ABECEDARIUSZ - utwór wierszowany, w którym pierwsze litery kolejnych wersów
lub strof układają się pionowo w porządku alfabetycznym. Inna nazwa alphabeticum.
ADIDEACJA - przekształcenie fonetyczne wyrazu, upodabniające go do brzmienia innego słowa o odmiennym znaczeniu i pochodzeniu; np. terroretyk (teoretyk terroryzujący innych swoimi poglądami). Słowo przekształcone przez ten zabieg otrzymuje wyraziste nacechowanie stylistyczne i zabarwienie emocjonalne, zwykle komiczne.
ADIUNCTIO - konstrukcja syntaktyczna polegająca na przyporządkowaniu jednemu elementowi składniowemu kilku innych jednorodnych elementów, np. przypisanie jednemu podmiotowi kilku orzeczeń, jednemu zdaniu głównemu kilku paralelnych zdań podrzędnych, jednemu rzeczownikowi wielu epitetów. Wiążący element składniowy nie jest przy tym powtarzalny.
AFORYZM - zwięzłe sformułowanie, zwykle jednozdaniowe, ogólnej prawdy o charakterze filozoficznym, psychologicznym czy moralnym, odznaczające się stylistyczną wyrazistością
i błyskotliwością. Mechanizm wypowiedzi aforystycznej opiera się najczęściej na chwytach antytezy i paradoksu; bywa ona przewrotnym nawiązaniem do prawd obiegowych
i zdroworozsądkowych formuł. Może występować jako samodzielny utwór, ale również jako wyrazista cząstka większej wypowiedzi, np.. jako jej pointa.
AKROSTYCH - utwór wierszowany, w którym pierwsze litery lub cząstki wyrazów rozpoczynających wersy odczytywane pionowo w określonej kolejności tworzą napis nadbudowany nad ciągłym tekstem utworu i uchwytny tylko w percepcji wzrokowej. Bywa to hasła kluczowe dla idei utworu, imię i nazwisko adresata lub patrona wiersza .
ALITERACJA - powtórzenie jednakowych głosek lub zespołów głoskowych na początku wyrazów sąsiadujących ze sobą w tekście albo zajmujących analogiczne pozycje w wersie lub zdaniu. Aliteracja jako jedna z odmian instrumentacji głoskowej jest sposobem dodatkowego zorganizowania fonicznej warstwy wypowiedzi - tak wierszowanej
jak i prozaicznej. Pełnić może trzy funkcje: instrumentacyjną, semantyczną i wierszotwórczą.
AMFIBOLOGIA (AMFIBOLIA) - dwuznaczność lub niejasność budowy składniowej dopuszczająca dwojaką interpretację semantyczną zdania.
AMPLIFICATIO ( AMPLIFIKACJA) - rozwijanie, dopełnianie i wzbogacanie tematu poprzez słowny sposób jego ujęcia. Według antycznych teorii amplifikacja była przede wszystkim stylistyczną umiejętnością uwydatniania wagi i znaczenia omawianego przedmiotu, autorzy poetyk średniowiecznych rozumieli ja jako sztukę szerokiego rozwijania tematu i bogatego wysłowienia. W węższym znaczeniu była jedną z figur retorycznych
i polegała na obszernym oraz plastycznym przedstawieniu przedmiotu, głównie za pomocą gromadzenia i gradacji określeń bliskoznacznych.
ANADIPLOZA ( REDUPLICATIO LUB PALILLOGIA) - powtórzenie następujących po sobie słów jako sposób dalszego ciągu rozwijania wypowiedzi , ostatnie słowo jednego zdania rozpoczyna wówczas zdanie następne.
ANAFORA I (EPANAFORA) - powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na początku kolejnych segmentów wypowiedzi: grup składniowych, zdań, wersów, strof zazwyczaj ukształtowanych paralelnie.
ANAFORA II - wiązanie grup składniowych za pomocą zaimka odnoszącego się do nazwy użytej wcześniej i ją zastępującej. Anafora wzmacnia spójność tekstu bez konieczności leksykalnych powtórzeń, np. Zosi nie widziałem miesiąc i już o niej zapomniałem.
ANASTROFA - 1. przestawienie wyrazów w obrębie związku frazeologicznego;
2. powtórzenie jakiegoś zwrotu lub zdania w odwróconym szyku wyrazów.
ANIMIZACJA ( OŻYWIENIE) - odmiana metafory polegająca na nadawaniu przedmiotom nieożywionym, zjawiskom przyrody lub pojęciom abstrakcyjnym atrybutów istot żyjących.
ANTAPODOSIS - rodzaj paralelizmu, składniowa odpowiedniość ustalająca semantyczne podobieństwo lub przeciwieństwo między kolejnym zdaniami lub członami wypowiedzi.
Przykład: myśl na próżno myśl wybija, Prawda łamie prawdy sprzeczne.
ANTISTASIS - odmiana diafory polegająca na zaprzeczonym powtórzeniu jakiegoś słowa
i wynikłej stąd zmianie znaczeniowej.
ANTONOMAZJA - 1.używanie imienia własnego znanej postaci literackiej lub historycznej jako nazwy określonego typu ludzkiego, np. Kolumb w znaczeniu „odkrywca”;
2. zastępowanie imienia własnego epitetem lub peryfrazą, np. Gromowładny = Jowisz.
ANTROPOMORFIZACJA - szczególny przypadek animizacji, polegający na przypisaniu tworom nieożywionym, zjawiskom natury i kosmosu, roślinom, zwierzętom oraz pojęciom abstrakcyjnym cech fizycznych, psychicznych lub zachowań właściwych człowiekowi.
W odróżnieniu od personifikacji, z którą w teoria poetyki bywa często utożsamiana, jest mniej skonwencjonalizowana literacko, a poza tym uczłowiecza tylko pewne rysy przedstawionych zjawisk, nie likwidując ich naturalnej bytowej przynależności i nie narzucając im ludzkiej postaci. Antropomorfizacja polega często na psychizacji zjawisk przyrody.
