PRAWDA

Jednym z zagadnień, w którym pojęcie prawdy odrywa istotną rolę, jest kwestia statusu poznawczego nauki. Podstawową osią sporu na ten temat stanowi opozycja między realizmem a instrumentalizmem.

• Realizm naukowy głosi, że nauka jest poszukiwaniem prawdy, nasze teorie naukowe są w przybliżeniu prawdziwe, a tzw. przedmioty teoretyczne nauki (np. elektrony, geny) istnieją rzeczywiście.

• Instrumentalizm zaś, że nie ma podstaw twierdzić, iż przedmioty teoretyczne istnieją, ponieważ są niedostępne doświadczeniu.

Teorie naukowe zatem nijak nie przybliżają nas do prawdy, lecz są jedynie instrumentami przewidywania zjawisk. Na poparcie stanowiska instrumentalizmu często przytacza się argument tej treści, że samo pojęcie prawdy jest wysoce niejasne. Oto zarys prób objaśnienia pojęcia prawdy.

	Realizm naukowy	Instrumentalizm
Przedmioty teoretyczne	(hipotetycznie) istnieją	są dogodnymi fikcjami
Teorie naukowe są	domysłami na temat prawdy	narzędziami przewidywania zjawisk
Celem nauki jest	poszukiwanie prawdy	przewidywanie zjawisk; panowanie nad przyrodą; postęp techniczny
Argumenty (motywy)	Potrzeby: wyjaśniania heurystyki idei regulatywnej	nieufność do metafizyki (empiryzm); niejasność pojęcia prawdy

1. Klasyczna/realistyczna koncepcja prawdy

1. Arystoteles:

• „Mówić o tym, co istnieje, że istnieje, a o tym co nie istnieje, że nie istnieje, jest prawdą, zaś mówić o tym, co istnieje, że nie istnieje, zaś o tym co nie istnieje, że istnieje, jest fałszem”

Arystoteles tak próbował przybliżać istotę prawdy w swojej Metafizyce: „Powiedzieć, że istnieje, o czymś, czego nie ma, jest fałszem. Powiedzieć o tym, co jest, że jest, a o tym, czego nie ma, że go nie ma, jest prawdą” Definicja ta (zwana dziś korespondencyjną definicją prawdy) oznacza, że dane zdanie A jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy stan faktyczny opisany przez zdanie A ma rzeczywiście miejsce, tzn. zdanie 'Ala ma kota' jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy Ala rzeczywiście posiada jakiegoś kota.

2. Skrócona klasyczna definicja prawdy (w filozofii scholastycznej):

• „Prawda = zgodność myśli z rzeczywistością”

3. Trudności:

• Na czym może polegać zgodność myśli z rzeczywistością, skoro myśli są niepodobne do rzeczy?

• Nawet gdyby pojęcie zgodności myśli z rzeczywistością było zrozumiałe, nie wiadomo jak można byłoby tę zgodność stwierdzić. Rzeczywistość jest nam dostępna wyłącznie za pośrednictwem naszych myśli, nie można więc stanąć niejako z boku, aby porównać myśl z rzeczywistością. Nie istnieje zatem kryterium, za pomocą którego można byłoby odróżniać myśli prawdziwe od fałszywych (według tej definicji). Taka definicja jest więc zupełnie bezużyteczna.

2. Nieklasyczne (antyrealistyczne) koncepcje prawdy

1. „Prawda = spełnianie kryterium”

2. Przykład:

• Kartezjusz, zastanawiając się nad tym, dlaczego przyjmuje „myślę, więc jestem”, dochodzi do wniosku, że jedynym powodem ku temu jest, że „widzi to jasnym i wyraźnym spojrzeniem rozumu”, czyli że jest to zupełnie oczywiste. Tym samym zakłada on, że oczywistość jest kryterium prawdy.

3. Zarzut:

• Pojęcie oczywistości nie jest ściśle określone; Hume'a krytyka idei jaźni wykazała, że nawet „myślę, więc jestem” nie jest oczywiste

Realizm i antyrealizm semantyczny (logiczny)

1. „Rozumieć zdanie = znać warunki jego prawdziwości”

Donald Davidson (1917-2003)

2. „Rozumieć zdanie = znać warunki jego słusznej stwierdzalności (correct assertability)”

Michael Dummett (1925- )

3. Antyrealizm Dummetta:

• Pojęcie prawdy nierozpoznawalnej jest niezrozumiałe. Według Dummetta, pojęcie prawdy przekraczającej możliwości rozpoznania (verification-transcendent truth) jest niezrozumiałe. Tymczasem takie jest klasyczne pojęcie prawdy: dopuszcza ono możliwość, że są fakty zasadniczo niedostępne poznaniu. Wówczas pewne zdania (sądy, myśli) mogą być prawdziwe, mimo że nie mogą być rozpoznane jako prawdziwe.

