organem - do czasu ustania przeszkody, wg. SN jest to coś zewnętrznego, powszechnego, jak wojna, epidemia, ale nie zwykłą choroba (okres PRL to okres zawieszenia działalności sądów);

• stosunek rodzinny lub opiekuńczy (pomiędzy małżonkami, dziećmi a rodzicami, osobom nie mającym pełnej zdolności do czynności prawnych a opiekunami) - do czasu ustania stosunku;

• art. 122 - wprowadza silniejszą ochronę osoby, która nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych - zakończenie przedawnienia przesunięte jest na okres 2 lat od czasu ustanowienia przedstawiciela ustawowego albo ustania przyczyny jego ustanowienia;

• ust. 2 - jeśli termin przedawnienia jest krótszy niż 2 lata, to zaczyna się od dnia ustanowienia przedstawiciela ustawowego albo od dnia ustania przyczyny jego ustanowienia;

• ust. 3 - ust. 1 i 2 stosuje się też do osób, w stosunku do których istnieje podstawa do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia.

IV. Przerwa biegu przedawnienia

Uwagi ogólne

• nie uwzględnia się czasu jaki minął do momentu wystąpienia zdarzenia, a po tym zdarzeniu bieg przedawnienia zaczyna się na nowo (art. 124 § 1);

• 2 rodzaje zdarzeń powodują przerwę biegu przedawnienia:

Dochodzenie roszczenia

• art. 123 § 1 pkt. 1 - każda czynność przed sadem, organem, sądem polubownym, przedsięwzięta bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia → kontrowersje jakie czynności (poza wytoczeniem powództwa) procesowe powodują przerwę, a sądy bardzo wąsko interpretują ten przepis, dlatego jedyny pewny środek to powództwo lub sąd arbitrażowy;

• art. 124 ust. 2 - ponowny bieg przedawnienia zaczyna się dopiero po zakończonym postępowaniu przed w/w organem;

• art. 125 roszczenie stwierdzone prawomocnym wyrokiem przedawnia się:

• po 10 latach, nawet jeśli termin jest krótszy;

• po 3 latach w stosunku do roszczeń o świadczenia okresowe.

Uznanie roszczenia

• art. 123 § 1 pkt. 2 - uznanie roszczenia przez osobę, przeciwko której roszczenie przysługuje, niekoniecznie przed sądem czy innym organem → szeroko interpretowany;

• 2 poglądy na kwalifikację prawną uznania przerywającego przedawnienie:

• uznanie to czynność prawna, w szczególności jednostronne oświadczenie woli uznającego (tzw. uznanie właściwe) → tak wg. Szpunara, przez Radwańskiego odrzucone;

• uznanie to działanie podobne do czynności prawnej (tzw. uznanie niewłaściwe) → polegające na zakomunikowaniu oświadczenia wiedzy wywierający skutek prawny w postaci przerwania przedawnienia o ile zgodnie z art. 61 dojdzie do wiadomości wierzyciela. Może być wyrażone w dowolnej formie, też znakami niejęzykowymi. Jest skuteczne, gdy uznający miał faktyczną świadomość swojego oświadczenia oraz gdy składał je dobrowolnie.

• w przypadku osób prawnych nie konieczne jest by oświadczenie wiedzy składał tylko organ tej osoby (inaczej SN w 1995 r.);

• nie wywołuje innych skutków prawnych, w szczególności dłużnik ma nadal przysługujące mu wobec wierzyciela zarzuty;

• uznanie po upływie biegu przedawnienia nie zmienia sytuacji, tzn. dług nadal pozostaje niezaskarżalny;

• uznanie właściwe roszczenia - umowa, w której dłużnik określa swoją wolę wykonania swojego długu:

• umowa nie określona w ustawie, ale dopuszczalna na zasadzie art. 353¹ kc;

• forma dowolna;

• skutki prawne to oprócz przerwania biegu przedawnienia, również te określone w umowie, zrekonstruowane zgodnie z art. 56 i 65 kc;

• zawarta po upływie przedawnienia wywiera skutek zrzeczenia się zarzutu przedawnienia (wg SN);

• w razie nieważności umowy przerwa biegu przedawnienia nie następuje tylko wtedy, gdy wyrażone w niej oświadczenie dłużnika nie spełnia przesłanek uznania niewłaściwego (świadomość i dobrowolność).

TERMINY ZAWITE

I. Pojęcie i rodzaje

• silniejsza obrona dłużnika w związku z bezczynnością wierzyciela powodująca wygaśnięcie przysługującego wierzycielowi prawa po upłynięciu terminu zawitego/prekluzyjnego;

• typy terminów zawitych:

• terminy do dochodzenia prawa przed organem państwowym ( prekluzja sądowa) → terminy dochodzenia roszczeń (art. 344 § 2 kc), terminy dochodzenia praw stanu cywilnego (art. 63 kro), terminy do wytaczania powództw o ukształtowanie lub ustalenie praw majątkowych (art. 534 kc);

• terminy do dokonywania czynności pozasądowych → terminy wykonywania praw kształtujących o charakterze majątkowym albo niemajątkowym (art. 88 kc, art. 58 kro), terminy do wykonywania zawiadomień (art. 563 § 1 kc), terminy do dochodzenia praw wynikających z członkowstwa w spółdzielni w tzw. postępowaniu wewnątrzspółdzielczym;

• terminy wygaśnięcia praw podmiotowych → termin wygaśnięcia służebności gruntowej (art. 293 kc).

• brak przepisów ogólnych, uregulowane jedynie w przepisach szczególnych, ale terminy te z reguły są bardzo krótkie oraz mają charakter norm bezwzględnie wiążących, choć w wyraźnie przewidzianych przypadkach mogą mieć charakter norm względnie wiążących

II. Skutki

• wygaśnięcie uprawnienia, więc sąd/organ uwzględnia to z urzędu (choć czasem w przepisach szczególnych łagodniejsze konsekwencje), stąd nie stosuje się art. 5 kc jako łagodzącego rygoryzm (choć są odmienne poglądy, ale nawet w nich podkreśla się wyjątkowość stosowania art. 5 w przypadku prekluzji);

• można stosować odpowiednio (mając na uwadze różnice między prekluzją a przedawnieniem) przepisy dot. zawieszenia i przerwania biegu przedawnienia, w szczególności art. 121 § 1 pkt. 4 dot. siły wyższej, oraz art. 123 § 1 pkt. 2 o skutku uznania, gdyż nie zgadzałoby się z zasadami współżycia społecznego by dłużnik korzystał ze swojego nielojalnego postępowania.

63

---