ANTROPOPATIA - rodzaj antropomorfizacji, przypisywanie ludzkich uczuć obiektom świata pozaludzkiego: martwej naturze, zwierzętom, roślinom, bóstwom.
APOKOPA - opuszczenie głoski lub sylaby na końcu wyrazu. W poezji pojawia się zazwyczaj ze względu na rytm lub rym, np. ścież (ścieżka) do wież.
APOSIOPESIS - przerwanie wypowiedzi i porzucenie pewnego jej wątku motywowane wzruszeniem, odrazą, wstydliwością itp. Uwaga odbiorców zostaje wówczas skupiona na niedokończonej myśli, którą kontekst pozwala zazwyczaj zrekonstruować.
APOSTROFA - bezpośredni, patetyczny zwrot do osoby, bóstwa, upersonifikowanej idei
lub przedmiotu, występujący najczęściej w przemówieniu lub retorycznym i uroczystym utworze poetyckim.
ARCHAIZACJA - wprowadzanie do wypowiedzi, a zwłaszcza do wypowiedzi, a zwłaszcza do utworu literackiego archaizmów jako czynnika stylizacji historycznej przywołującej wzory i normy mowy właściwe dla minionych faz ewolucji danego języka narodowego. Służy zazwyczaj odtworzeniu kolorytu przedstawionej epoki, zwłaszcza w powieści historycznej.
ARCHAIZM - element językowy pochodzący z minionej epoki historycznej, który wyszedł z powszechnego użycia m.in. na skutek zastąpienia go innym elementem. Rozróżniamy :
Archaizmy fonetyczne: zmiana odmiany wyrazu
Archaizmy słowotwórcze: tworzenie nowych wyrazów
Archaizmy leksykalne: słowa, których nie używamy
Archaizmy semantyczne: zmiana znaczenia wyrazów
Archaizmy frazeologiczne:
Archaizmy składniowe: zmiana szyku zdania
Archaizmy stylistyczne - polegają na zmianie stylistycznej wartości wyrazu np. gęba.
ASYNDETON - konstrukcja składniowa zbudowana z szeregu współrzędnych członów zestawionych bezspójnikowo.
AUGMENTATIVUM - wyraz pochodny, który intensyfikuje pewne cechy znaczeniowe wyrazu podstawowego i zwykle wyolbrzymia nazywane zjawisko, wskazując w ten sposób na jego właściwości lub świadcząc o emocjonalnym zaangażowaniu mówiącego. Np. pies - psisko. Inna nazwa: zgrubienie.
AVERSIO - bezpośredni zwrot kierowany przez mówców do audytorium będący chwilowym odejściem od tematu mowy → apostrofa kojarzona z pytaniem. Celem tego środka jest przykucie uwagi słuchaczy, poruszenie ich i zaangażowanie w przebieg mowy.
BARBARYZM - wyraz, zwrot lub konstrukcja składniowa pochodząca z innego języka
niż ten, w którym sformułowana została dana wypowiedź.
CACEMPHATOM - dwuznaczność i zniekształcenie brzmieniowe powstałe na styku następujących po sobie wyrazów - w retoryce uważane za usterkę stylu; celowo wprowadzane dla efektu obscenicznej gry słów np. popularne „bajeczki” o Leszku, orzeszku, ananasie itp.
CHARIENTYZM - chwyt „uprzejmego szyderstwa” stosowany po to, by prawdy niemiłe dla rozmówcy lub drwinę z niego ukryć.
CHIAZM - odmiana paralelizmu składniowego polegająca na odwróconej symetrii dwóch całostek składniowych, z których druga powtarza w odwrotnej kolejności porządek syntaktycznych składników pierwszej, zwłaszcza według schematu: podmiot - orzeczenie; orzeczenie-podmiot. Np. „Grusza szeleści; szumi kłos”.
Por. anastrofa, antymetabola, szyk wyrazów.
CONDUPLICATIO - dwukrotne powtórzenie tych samych słów lub segmentów wypowiedzi; zaliczane do figur retorycznych; np. „Ja skarżyć nie mam prawa, ja jego morderca. / Ja skarżyć nie mam prawa, przebaczam mu z serca” (A. Mickiewicz,
Pan Tadeusz).
DEMINUTIVUM - wyraz pochodny o znaczeniu, które w porównaniu ze znaczeniem wyrazu podstawowego miniaturyzuje nazwane nazwisko, określając w ten sposób jego właściwości lub wyrażając emocjonalną ocenę mówiącego. Inna nazwa: zdrobnienie.
DIAFORA - powtórzenie słowa skojarzone ze zmianą jego znaczenia. Pierwsze użycie aktualizuje wówczas inne składniki znaczeniowe niż drugie. Np. „Człowieku, bądźże człowiekiem”. Odmiana: dilogia np. „Ojczyzna jest ojczyzną”, „Prawo jest prawe”.
DIAKOPE - przedzielenie wtrąceniem powtórzenia wyrazowego w obrębie zdania (geminacja) - powtórzenie. Np. „Pójdźcie o dziatki, pójdźcie wszystkie razem”
(A. Mickiewicz, Powrót taty).
DISCIUNCTIO - konstrukcja syntaktyczna polegająca na wiązaniu kolejnych, paralelnych segmentów składniowych za pomocą wielokrotnego powtórzenia jednakowych wyrażeń
(anafora, epifora, symploha) bądź też wyrazów tworzących serię synonimiczną. Powtórzenie w każdym kolejnym segmencie składnika wiążącego odróżnia discunctio od audiunctio.
DYSFEMIZM - określenie, często wulgarne lub nieprzyzwoite, poniżające i obrzydzające opisywany przedmiot; przeciwieństwo- eufemizm. Np. „to ścierwo na kartki”.
ECHOLALIA ( gr. echo = dźwięk, echo + lalia = gadanina) - powtarzanie jednakowych
lub podobnych układów głoskowych jako naczelna zasada organizacji i rozwijania wypowiedzi ,niezależna od semantycznych rygorów języka. Np. W kalinowym lesie
Cz. Hernasa: „Tajda drał ta da, / Tajda drał ta da, / Tadydy data ta da”.