• Argument z uczenia się języka. Na poparcie swojej tezy Dummett przytacza argument z przyswajania sobie języka (language-acquisition argument). Języka uczymy się kojarząc wypowiadane w naszej obecności zdania (oraz zdania wypowiadane przez nas) z warunkami, w których zostały one potwierdzone lub odrzucone przez rozmówców. Uczymy się zatem rozpoznawać warunki stwierdzalności zdań. Nigdy nie mamy okazji przyswoić sobie pojęcia prawdy przekraczającej możliwości rozpoznania. Błędem zatem jest myśleć, że mamy takie pojęcie. Jedyne pojęcie prawdy, jakie rozumiemy, jest identyczne z pojęciem słusznej (zasadnej, racjonalnej) stwierdzalności. Zdania nierozstrzygalne nie są ani prawdziwe, ani fałszywe.

• Czy może być prawdą, że przedwcześnie zmarły Jones był odważny?

• Zdania nierozstrzygalne nie są ani prawdziwe, ani fałszywe

• Rewizja logiki

• Antyrealizm w sensie Dummetta pociąga za sobą epistemiczną koncepcję prawdy, w myśl której zdanie (sąd, myśl itp.) jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy jest rozpoznawalne jako prawdziwe. Jednym z przykładów takiej teorii jest teoria koherencyjna: zdanie (sąd) jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy jest elementem koherentnego systemu zdań. Ponieważ koherencję systemu można sprawdzić, zdanie prawdziwe w sensie teorii koherencyjnej jest rozpoznawalnie prawdziwe. Pragmatyczna koncepcja jest nieepistemiczna, ale również antyrealistyczna.

Koncepcje antyrealistyczne:

• Epistemiczna

1. Koncepcja koherencyjna

2. Pragmatyczna teoria prawdy

• Epistemiczna koncepcja prawdy

1. Epistemiczna koncepcja prawdy polega na zrównaniu prawdy z czynnościami poznawczymi (epistemicznymi), takimi jak uzasadnienie, weryfikacja, stwierdzanie, uznawanie, znaczenie

2. Zdanie prawdziwe = zdanie słusznie stwierdzalne (correctly assertable), np.:

• Weryfikowalne empirycznie;

• Dowodliwe (w matematyce);

• Należące do koherentnego systemu zdań (koherencyjna teoria prawdy)

• Trudności:

• Jak ustalić kryteria słusznej stwierdzalności?

• Żeby coś uzasadnić, trzeba wcześniej coś wiedzieć.

• Kryteria słusznej stwierdzalności zmieniają się ze wzrostem wiedzy.

• Koncepcja koherencyjna (pochodzi od neoheglistów brytyjskich, XIX w.)

1. Sąd jest prawdziwy wtedy i tylko wtedy, gdy jest elementem koherentnego systemu sądów. System jest koherentny wtedy i tylko wtedy, gdy sądy do niego należące wzajemnie się uzasadniają.

2. Koherencyjna koncepcja prawdy, którą sformułował Francis Herbert Bradley, brzmi: "Prawdziwe jest to, co jest wewnętrznie spójne". Ma charakter konstruktywistyczny, ponieważ to, co jest wewnętrznie spójne w jednych okolicznościach nie musi być spójne w innych.

3. Koherencjoniści zwracają uwagę na budowę danego zdania i jego stosunek do innych zdań. Jeśli jakieś zdanie jest poprawnie zbudowane i zgadza się z pozostałymi zdaniami, świadczy to o poprawności owego zdania. Zwolennikom takiego poglądu chodzi o zgodność logiczną, a więc przede wszystkim o niesprzeczność i powiązanie zdań.

• Zasada pragmatyczna

1. Myśl jest sensowna wtedy i tylko wtedy, gdy zawiera jakieś dyrektywy działania.

• Wedle pragmatycznej koncepcji człowieka (pragma = czyn), człowiek myśli po to, aby działać, człowiek jest najpierw podmiotem działania, a dopiero potem istotą myślącą

• Pragmatyczna teoria prawdy (William James, 1842-1910)

1. Krytyka błędu intelektualistycznego

• Człowiek nie jest widzem, lecz aktorem

• Intelektualizm głosi, że człowiek przychodzi na świat gotowy i poznaje go przez kontemplację. Tymczasem świat jest terenem ludzkiego działania, które ten świat tworzy i zmienia. Trzeba więc porzucić punkt widzenia widza na rzecz punktu widzenia aktora. Interesujące jest nie to, jak świat wygląda, lecz jak zrealizować swoje zamiary wobec niego.

• Definicja prawdy:

• Myśl jest prawdziwa wtedy i tylko wtedy, gdy działanie podjęte na jej podstawie okazuje się skuteczne.

• Konsekwencja pragmatycznej definicji prawdy:

• Prawda przydarza się myśli. Myśl jako taka nie jest, ani prawdziwa, ani fałszywa. Dopiero działanie uprawdziwia lub falsyfikuje myśl.