EKSKLAMACJA (z łac. exclamatio = wykrzyknienie) - zdanie wykrzyknikowe,
często urywane i eliptyczne wtrącone w tok mowy, będące wyrazem emocjonalnego zaangażowania mówcy. Np. „O, jaka to Rzeczpospolita, o, jakie królestwo, o jaka mądrość urzędów i sejmów, które tego naprawić nie mogą!” (P.Skarga, Wzywanie do pokuty).
Inna nazwa wykrzyknienie.
EKWIWOKACJA ( łac. aequus = równy + vocere = nazywać) - wyrażenie wieloznaczne bądź z powodu podobieństwa brzmieniowego do innych wyrażeń, bądź z powodu możliwości dwojakiego rozczłonowania, bądź z powodu niejednoznaczności przyporządkowań składniowych. Np. pan Jan Kiewicz - pan Jankiewicz.
ELIPSA (gr. elleipsis = brak) - pominięcie w zdaniu lub wyrażeniu jakiegoś składnika,
który daje się na ogół zrekonstruować na podstawie kontekstu lub sytuacji towarzyszącej wypowiedzi. Np. „Zetowi / chroboce w ścianie / czy / nie jak w starym sucharze?” (M.Białoszewski, Zet). Inna nazwa wyrzutnia.
EMFAZA (gr. emphasis = uwyraźnienie, nacisk) - silne emocjonalne zabarwienie wypowiedzi sprawiające, że wyraża ona więcej, niż mówi wprost. Np. „Trzeba być człowiekiem”, „To tylko ludzie”.
EPANALEPSA (gr. epanalepsie = powtórzenie, nawrót) - powtórzenie słowa lub słów rozdzielonych wtrąceniem dla podkreślenia ich wartości lub podtrzymania ciągu wypowiedzi. Np. „Konia, zawołał Rejent, stawię konia z rzędem” (A. Mickiewicz, Pan Tadeusz).
EPENTEZA (gr. epenthesis = wtrącenie) - wstawka głoskowa wprowadzona do wewnątrz wyrazu najczęściej dla ułatwienia artykulacji. Np. gwarowe Hen-d-ryk.
EPEXEGESIS (gr. epeksegesis = wyjaśnienie) - rozszerzenie zakończonego zdania przez dołączenie doń cząstki uzupełniającej lub wyjaśniającej. Np. „Cicho - zegarek słyszę idący -
i serce... / Czas i życie” (J. Słowacki, Na szczycie piramid).
EPIFONEM (gr.epiphonema = ozdobne zakończenie) - zdanie, zwykle wykrzyknikowe
lub pytajne, efektownie zamykające wypowiedź, podsumowujące jej ogólny sens
i uwydatniający emocjonalną postawę autora. Np. „Chwała bądź Bogu! Lepiej nam tymczasem, / Żeś ty nie królem, a ja nie prymasem” (I. Krasicki, Do pana Antoniego).
EPIFORA (gr. epiphora = dodanie, powtórzenie) - powtórzenie tego samego słowa
lub zwrotu na końcu kolejnych segmentów wypowiedzi: grup składniowych, zdań wersów, strof, zazwyczaj ukształtowana paralelnie. Np. „Ranny horyzont otworzył powieki oczekiwania, / Niezapominajki piją rosę oczekiwania” (A. Kamieńska, Oczekiwanie).
EPIFRAZA (gr. epi = na,po + phrasis = wysłowienie) - rodzaj dopowiedzenie, konstrukcja składniowa pozornie zamknięta, która następnie dopełniona zostaje dalszymi składnikami. Np. „Generale Gallifet, za egzekucje wdzięczność Francji cię czeka i order.” (W. Broniewski, Komuno Paryska).
EPITET (gr. epithetos = dodatkowy) - wyraz pełniący w tekście funkcję określającą wobec rzeczownika, najczęściej odniesiony doń przymiotnik Np. twarde głazy, tańczący jastrząb, zburzone szczęście.
EPIZEUKSIS (gr. epizeuksis = połączenie, powtórzenie) - powtórzenie w bezpośrednim sąsiedztwie jednakowych wyrazów lub większych segmentów wypowiedzi. Np. „Skałom trzeba stać i grozić, / Obłokom deszcze przewozić, / Błyskawicom grzmieć i ginąć - / Mnie płynąć, płynąć, płynąć!...” (A. Mickiewicz, Nad wodą wielką i czystą).
FIGURA ETYMOLOGICZNA - odmiana paronomazji, użycie w jednym wyrażeniu
lub zdaniu słów spokrewnionych etymologicznie. Np. „Powozów druga w ulicy ulica, / Zwroty, zawroty, powroty, wywroty....” (C. Norwid, Sława).
FIGURA PSEUDOETYMOLOGICZNA - podobieństwo brzmieniowe powiązanych
w zdaniu słów i zestawienie ich w bliskim sąsiedztwie, które mogą sugerować ich pokrewieństwo etymologiczne mimo historycznej obcości. Np. „Rubin gorący patrzy okiem cherubina” (A. Ważyk, Apolog).
GALICYZM - 1.wyraz, zwrot frazeologiczny lub konstrukcja składniowa pochodzące
z języka francuskiego i funkcjonujące w obrębie innego języka, albo też doraźnie wprowadzenie do wypowiedzi, zwłaszcza w celach artystycznych do dzieła lit., gdzie zyskują szczególna wartość stylistyczną;2.prowincjonalizm języka polskiego pochodzący z terenów byłej Galicji.
GERMANIZM - wyraz, zwrot frazeologiczny lub konstrukcja składniowa pochodząca
z języka niemieckiego funkcjonująca w obrębie innego języka, albo też doraźnie wprowadzone do wypowiedzi, zwłaszcza w celach artystycznych do utworu literackiego, gdzie zyskują szczególną wartość stylistyczną.