• Realizm wewnętrzny

1. Prawda jest zrelatywizowana do układu pojęciowego

• stąd „wewnętrzny”

• Przy ustalonym układzie pojęciowym prawda zależy od świata

• stąd „realizm”

• Prawda = wyidealizowana słuszna stwierdzalność

• motyw (umiarkowanie) epistemiczny

• Są układy pojęciowe lepsze i gorsze (ze względu na określone potrzeby poznawcze)

• motyw pragmatyczny i normatywny

Koncepcja prawdy	Realistyczna	Epistemiczna	Pragmatyczna
Truth-maker	fakt	możliwość rozpoznania	skuteczne działanie
Argument (motyw)	potrzeba idei normatywnej	odrzucenie pojęcia prawdy nierozpoznawalnej	koncepcja człowieka jako aktora, nie widza
Trudności	niejasność pojęcia; brak kryterium	niedyskutowalność kryterium	brak heurystyki; posmak relatywizmu

DOBRO

1. Zagadnienie obiektywności dobra

1. Obiektywizm - subiektywizm

2. Realizm - antyrealizm moralny

3. Absolutyzm - relatywizm moralny

2. Moralizm

1. Relatywizm sofistów a intelektualizm etyczny Sokratesa (469-399 pne)

2. Dobra moralne wyróżnił po raz pierwszy Sokrates wynosząc je ponad wszystkie. Dla nich człowiek powinien poświęcić dobra niższe i pozorne. Twierdził, że tylko to, co dobre, jest naprawdę pożyteczne. Według niego prawdziwym dobrem jest cnota, która jest jedna, ponieważ każda cnota jest wiedzą. Zdobywając wiedzę osiągamy dobro, a z nim pożytek i szczęście.

3. Sokrates głosząc, że cnota (gr. arete, starożytne pojęcie oznaczające tężyznę życiową, szlachetność, dzielność) jest dobrem bezwzględnym - przeciwstawiał się relatywizmowi sofistów. Jest też dobrem najwyższym, o które człowiek winien zabiegać, nie licząc się z niebezpieczeństwami i śmiercią.

4. Arystoteles twierdził, że naturę dobra znajdzie się nie przez abstrakcyjne myślenie, lecz przez ustalenie jakie w rzeczywistym życiu ludzie sobie stawiają cele. Nie ma innego dobra niż realne. Cele mogą być niższe lub wyższe; wyższe są te, dla których niższe są środkami. Doszedł do wniosku, że musi istnieć cel najwyższy, który do niczego nie jest środkiem. Nazywał go dobrem osiągalnym.

5. Dobro = cnota (gr. arete, ang. virtue)

• cnota = mądrość

1. głupiec postępuje dobrze tylko przypadkiem

2. cnota przynosi pożytki, a nie szkody

1. człowiek mądry wie, że postępując źle, szkodzi własnej duszy

6. Cynizm (Antystenes z Aten, 436-365 pne)

• Pogarda dla wszystkiego, prócz cnoty (kynos = pies)

• Trudność: jak poznać, co jest cnotą?

• Dla starożytnych cyników (np. Antystenesa czy Diogenesa z Synopy) odrzucenie powszechnie obowiązujących norm i wartości było warunkiem dobrego życia. Bogactwo, sława i inne dążenia większości ludzi uniemożliwiają osiągnięcie cnoty i są niewolą człowieka, dlatego powinno się z nich rezygnować.

• Stoicyzm (Zenon z Kition, 336-264 pne)

• Cnota = mądrość = pogodzenie się z losem (fatalizm)

• Stoicy uznali jako pierwsi, że dobro to nie byt obiektywny, lecz po prostu działanie zgodne z ogólnym porządkiem świata, narzucanym przez abstrakcyjny, bezosobowy absolut zwany przez nich pneumą. Przeciwstawianie się woli pneumy to zło, zaś działanie w zgodzie z jej wolą to dobro. Tam, gdzie następuje działanie sprzeczne z kierunkiem nadawanym przez pneumę całemu światu powstaje zło i cierpienie.

• Hedonizm

1. Przyjemność (hedone) = dobro i droga do szczęścia

• Hedonizm - pogląd, doktryna, uznająca przyjemność, rozkosz za najwyższe dobro i cel życia, główny motyw ludzkiego postępowania. Unikanie cierpienia i bólu jest głównym warunkiem osiągnięcia szczęścia.

• Hedonizm skrajny (Arystyp z Cyreny, 435-366 pne)

• Arystyp stworzył doktrynę hedonizmu; był możliwie najbardziej zdecydowanym i bezkompromisowym hedonistą, jakiego zna historia etyki. Jego hasłem było: "Jedynym dobrem jest przyjemność, a jedynym złem - przykrość"

• Arystyp zakładał, że skoro szczęście daje doznawanie przyjemności, należy po prostu czerpać z życia tyle przyjemnych doznań ile się da, nie zważając na konsekwencje.

• Hedonizm umiarkowany (Epikur z Samos, 341-271 pne)

• Każda przyjemność jest dobra, ale nie każda jest godna zabiegów

• Rachunek hedoniczny

• Przyjemności duchowe są mniej intensywne, ale trwalsze od cielesnych

• Unikanie przykrości

• Epikureizm był jako system etyczny z gruntu hedonistyczny, tj. zakładał, że dobro równa się przyjemności i dlatego życie szczęśliwe to życie, w którym suma doznanych przyjemności jest większa niż suma cierpienia.

• Epikur stał na zrównoważonym stanowisku, twierdząc, że zanim skorzysta się z jakiejś przyjemności należy rozważyć, czy suma ewentualnego cierpienia, które będzie związane z osiągnięciem tej przyjemności, nie będzie większa od niej samej.

• Utylitaryzm

1. „Jak najwięcej przyjemności dla jak największej liczby osób.”

• Utylitaryzm (łacińskie utilis - użyteczny) - postawa zwana też filozofią zdrowego rozsądku, kierunek etyki zapoczątkowany w XVIII wieku, wg którego najwyższym dobrem jest pożytek jednostki lub społeczeństwa, a celem wszelkiego działania powinno być „największe szczęście największej liczby ludzi".

• Programem utylitarystów jest próba obiektywnego ustalenia zasad działań przynoszących pozytywne i negatywne efekty. Podstawowym kryterium rozróżniania działań pozytywnych i negatywnych stała się dla utylitarystów zasada użyteczności. Głosi ona, że postępowanie jest słuszne, jeśli prowadzi do uzyskania jak największej ilości szczęścia i jak najmniejszej ilości nieszczęścia.

• Trudności:

• jak porównywać przyjemności?

• czy tylko przyjemność jest dobrem?

• Etyka „złotego środka”

1. Między moralizmem a hedonizmem:

• Jest wiele cnót

• Cnotą jest zachowanie „złotego środka” między skrajnościami

• Eudajmonia = życie szczęśliwe, zgodne z własnymi cnotami

• Zagadnienie źródeł dobra

1. Naturalizm Ⴔ antynaturalizm

2. Etyka ewolucjonistyczna:

• przetrwanie własnego gatunku jako źródło dobra

• Etyka chrześcijańska:

• nakaz Boży jako źródło dobra

• Trudność:

• jeżeli Bóg może nakazywać tylko dobro, to pojęcie dobra traci wszelką treść

• Etyka autonomiczna

1. Etyka autonomiczna a heteronomiczna

• etyka autonomiczna - koncepcja etyki, wg której ostatecznym prawodawcą i jedynym źródłem moralnego prawa jest suwerenny ludzki rozum

• etyka heteronomiczna - etyka, wg której powinności człowieka są determinowane systemem wartości i normami danymi przez Boga

2. „Przewrót kopernikański w filozofii”:

• zamiast ze źródeł (poznania, moralności) wnioskować o treści (poznania, moralności)

• z treści (poznania, moralności) wnioskować o źródłach (poznania, moralności)

1. Czasami myślę, że powinienem był postąpić inaczej niż postąpiłem (mam wyrzuty sumienia)

2. Mam prawo moralne

3. Powinność zakłada możność (jeśli powinienem, to mogłem, miałem wybór)

3. Wolność postulatem rozumu praktycznego

• gdy nie ma wyboru, nie ma prawa moralnego, jest tylko prawo przyrody

1. Jestem wolny jako rzecz sama w sobie, zdeterminowany jako zjawisko

• Prawo moralne jest powszechnie obowiązujące

• Ja nie mogę być prawodawcą; Bóg jest prawodawcą

• Bóg i nieśmiertelna dusza są postulatami czystego rozumu

• Czyn jest moralny, jeżeli jest podjęty ze względu na obowiązek, a nie przyjemność lub interes.

• Imperatyw kategoryczny

1. Imperatyw kategoryczny Ⴔ hipotetyczny (zręczności)

• przedstawia czyn jako dobry sam w sobie, a nie ze względu na coś innego

• Imperatyw kategoryczny - zasada etyczna, którą można sformułować m.in. w sposób następujący: "należy postępować zawsze wedle takich reguł, co do których chcielibyśmy, aby były one stosowane przez każdego i zawsze"

• Imperatyw hipotetyczny - w etyce Immanuela Kanta nakaz warunkowy, określający konieczne i wystarczające środki do osiągnięcia zamierzonych celów;

• Postępuj tylko według takiej maksymy, dzięki której mógłbyś zarazem chcieć, żeby stała się powszechnym prawem.

• Postępuj tak, byś człowieczeństwa tak w twej osobie, jak też w osobie każdego innego, używał zawsze zarazem jako celu, nigdy tylko jako środka.

Filozofia polityki

1. Państwo Platona

1. Państwo ułatwia zaspokojenie potrzeb

2. Klasy społeczne (podział zadań):

• Wytwórcy

• Żołnierze

• Władcy-filozofowie

3. Totalitaryzm:

• Państwowy system edukacji

• Ograniczenia matrymonialne

• Zakaz poezji

• Idealne państwo polega na podziale zadań i tak jak trzem częściom duszy odpowiadają trzy cnoty, tak samo powinny odpowiadać im trzy stany społeczeństwa:

• stan uczonych (władców-filozofów) dbających o rozumne kierowanie państwem i umożliwiających prowadzenie przez pozostałych obywateli rozumnego i cnotliwego życia;

• stan strażników (wojskowych) dbających o wewnętrzne i zewnętrzne bezpieczeństwo państwa oraz

• stan żywicieli, zapewniających zaopatrzenie wspólnoty w potrzebne dobra materialne.