GLOSOLALIA - pozbawione wyraźnego sensu układy głoskowe tworzące niby-wyrazy, które przypominają pewne słowa rodzime lub obce, bądź też pozbawione są wszelkiej czytelnej motywacji słowotwórczej. Zestawieniem ich kieruję względy rozmaitego rodzaju: eufoniczne, dźwiękonaśladowcze, ekspresywne, magiczne; występują zwykle jako mowa tajemnicza, podpowiedziana przez nadludzkie moce i obliczona na kontakt z nimi.
GNOMA - lapidarne sformułowanie w wierszu lub prozie, zawierające jakąś ogólną myśl, zwłaszcza o charakterze moralnym, przestrogę lub zasadę postępowania, bliskie stylistycznie przysłowiu.
GRA SŁÓW - wykorzystywanie brzmieniowego podobieństwa między słowami dla uwydatnienia ich znaczeniowej wartości lub wielowartościowości, wzajemnej obcości
lub spajających je więzów pokrewieństwa, analogii czy kontrastu.
GRADACJA - stopniowanie semantyczne polegające na uszeregowaniu składników wypowiedzi w porządku nasilania się lub słabnięcia wskazywanej przez nie cechy znaczeniowej.
HIPERBOLA - przedstawienie jakiegoś zjawiska wyolbrzymiające jego wygląd, znaczenie, działanie i oddziaływanie.
HIPOTAKSA - związek w obrębie zdania złożonego dwóch lub kilku zdań pojedynczych, ustalający ich składniową i semantyczną zależność oraz zhierarchizowanie. Zdanie,
któremu podporządkowane są inne zdania, nazywa się zd.głównym lub nadrzędnym, zdania podporządkowane noszą nazwę zd.podrzędnych. Od zdania nadrzędnego uzależnionych być może równocześnie kilka zdań podrzędnych. Zdanie podrzędne podlega tylko jednemu zdaniu nadrzędnemu. Zdanie podrzędne wobec jednego zdania może być nadrzędne wobec innego.
HOMOFONY - wyrazy jednakowo brzmiące, różniące się jednak pisownią, znaczeniem
i etymologią.
HOMOGRAMY - wyrazy o jednakowej pisowni, różniące się brzmieniem i znaczeniem.
HOMOIARKTON - upodobnienie brzmieniowe początków sąsiadujących ze sobą słów, członów zdaniowych, zdań, wersów.
HOMOIOPTOTON - upodobnienie brzmieniowe zakończeń słów w obrębie zdania, oparte na tożsamości przypadków gramatycznych.
HOMONIMY - wyrazy o jednakowej pisowni i brzmieniu, ale nie spokrewnione etymologicznie i różniące się znaczeniem.
HYPALLAGE - rozbieżność między zależnościami składniowo-gramatycznymi a związkami logicznymi, spowodowana przeniesieniem określenie odnoszącego się do jednego składnika wypowiedzi na inny składnik tej wypowiedzi, np. gramatycznym powiązaniem epitetu
z innym rzeczownikiem niż ten, do którego taki epitet w naturalny sposób się odnosi.
HYPEROCHE - rodzaj hiperboli, najwyższa pochwała wyrażona formułą w rodzaju:
nic lepszego nie ma pod słońcem, na ziemi, w życiu ludzkim.
HYPHEN - zestawienie za pomocą łącznika niezależnych słów w nową całość leksykalną, np. słowa-klucze, człowiek-guma.
INSTRUMENTACJA GŁOSKOWA - celowe uformowanie głoskowej formy wypowiedzi dla nadania jej szczególnych walorów brzmieniowych i semantycznych. Uformowanie
to polega na takim doborze i ugrupowaniu wyrazów w wypowiedzi, że pewne głoski powtarzają się w niej z większą niż przeciętną częstotliwością, w bliskim sąsiedztwie
lub w określonym porządku, inne zaś występują rzadziej i w rozproszeniu a w wyjątkowych sytuacjach zostają całkowicie wyeliminowane.
INTENSIVUM - wyraz pochodny o znaczeniu wskazującym nasilenie pewnej właściwości zawartej w znaczeniu wyrazu podstawowego. Np. krzyknąć-wykrzyknąć, wioska-wiocha, cienki-cieniutki.
INTENSYFIKACJA - stosowany w sztuce i w literaturze zabieg uwyraźniania, w celach estetycznych, niektórych cech przedstawionych. Jest stałym elementem wysokich gatunków literackich, np. ody czy eposu. Służą jej zazwyczaj odpowiednie środki stylistyczne,
np. hiperbola. Występuje również w panegiryku, gdzie służy idealizacji bohatera. Wykorzystywana bywa także w celach parodystycznych (np. intensyfikacja elementów stylu w poemacie heroikomicznym). Towarzyszy karykaturze i grotesce, ale sprzyja również osiąganiu efektów patosu i wzniosłości.
INTERPRETATIO (łac. = objaśnienie, wyjaśnienie) - przedstawienie jednej myśli w wielu wariacyjnych ujęciach słownych za pomocą nagromadzenia wyrażeń synonimicznych
i bliskoznacznych, tworzenia peryfraz i parafraz, rozwijania konceptów etymologicznych
i obrazowania animizującego; figura retoryczna będąca najważniejszym sposobem amplifikacji mowy(->amplificatio). Inna nazwa: expolitio.
INWERSJA (łac. inversio = odwrócenie) - taki szyk wyrazów w zdaniu, który na tle obyczaju języka literackiego odczuwa się jako niezwykły bądź z powodu zmiany normalnej kolejności zależnych od siebie składniowo wyrazów, bądź też z powodu rozbicia jednolitych grup składniowych przez wtrącenie słów do nich nie należących. Jest środkiem stylistycznym używanym w j. potocznym do uwydatnienia wartości semantycznej, emocjonalnej lub logicznej pewnych wyrazów. W poezji służy ponadto efektom brzmieniowym
i wersyfikacyjnym oraz podkreśla odmienność poetyckiego wysłowienia; charakterystyczna zwłaszcza dla stylu poezji barokowej, nie obca jest również poetom późniejszym.