Platon kładł ogromny nacisk na hierarchię społeczeństwa. Utożsamiał losy państwa z losem klasy rządzącej. Aby państwo było trwałe, potrzebna jest mu silna pozycja arystokracji. Osiągnąć ją należy przez swoisty kolektywizm (pogląd akcentujący rolę wspólnot, grup i zbiorowości). Jego istota polega na tym, że arystokraci muszą być względem siebie równi, aby nie zazdrościli sobie wzajemnie i nie dzielili się w ramach grupy. Każdy podział jest zmianą a tej oczywiście wg Platona należy unikać. Głosił tzw. mit o krwi i ziemi, według którego ludzie z poszczególnych grup społecznych posiadają w sobie pewien metal. I tak filozofowie - złoto, strażnicy - żelazo, a żywiciele - brąz. Platon uważał, że klasa najwyższa musi pozostać "czysta". Nie dopuszcza mieszania się różnych metali, ponieważ każda mieszanka jest zmianą i prowadzi do degeneracji.

2. Teoria umowy społecznej - Thomas Hobbes (1588 -1679)

1. „Człowiek człowiekowi wilkiem”

2. Stan natury = wojna wszystkich przeciw wszystkim

3. Władza jako środek położenia kresu powszechnej wojnie

4. „Daję upoważnienie i przekazuję moje uprawnienia do rządzenia moją osobą temu oto człowiekowi albo temu zgromadzeniu, pod tym warunkiem, że i ty przekażesz mu swoje uprawnienia i upoważnisz go do wszystkich jego działań w sposób podobny” (w celu obrony od napaści obcych i od krzywd, jakie sobie czynią wzajemnie) (Lewiatan)

5. Poddani oddają część własnej wolności i sił suwerenowi po to, by ten ich chronił

6. Umowa obowiązuje na terytorium, na którym została zawarta

7. Nie ma prawa do buntu

• chyba, że suweren nie jest w stanie zapewnić ochrony

8. Absolutyzm (Ⴔ totalitaryzm)

Hobbes jest twórcą znanej teorii i utopii społecznej. Według tego filozofa w pierwotnym "stanie natury" wszyscy walczyli z sobą nawzajem (wojna wszystkich przeciw wszystkim), bowiem człowiek jest z natury egoistą i nie waha się w imię własnego dobra i celu użyć nader drastycznych środków. Każdy wówczas był sam dla siebie sędzią. Jednakże instynkt samozachowawczy przesądził, iż należało ów "stan natury" zakończyć. Tutaj pojawia się idea umowy społecznej, która znamionuje moment przejścia od owego "stanu natury" do stworzenia państwa. Umowa społeczna to wg omawianego filozofa umowa zawarta przez jednostki (każdego z każdym) co do poświęcenia części swej wolności i oddania jej w ręce suwerena. Zawarta umowa jest fundamentem powstania państwa, które nazwane zostaje lewiatanem. Umowy nie da się renegocjować. Zerwanie jej spowodowałoby powrót w stan natury. Państwo cechuje się następującymi elementami: Zapewnienie bezpieczeństwa obywatelom Utrwalenie funkcjonowania władzy i usankcjonowanie podział na posiadających i nie posiadających władzy Przymus, który jest istotą organizacji państwa Władca suwerenny to władca mądry politycznie, wobec zaś obywateli państwa, szczery, sprawiedliwy. Jest miarą sprawiedliwości i autorem niezmiennych, wiążących i funkcjonujących powszechnie norm. Stan państwa może ograniczać wolność. Hobbes był przekonany iż najlepszą forma ustrojowa jest absolutyzm. Był zaś wrogiem republikanizmu. W stanie natury jednostka posiadała nieograniczone prawa, działając zaś w imię swej korzyści nie była w stanie dojść do określenia norm wiążących powszechnie. Nie było w owym stanie natury miar sprawiedliwości. Nie było norm, które akceptowane byłyby przez umysły wszystkich. Sprawiedliwość może pojawić się tylko po ustanowieniu suwerena. Prawo państwowe jest prawem ustalanym przez suwerena. Opiera ono swe podstawy nie na instynktach, lecz na rozumności państwa.

3. Teoria umowy społecznej - Jean-Jacques Rousseau (1712-1778)

1. Prawo do wolności jest niezbywalne

2. Wolności, ani w całości, ani w części, nie można prawnie odstąpić

3. Lud = poddani = suweren

Jean-Jacques Rousseau przyjął, że początkowo jednostki w stanie natury nastawione były wobec siebie pokojowo. Kierowała nimi "dobrotliwość uczuć", posiadały one wówczas prawdziwą wolność oraz równość. Jednostki straciły jednak ową wolność w stanie który poprzedzał umowę społeczną. Wiązanie się w większe grupy, który były w stanie narzucać wolę jedne drugim, podział pracy sprawiły, że nastąpiła utrata idyllicznego szczęścia, wolności i równości. Powrót do stanu pierwotnego jest niemożliwy. Jednak umowa społeczna pozwala na częściowe odzyskanie wolności i równości, gdyż każda z jednostek zyskuje udział w ustanawianiu norm dla siebie i dla wszystkich.