Np. „ Twojego Dafnis brzegu stojąc podle, / Cudnej się we szkle przygląda urodzie”
(A. Naruszewicz, Do strumienia). Inne nazwy: hyperbaton, przekładnia, przestawnia, transgressio.
INWOKACJA (łac. inwocatio = wezwanie) - rozwinięta apostrofa umieszczona na początku utworu, zwłaszcza poematu epickiego, w której poeta zwraca się do muzy, bóstwa lub duchownego patrona z prośbą o inspirację. Inwokacja stanowiła istotny element eposu homeryckiego.
IRONIA - właściwość stylu polegająca na sprzeczności między dosłownym znaczeniem wypowiedzi a jej znaczeniem właściwym, nie wyrażonym wprost, ale zamierzonym przez autora i zazwyczaj rozpoznawalnym dla odbiorcy. Zależnie od sytuacji ironia może służyć celom satyrycznym (satyra), być formą dowcipu, współczynnikiem parodii, szyderstwa, sarkazmu. Zaliczana zazwyczaj do tropów stylistycznych, występowała w retorycznych klasyfikacjach w różnych odmianach. Jako postaci ironii wymieniano m.in. antyfrazę, asteizm, concessio, hiperbolę, litotę.
JUDICA - wyrazy i zwroty frazeologiczne pochodzące z jidysz, funkcjonujące trwale
w obrębie innego języka lub też używane w nim okazjonalnie - jako obcojęzyczne wtręty,
np. bachor, chałka, melina, fanaberie, maca, szajba, trefny.
KALAMBUR - odmiany gry słów uwydatniająca dwuznaczność jakiegoś słowa
lub wyrażenia przez igranie jego brzmieniowym podobieństwem do innych słów lub wyrażeń, które są bądź użyte w najbliższym kontekście, bądź sugerowane przez jego ukształtowanie, bądź zaszyfrowane w tekście dopuszczającym możliwość dwojakiej segmentacji.
KLIMAKS - retoryczna odmiana gradacji zrealizowanej w serii zdań połączonych łańcuchem powtarzających się zwrotów.
KLISZA - wyrażenie lub zwrot powszechnie używane w danym języku jako stereotypowe określenie jakiejś sytuacji lub rzeczy, np. głodny jak wilk.
KOLOKACJA - leksykalna dystrybucja wyrazu, czyli zbiór połączeń danego wyrazu
z innymi, determinujący kontekstowe znaczenie tego wyrazu.
KONKATENACJA - sposób rozwijanie wypowiedzi polegający na powtarzaniu
i dopełnianiu przez następny segment słowa lub zwrotu występującego w segmencie poprzednim. W zrygoryzowanej postaci k. polega na zwielokrotnionej anadiplozie.
LIPOGRAM - tekst zbudowany z wyrazów tak dobranych, by nie pojawiła się w nich
ani razu określona głoska.
LIPOMETRIA - skrócenie wersu o jedną sylabę w porównaniu z rozmiarem przewidzianym przez wzorzec rytmiczny realizowany w danym wierszu.
LITOTA - zastąpienie jakiegoś określenia odpowiadającym mu zaprzeczonym określeniem antonimicznym lub też przeciwieństwo hiperboli; minimalizujące wyobrażenie jakiegoś zjawiska, neutralizacja wyrazistości przedstawienia.
LOGOGRYF - rodzaj literowej zagadki najczęściej wierszowanej, której początkowe wersy stanowią umowne określenie znaczenia jakiegoś wyrazu, następne zaś sugerują znaczenie wyrazu innego, powstałego na skutek fonetycznego przekształcenia słowa odgadniętego na początku lub też zabieg stylistyczny polegający na takim budowaniu wiersza lub zdania,
aby każdy kolejny wyraz dał się wyprowadzić z wyrazu poprzedniego przez pominięcie jego początkowego elementu.
MALAPROPIZM - (fr. mal-a-propos = nie w porę) niezamierzone użycie słowa w sposób niewłaściwy, przejęzyczenie i zniekształcenie fonetyczne lub morfologiczne prowadzące do przypadkowego żartu lub komizmu językowego (np. sakrofag zamiast sarkofag)
por. adideacja, gra słów, kakologia.
METABOLA - wprowadzone jako celowy zabieg lit. przekształcenie leksykalne, semantyczne, składniowe lub rytmiczne, a także przemiana bohatera (metamorfoza),
bądź też nagły zwrot akcji.
METAFORA - (przenośnia, translatio) zasadnicza dla języka poetyckiego figura (trop),
która polega na tym, że zespół wyrazów zyskuje odmienne znaczenie od tego,
jakie wynikałoby ze znaczeń poszczególnych wyrazów, jest nowym zestawieniem semantycznym, które nie da się odtworzyć przy użyciu innych wyrazów. W metaforze wyzyskuje się możliwość kojarzenia ze sobą nawet odległych pojęć, w których dostrzega się jakąś cechę wspólną. Np. "od ust sobie odejmę" lub "podzielę się z wami wiadomością".
METAFRAZA - 1. Przekład dokonany w tym samym języku, polegający na znalezieniu prozaicznych odpowiedników dla wyrażeń metaforycznych lub poetyckich i w szczególny sposób skomplikowanych. Por. parafraza.
2. Przekład z języka obcego rezygnujący w wypadku utworu poetyckiego z formy wierszowej na rzecz doskonalszej wierności znaczeniowej wobec oryginału. Np. francuski przekład Pana Tadeusza P. Cazina, polski przekład Odysei J. Parandowskiego.
METAGRAM - 1. Rodzaj gry słów polegający na tworzeniu odpowiadających sobie układów słownych z wyrazów, pomiędzy którymi dokonano wymiany początkowych głosek lub sylab. Służy zazwyczaj efektom humorystycznym. Np. urząd nieczynny - nierząd uczynny. Na zasadzie metagramu oparta jest, z reguły obsceniczna, sztubacka
„gra półsłówek”;
2. Łańcuch słowny utworzony przez kolejne uzupełnianie, po jednej literze lub sylabie, danego słowa początkowego. np. on / t-on / a-t-on / b-a-t-on/. Por. anagram, paragram.
METALEPSIS - rodzaj metonimii polegający na użyciu nazwy przyczyny zamiast skutku, zjawiska wcześniejszego zamiast późniejszego itp. Spełnia często funkcję eufemizmu.
Np. „wysłuchaj mojej prośby” w znaczeniu „spełnij moją prośbę”; „Przypomnij sobie naszą umowę” w znaczeniu „dotrzymaj umowy”; „Ojciec poszedł do pracy” w znaczeniu
„jest w pracy”; „Pochowaliśmy naszą siostrę” w znaczeniu „siostra umarła”.
METAPLAZM - 1. Rozmaite przekształcenia brzmieniowej postaci wyrazu uważane na ogół przez antyczną retorykę za rodzaj barbaryzmów, ale występujące w tekstach poetyckich
o oratorskich na zasadzie licentia poetica. Por. apokopa, epenteza, hiatus, krasis, metateza, paragoga, prosjopeza, protesis, synaloifa, synidzeza, synkopa;
2. Zatarcie wyrazistości rzeczywistej budowy słowotwórczej wyrazu powodujące
w świadomości odbiorców przesunięcie granic między morfemami tego wyrazu. Np. zamiast uzasadnionej etymologicznie segmentacji: ob-acz-yć występuje współcześnie skłonność
do segmentacji o-bacz-yć. Inna nazwa: metanaliza.
METASTASIS - 1. Transpozycja czasów gramatycznych w opowiadaniu, przedstawienie
w czasie teraźniejszym wydarzeń przyszłych lub minionych; jedna z figur retorycznych określana również jako translatio temporum. Skomplikowany przykład z wiersza Wczoraj
J. Przybosia: „szedłem jutro bulwarami, tłumem, / szedłem - pójdę - zamierzam, / […] środkiem tłumu idę dzisiaj, pójdę wczoraj”;
2. W dramacie greckim zejście chóru z orchestry podczas trwania akcji scenicznej.
METATEZA - przestawienie głosek lub sylab w obrębie wyrazu w wyniku działania upodobniających lub odpodobniających mechanizmów artykulacyjnych. Np. prasłowiańskie formy wyrazowe z nagłosową dwugłoską or- w pozycji przed spółgłoską utrwaliły się
w polszczyźnie z metatezą; ro- lub ra-. Prasłowiańskie ordło przekształciło się w radło.
M. leżą u podstaw deformacji wyrazowych we współczesnej wymowie potocznej,
np. troj-lebus zamiast trolejbus, relewersi zamiast rewelersi.
METONIMIA - podstawienie leksykalne polegające na użyciu zamiast nazwy właściwej innej nazwy skojarzonej, ale zawsze na podstawie obiektywnego związku między pojęciami, a nie tylko dowolnie odczutego, często odległego, jak przy metaforze, podobieństwa. Metonimia różni się tym od metafory, że nadaje szczególne znaczenie jednemu wyrazowi,
a nie zestawia wyrazów skojarzonych, nie da się więc rozwinąć w porównanie. Zamiennymi stają się nazwy: przyczyny i skutku (np. to było jego grobem zamiast powodem śmierci), materiału i wytworu (np. ryknęły spiże zamiast działa), twórcy i dzieła (np. czytać Mickiewicza zamiast dzieła Mickiewicza), posiadacza i przedmiotu posiadanego (np. wór złota zamiast bogacz), symbolu i jego treści (np. katedra zamiast stanowisko profesora), miejsca i jego mieszkańców (np. Kraków zamiast mieszkańcy Krakowa), miejsca i zdarzenia (np. Grunwald zamiast bitwa pod Grunwaldem), itp. Specjalny rodzaj zamienni,
przy którym występuje zależność zakresów pojęcia zastąpionego i użytego zastępczo, wyróżnia się jako synekdochę.
METONOMAZJA - zmiana postaci imienia lub nazwy własnej w przekładzie na inny język. Imię własne potraktowane zostaje wówczas jak każde inne znaczące słowo,
jego zaś jednostkowa przynależność i funkcja identyfikacyjna schodzą na dalszy plan.
OKSYMORON (gr. oksys - ostry + moros - głupi, niedorzeczny) - związek frazeologiczny obejmujący dwa opozycyjne znaczeniowo wyrazy, najczęściej rzeczownik i określający go epitet, rzeczownik i czasownik lub czasownik i przysłówek, w związku takim dochodzi do metaforycznego przekształcenia znaczeń obu słów, dającego efekt paradoksu.
OMÓWIENIE - peryfraza - zastąpienie nazwy jakiegoś zjawiska przez bardziej lub mniej rozbudowane jego opisanie. Jako figura retoryczna peryfraza była ważnym sposobem wzbogacania i rozwijania tematu, osiągania ozdobności stylu i niezwykłości wysłowienia. Pozwala wyeliminować wyrażenia pospolite lub proste, zastępując je rozwiniętymi
i wyszukanymi przedstawieniami obrazowymi, często metaforycznymi.
ONOMATOPEJA (gr. onomatopiia - tworzenie słowa) - jedna z postaci symbolizmu dźwiękowego, imitowanie za pomocą dźwięków mowy rozmaitych pozajęzykowych zjawisk akustycznych. Najprostszymi postaciami są występujące w słownictwie danego języka wyrazy dźwiękonaśladowcze- takie, których brzmienia wiążą się z oznaczanymi przez nie fenomenami dźwiękowymi. W wyrazach tych związek między planem wyrażania a planem treści jest oparty na podobieństwie brzmieniowym. Onomatopeja wprowadzana do utworów literackich jako celowy zabieg poetycki polega nie tylko na stosowaniu słów dźwiękonaśladowczych, lecz także na konstruowaniu dźwiękonaśladowczych sekwencji głoskowych i układów rytmicznych za pomocą słów, które w izolacji są brzmieniowo całkowicie neutralne. Inna nazwa - dźwiękonaśladownictwo.