4. Lud jest poddany prawu (nie osobie, ani zgromadzeniu), które sam stanowi

5. Obywatel = poddany prawu, uczestniczy w jego stanowieniu

6. Demokracja

• „Problem dyskryminacji mniejszości”

7. Prawo jako wyraz Woli Powszechnej

4. Kierunki krytyki teorii umowy społecznej

1. Konserwatyzm

2. Liberalizm

3. Socjalizm

5. Konserwatyzm

1. conservatio (łac.) = chronienie, zachowywanie

• Konserwatyzm − ideologia, która bazuje na hasłach obrony porządku społeczno-gospodarczego oraz zachowywania i umacniania tradycyjnych wartości, takich jak: religia, naród, państwo, rodzina, hierarchia, autorytet, własność prywatna. Konserwatyści chcą obronić stary porządek ze względu na przekonanie o ewolucyjnym charakterze zmian społecznych.

2. Umowa społeczna fikcją historyczną. Człowiek istotą społeczną.

3. Społeczeństwo = (wielopoziomowo) złożony organizm ukształtowany przez tradycję i doświadczenie historyczne narodu

4. Niemożliwa jest uniwersalna formuła państwa

5. Zbiorowa mądrość narodu przekracza wszelkie ujęcia teoretyczne

6. Reformy społeczne należy podejmować w ostateczności

6. Liberalizm - John Stuart Mill (1806 -1873)

1. libertas (łac.) = wolność

• J. S. Mill dokonał obrony zasadniczych tez liberalizmu w imię maksymalizacji dobrostanu (dobrobytu). Uznawał, że państwo nie może narzucać jednostkom sposobu życia, bowiem wówczas dokonuje redukcji sumy szczęścia ludzkiego.

• Liberałowie głoszą, że państwo nie powinno dokonywać narzucania swym obywatelom jakichkolwiek preferowanych sposobów życia.

• Liberałowie głoszą niejednokrotnie, że polityka dobra wspólnego oraz jej charakter moralny otwierają często drogę do przesady i nietolerancji.

• Liberałowie prezentują zazwyczaj stanowisko utylitaryzmu.

• Liberalizm preferuje sytuacje, w których jednostki wybierają w imię własnych przekonań, nawet wówczas, gdy wybierają źle.

• Liberalizm głosi poszanowanie dla indywidualnych uprawnień.

• Liberalizm tradycyjnie kojarzy się z takimi wartościami jak: wolności obywatelskie, prawa ekonomiczne oraz społeczne, obrona gospodarki rynkowej

• Liberałowie szukają uzasadnienia, jakie nie byłoby uzależnione od jakiejkolwiek koncepcji dobra oraz nie zakładałoby wyższości jednych sposobów życia nad innymi.

2. Zasada utylitaryzmu:

• jak najwięcej dóbr dla jak największej liczby osób

• Zasada wolności:

• granicą wolności każdego jest wolność innego

• np. wolność zrzeszania się, wolność słowa

• Państwo = zbiór jednostek związanych wzajemnymi, dobrowolnymi umowami

• Leseferyzm

1. Skrajny liberalizm

2. laisse faire (franc.) = pozwólcie działać

3. Państwo-„nocny stróż”

• utrzymuje wojsko, policję, sądy, więzienia

• Wyraża dążenie do wolności gospodarowania oraz wyzwolenie z wszelkich zależności feudalnych. Rola państwa miała być ograniczona do roli nocnego stróża, który miał strzec fundamentalnych zasad wolności gospodarowania i prywatnej własności. Rozumowanie leseferystów jest oparte na założeniu, że każdy człowiek kieruje się zasadą korzyści materialnej. Zespół poglądów leseferystów związany był ściśle z oświeceniowymi koncepcjami wolności jednostki oraz ideą praw naturalnych.

• Umiarkowany liberalizm

1. Zadanie państwa: usuwanie przeszkód do rozwoju czyli umiarkowana ingerencja państwa w służbę zdrowia, edukację, emerytury, walkę z biedą i bezrobociem

• Rozwój przyczynia się do wzrostu dóbr

• Obowiązek szkolny

• Ustawodawstwo społeczne

9. Socjalizm

1. socialis (łac.) = towarzyski

2. Państwo = zrzeszenie producentów i konsumentów

3. Zadanie państwa: organizacja produkcji i podziału

• zaspokajanie potrzeb materialnych, sprawiedliwość

4. Utopijne projekty społeczne

• ou topos (gr.) = nigdzie

• Utopia = tytuł dzieła Thomasa More'a 1516

• Regulacja produkcji i podziału Ⴔ „niewidzialna ręka rynku”

	Koncepcja społeczeństwa	Podstawowe zadanie państwa	Główny mechanizm
Konserwatyzm	organicyzm realizm	zachowanie ciągłości tradycji	przywiązanie do tradycji, obyczaj paternalizm
Liberalizm	indywidualizm nominalizm	sprzyjanie inicjatywie jednostek	dobrowolne umowy między jednostkami i zrzeszeniami niewidzialna ręka rynku
Socjalizm	konstruktywizm konceptualizm	zapewnienie sprawiedliwości	realizacja projektu idealnego ustroju (utopizm) reglamentacja

10. Pojęcie wolności

1. Wolność polityczna

• wolność od przymusu

2. Wolność metafizyczna

• wolność podejmowania wyboru

• Idealizm absolutny - G. W. F. Hegel (1770-1831)

1. G. W. F. Hegel (1770-1831) skrytykował kantowski dualizm zjawiska i rzeczy samej w sobie. Dopatrzył się u Kanta wewnętrznej sprzeczności jego systemu. Z jednej strony Kant twierdzi, że kategoria przyczyny stosuje się tylko do zjawisk, a nie do rzeczy samej w sobie. Z drugiej zaś uważa on rzecz samą w sobie za źródło, czyli przyczynę wrażeń. Zatem Kantowskie rozwiązanie problemu wolności trzeba odrzucić. Rozwiązanie Hegla przedstawia się (w skrócie) następująco:

• Wolność atrybutem ducha.

• Duch jest wolny, gdy jest u siebie samego

• Duch dąży do samowiedzy

1. do uświadomienia sobie własnej wolności

2. (przez swoje przedstawienia) tworzy siebie samego

• Alienacja (wyobcowanie) = przedstawienie sobie czegoś własnego jako coś obcego

• Alienacja - przedstawienie antytezy

• Synteza - zniesienie alienacji (uświadomienie antytezy)

• Dialektyczny schemat rozwoju Ducha (rozumowanie przez zderzenie przeciwnych pojęć):




TEZA ANTYTEZA

SYNTEZA

4. Przykłady:







BYT NIEBYT IDEA PRZYRODA

STAWANIE SIĘ DUCH

5. Dzieje powszechne przedstawieniem Ducha

6. Bieg dziejów jest rozumny; zatem konieczny:

• „Chytrość rozumu” - wyobrażenie wolności działań

• „Herosi ducha” - pojmujący ludzie, iż dzieje są konieczne a nie tylko rozumne

• „Wolność = uświadomiona konieczność wg Hegel'a”

Wolność w tym wymiarze jest jej specyficzną cechą, istotą ducha. Jak substancją materii jest ciężar, tak substancją, istotą ducha jest wolność. Hegel formułuje, iż wolność jest zależnością od siebie - w przeciwieństwie do bezwolnych przedmiotów, gdyż w nich siła ciężkości kierowana jest ku zewnętrznemu ośrodkowi. Miejsce odniesienia ducha znajduje się w jego wnętrzu, więc duch jest zawsze skierowany ku sobie, jest samowystarczalny i nie potrzebuje żadnych innych, zewnętrznych odnośników. Tak zostaje wyjaśnione pojęcie wolności, gdyż skoro jestem zależny, odnoszę siebie do czegoś innego, czym nie jestem. "(...) jestem zaś wolnym, gdy jestem u samego siebie". Wolność ukazuje nam, że jest przymiotem bytów rozumnych i duchowych, ponieważ tylko one mogą się samookreślić. To wskazuje na prostą drogę, że rzeczywistość materialna, która jest pozbawiona wszystkich tych cech nie może być nazwana rzeczywistością wolną.

12. Materializm historyczny - Karl Marx (1818-1883)

1. Myśl wtórna względem materialnego działania

• Materia jest pierwotna względem ducha

2. Jedność poznania i działania (aktywizm Ⴔ pasywizm)

3. Materia = przedmiot działania różny ode mnie

• przyroda

• społeczeństwo

• Materialne działanie = wprowadza zmiany poza ośrodkiem myślenia, skierowane na zmiany w otoczeniu

• Duch to byt niemożliwy. Nie istnieje coś, co tylko myśli. Myślenie istnieje tylko tam gdzie jest działanie.

Podstawą materializmu dialektycznego jest przyjęcie, że cała realna rzeczywistość jest materialna i nie ma żadnego obiektywnie istniejącego bytu, którego nie dałoby się sprowadzić do jego materialnej podstawy. Nie jest to tylko zbiór wszystkich realnie istniejących obiektów, które można poznawać zmysłami, ale po prostu cała zawartość Wszechświata, razem ze wszystkimi relacjami i oddziaływaniami, jakie występują między jego obiektami. Istotną cechą odróżniającą marksizm od innych rodzajów materializmu, jest przyjęcie, że jedną z niezbywalnych cech materii jest jej charakter dialektyczny. Oznacza to, że oprócz podlegania prawom fizyki i innych nauk przyrodniczych, są jej na stałe przypisane ogólne prawa przemian, pierwotniejsze od praw fizyki, do których można dojść jedynie na drodze filozoficznych analiz.

13. Alienacja religijna

1. Religia, jako forma samowiedzy ludzkości:

• „jaki jest człowiek, taki jest jego Bóg” (Ludwig Feuerbach 1841)

• Człowiek pod postacią Boga wielbi swą własną istotę

• Odziera siebie z mądrości, potęgi i miłości własnej, nie myśli

• Zniesienie: uświadomienie sobie alienacji

• Ludwig Feuerbach za źródło powstania religii uznał świadomość człowieka, świadomość własnej egzystencji. Filozof twierdził, że nie Bóg stworzył człowieka, tylko człowiek stworzył Boga, na swój obraz i podobieństwo. Religia jest według Feuerbacha wyrażeniem ludzkich pragnień: człowiek pragnie być dobry, a więc stworzył Boga, który jest dobry. Człowiek pragnie być nieśmiertelny, więc stworzył Boga, który jest nieśmiertelny.