OŻYWIENIE - animizacja (łac. animare - ożywić) - odmiana metafory polegająca na nadawaniu przedmiotom nieożywionym, zjawiskom przyrody lub pojęciom abstrakcyjnym atrybutów istot żyjących. Jest to zjawisko stylistyczne o bardzo szerokim zasięgu i znaczeniu we wszystkich rodzajach wypowiedzi. Jej najczęściej spotykanymi odmianami są personifikacja i antropomorfizacja.
PALINDROM - wymyślnie skomponowany układ literowy (wyraz, zdanie lub wers),
dający się czytać w dwojakiej kolejności liter: od lewej do prawej i od prawej do lewej - znaczenie nie ulega przy tym zmianie.
PRAGRAM - rodzaj gry słów polegający na przekształceniu znaczenia wyrazu przez niewielką modyfikację jego zapisu, odczuwaną jako celowe przekręcenie.
PARACHESIS - odmiana paronomazji, polegająca na zestawieniu słów różniących się jedną głoską lub zmienionym porządkiem sylab.
PARANTEZA - nawiasowe wtrącenie do zdania jakiegoś nie związanego z nim składniowo wyrazu, zwrotu lub innego zdania.
PARONOMAZJA - zestawienie podobnie brzmiących słów, zarówno spokrewnionych etymologicznie, jak i niezależnych, uwydatniające ich znaczeniową bliskość, obcość
lub przeciwieństwo.
PADANTEKSA - przekształcenie (najczęściej przesadne i sztuczne) postaci fonetycznej, gramatycznej lub słowotwórczej użytego w wypowiedzi wyrazu obcego pochodzenia zgodnie z normami języka, w którym ta wypowiedź została sformułowana.
PERSONIFIKACJA - rodzaj animizacji polegający na przedstawieniu tworów nieożywionych, zjawisk natury i kosmosu, zwierząt, roślin, a zwłaszcza pojęć abstrakcyjnych jako działających lub przemawiających postaci ludzkich.
PERYFRAZA - zastąpienie nazwy jakiegoś zjawiska przez bardziej lub mniej rozbudowane jego opisanie.
POLIPTOTON - odmiana paronomazji polegająca na powtórzeniu (często wielokrotnym) tego samego słowa w różnych przypadkach lub też na gromadzeniu szeregu spokrewnionych etymologicznie form leksykalnych.
POLISYNDETON - konstrukcja składniowa złożona z szeregu współrzędnych członów (często zdań) połączonych jednakowym spójnikiem, co w rezultacie stwarza efekt anafory.
PORÓWNANIE - uwydatnienie jakichś właściwości opisywanego zjawiska przez wskazanie na jego podobieństwo do innego zjawiska. Inna nazwa: repetitio.
PORÓWNANIE HOMERYCKIE - porównanie w którym człon drugi, porównujący, zostaje rozwinięty do rozmiaru samodzielnego obrazu lub dygresyjnego epizodu, przez co tok opowieści spowalnia się i odchodzi od wątku zasadniczego.
POWTÓRZENIE - dwukrotne lub wielokrotne wystąpienie tego samego elementu językowego w obrębie określonego odcinka wypowiedzi.
PRAETERITIO - zapowiedź przemilczenia pewnych spraw, wykorzystania jako okazja do zwrócenia na nie uwagi słuchaczy.
PROZJOPEZA - opuszczenie nagłosowej części wyrazu lub początkowego składnika jakiegoś wyrażenia, występujące najczęściej w utartych zwrotach mowy potocznej.
PROZJOPOPEJA - wprowadzenie w obręb wypowiedzi słów cudzych, będących jawnym tworem autorskich imaginacji, a tylko pozornym cytatem.
PRZERZUTNIA - wyrazista rozbieżność między granicą wersu a granicą jednostki składniowej, występująca wtedy, gdy klauzula wersu wypada wewnątrz spoistej całostki zdaniowej, której zakończenie znajduje się na początku wersu następnego;
p. międzystrefowa - łączy wersy odrębnych strof; p. średniówkowa- przecięcie jednolitej grupy syntaktycznej przez średniówkę.
PYTANIE RETORYCZNE - użycie formy pytania nie w celu wyrażenia wątpliwości
i uzyskania odpowiedzi, ale dla podkreślenia przekonań mówcy, który pytając angażuje mocniej uwagę słuchaczy i apeluje do ich współudziału, niż gdyby wypowiadał zdania twierdzące.
RETARDACJA - chwyt kompozycyjny polegający na celowym odsuwaniu i opóźnianiu zdarzenia (w utworach fabularnych) czy też rozstrzygnięcia myślowego (często w utworach lirycznych), które wzbudzać może szczególne zaciekawienie odbiorcy i mobilizować jego oczekiwania.
SIATKA AKCENTOWA - schemat rozmieszczenia akcentów językowych
w wypowiedzeniu, niezależny od przedziałów międzywyrazowych, budowy stopowej itp. Siatkę akcentową można odtwarzać tak dla prozy, jak i dla wierszy, a ta sama siatka może charakteryzować rozmaicie uformowane szeregi foniczne. Np. identyczna siatka akcentowa odpowiada w prozie zdaniu, a zwrotce w poezji: „Spójrz, Marylo, gdzie się kończą gaje, /
W prawo łóz gesty zarostek, / W lewo się piękna dolina podaje, /Przodem rzeczułka i mostek” (A. Mickiewicz, To lubię); „Wczoraj wieczorem po godzinie ósmej byłem sam w domu, pisałem właśnie zadanie, a chciałem już skończyć, aby nareszcie je oddać”.
SYNTAKTYKA, SKŁADNIA - (gr. syntaktikós - porządkujący) - dział językoznawstwa, który zajmuje się budową wypowiedzeń.
SOLECYZM - błąd składni, niejasność lub dwuznaczność wyrażenia. Określenie pochodzi od nazwy greckiego miasta Soloi, którego mieszkańcy podobno wyrażali się niepoprawnie.
SYLLEPSIS - figura retoryczna, która dopuszcza taka konstrukcję zdania, że wyrazy związane są zgodnością logiczną, ale nie zawsze gramatyczną, może więc prowadzić do powstania anakolutu (np. podporządkowanie jednemu orzeczeniu kilku podmiotów niezgodnych co do rodzaju lub liczby, użycie jednego określenia odniesionego do kilku rzeczowników).
SYMPLOKA - Figura, która polega na połączeniu anafory z epiforą. Np. „Jakżeż ja się uspokoję - / Pełne strachu oczy moje, / Pełne grozy myśli moje, / Pełne trwogi serce moje, / Pełne drżenia piersi moje - Jakżeż ja się uspokoję...” (S. Wyspiański, Jakżeż...).
SYNEKDOCHA - rodzaj zamienni, w której pojęcie ogólniejsze zastępuje się bardziej szczegółowym, lub przeciwnie: używa się np. nazwy części zamiast całości (głowa zamiast człowiek, próg albo dach zamiast dom), gatunku w miejsce rodzaju (zwierzę czworonożne zamiast wół), liczby pojedynczej zamiast mnogiej (Niemiec zamiast Niemcy), konkretu zamiast abstrakcji (młodzi zamiast młodość, człowiek zamiast ludzkość) albo na odwrót.
SYNESTEZJA - zjawisko psychologiczne kojarzenia ze sobą wrażeń różnego rodzaju
(np. dźwięków z kolorami, tzw. barwne słyszenie); odgrywa znaczną rolę w technice symbolizmu, posługującego się nastrojem, muzycznością wiersza itp.
SYNONIMIA - figura retoryczna polegająca na określaniu tej samej rzeczy różnymi nazwami, aby uniknąć powtarzania.
SYNTONIA - zgodność brzmieniowa, współdźwięczność.
TAUTACYZM - powtarzanie w bliskim sąsiedztwie tych samych głosek, powodujące nieprzyjemne brzmienie wypowiedzenia. Np. „Idzie, gdzie go jego powołanie woła”.
TAUTOGRAM - utwór bądź urywek, w którym wszystkie wyrazy zaczynają się od tej samej litery. Np. „Wilki, wici, wiosna. Witold, wi4ernośći wigilia, / Więź, wieczerza, wiatyk, Wilenka I Wilia, / Winnica, wiosło, wiara, wiersz, wicher i wieniec: / Oto na tych stuleciach młodości rumieniec” (W. Hulewicz, Miasto pod chmurami).
TAUTOLOGIA - figura, która polega na użyciu nadmiaru słów dla określenia przedmiotu, wyrazów synonimicznych, które nie mają wartości rzeczowej, nie wnoszą ani nowych szczegółów, ani zabarwienia uczuciowego, np. „bojaźliwy tchórz”.
TRADUCTIO - figura, która polega na powtarzaniu tych samych wyrazów w innej formie gramatycznej. Np. „Straszne mieszkania. W strasznych mieszkaniach / Strasznie mieszkają straszni mieszkańcy” (J. Tuwim, Mieszkańcy).
TRANSAKCENTACJA MELICZNA - przesunięcie akcentu ze względów językowych
z miejsca właściwego na miejsce wyznaczone rytmem melodii. Np. w piosence: „Leci pies przez owies, / Ogonem wywija, / Pewnie nieżonaty, / Szczęśliwa bestyjka / Oj, da, da”.
TRAWESTACJA - przerobienie jakiegoś tekstu, np. znanego powiedzenia, dostosowujące go do określonej sytuacji..
UKŁAD ROZKWITANIA - wprowadzona przez T. Peipera zasada budowania wypowiedzi poetyckiej polegająca na rozwijaniu elementu inicjalnego przez stopniowe dopełnianie go określeniami precyzującymi i wzbogacającymi. Przebieg wypowiedzi miał demonstrować proces „rozkwitu”. Początkowo Peiper zasadę tę stosował w odniesieniu do wewnętrznego porządku zdania poetyckiego, np. „Głód, głód błon, błon rozwartych jak usta,/ Głód błon rozwartych jak usta kielicha,/ jakusta kielicha z krzyku i jak nuta,/ z której serca czarna gwiazda znikła…”(Upadek).
o.
WYLICZANIE - polega na kolejnym wymienianiu i ewentualnym opisywaniu wszystkich składników pewnego wskazywanego w wypowiedzi zespołu, np. „Stary Budrys trzech synów, tęgich jak sam Litwinów, / Na dziedziniec przeżywa i rzecze: […] Jeden z waszych biec musi za Olgierdem ku Rusi, / […] Niech zaciągnie się drugi w księdza Kiejstuta cugi, / […] Za Skiergiełłem niech trzeci poza Niemen poleci” (A. Mickiewicz, Trzech Budrysów). Wyliczanie wymieniane było wśród figur retorycznych. Występowało jako jeden ze składników mowy: albo zapowiedź kolejnych punktów, które mówca zamierzał rozpatrzyć, albo jako rekapitulacja przedstawionych uprzednio argumentów i okoliczności. Spotyka się je dość często w poezji ludowej. Inna nazwa: enumeratio. Por. amplificatio, nagromadzenie.
ZDANIE PARENETYCZNE - zdania wtrącone w nawias. Przez nie autor może wprowadzić pewien nowy element, nie mieszczący się w wypowiedzi zasadniczej, ale istotny dla jej ogólnego sensu. Mogą to być fragmenty o silnej wymowie emocjonalnej
albo np. informacje konieczne do zrozumienia całej wypowiedzi, ale mimo to marginesowe.
ZŁOŻENIE - wyraz utworzony przez połączenie dwóch odrębnych jednostek leksykalnych, stanowiący całość akcentową i gramatyczną, tj. odmieniający się jak wyraz jednorodny;
np. „żółtodziób”, „rybołów”. Inna nazwa: compositum.
13