2. „religia = opium dla ludu” (Marx)

• Zniesienie materialnych źródeł alienacji

• Zniesienie podziału klasowego

• "Cierpienie religijne jest jednocześnie wyrazem rzeczywistego cierpienia i protestem przeciw niemu. Religia jest ulgą dla udręczonego stworzenia, sercem w świecie pozbawionym serca i duszą pośród bezdusznych warunków. Religia jest opium ludu." (K. Marks)

14. Alienacja pracy - wytwory pracy stanowią przedłużenie człowieczeństwa (realizacja poprzez pracę)

• produktu pracy

• procesu pracy

1. Alienacja gatunkowa

2. Alienacja kapitału

15. Marksizm

1. Socjalizm „naukowy” Ⴔ socjalizm utopijny

2. Zależność nadbudowy od bazy materialnej

• Sił wytwórczych

• Stosunków produkcji

3. „Byt określa świadomość”

4. Marks rozważał problem alienacji - dokonując kolejnego zapożyczenia od Hegla zreinterpretował je w duchu materializmu. Według Marksa sytuacja, gdy ktoś rezygnuje z własnej siły roboczej - własnej zdolności przekształcania świata - jest równoznaczne z alienacją swojej natury. Marks opisał formę alienacji jako fetyszyzm towarowy - jego zdaniem ludzie nabierają przekonania, że rzeczy, które wytwarzają, oraz narzędzia produkcji mają samoistną wartość, a nie włożona w produkty siła robocza i wtedy sprowadzają stosunki społeczne do wymiany handlowej.

• Formacje społeczne

1. Komunizm pierwotny

• powstanie wielkich gospodarstw, potrzeba pracy niewolniczej

• Niewolnictwo

• komplikacja narzędzi

• Feudalizm

• powstanie przemysłu, potrzeba mobilnej siły roboczej

• Kapitalizm

• malejąca stopa zysku

• Socjalizm

• Leninizm

1. Teoria imperializmu

• Kapitalizm zamiast upadać przekształca się w imperializm

• Trzeba wzniecić rewolucję nie czekając na powstanie „świadomości proletariackiej”

• Teoria partii

• Partia jest awangardą proletariatu

1. ma świadomość proletariacką

2. dlatego po rewolucji rządzi w imieniu proletariatu

• Otwarta krytyka partii wzmacnia wroga klasowego

Lenin stwierdził iż proletariat może osiągnąć rewolucyjną samoświadomość tylko za sprawą działania partii komunistycznych, w skład których wchodzić muszą profesjonalni, etatowi rewolucjoniści. Leninizm twierdził, iż kapitalizm może zostać obalony tylko w drodze rewolucyjnej; każdy inny sposób zmiany jest skazany na niepowodzenie. Głównym celem partii leninowskiej powinno być więc zatem obalenie istniejącego rządu i zastąpienie go własnym, sprawowanym w imieniu proletariatu, następnie zaś wprowadzenie tzw.dyktatury proletariatu. Partia musi także wykorzystać własną władzę w celu edukowania proletariatu, w celu usunięcia fałszywej świadomości, stworzonej przez burżuazję w celu łatwiejszego panowania nad masami pracującymi i dalszego ich ekonomicznego wyzysku. Formami takiej świadomości fałszywej były m.in. religia czy nacjonalizmJedną z centralnych koncepcji leninizmu był pogląd, iż imperializm jest najwyższym stadium kapitalistycznego systemu ekonomicznego. Lenin twierdził, iż państwa najbardziej zaawansowane przemysłowo,eksportują kapitał w celu zdobycia kolonii. Kiedy im się to uda, eksploatują je w celu pozyskania surowców naturalnych lub też nowych przestrzeni inwestycyjnych. Supereksploatacja biedniejszych krajów umożliwia zaawansowanym kapitalistom utrzymywanie przynajmniej części pracujących na nich robotników w stanie umiarkowanego zadowolenia, poprzez zapewnianie im nieznacznie lepszych warunków bytowych niż pozostałej części proletariatu.Z powyższych powodów Lenin twierdził, iż rewolucja proletariacka nie może mieć miejsca w wysoko rozwiniętych krajach tak długo, jak funkcjonuje globalny system imperialistyczny. A więc, jak wskazywał, mniej rozwinięte kraje powinny stać się arenami pierwszych rewolucji proletariackich. Jego zdaniem takim krajem była niewątpliwie Rosja, którą postrzegał jako najsłabsze ogniwo ówczesnego globalnego kapitalizmu. W tym czasie jej gospodarka była w przeważającej części agrarna (poza największymi miastami, takimi jak Sankt Petersburg i Moskwa), wciąż opierająca się na pracy chłopów i zwierząt, bardzo odmienna od tej z Europy Zachodniej i Północnej Ameryki.

18. Socjalna krytyka liberalizmu

1. Zwiększenie korzyści nielicznych nie usprawiedliwia wykluczenia innych z udziału w owocach wzrostu

2. Na przełomie XIX i XX w. narodził się tzw. liberalizm socjalny, jako rezultat krytyki założeń klasycznego liberalizmu politycznego i ekonomicznego.

19. Sprawiedliwość: liberalizm proceduralny - John Rawls (1921-2002)

1. Umowa społeczna za zasłoną niewiedzy

• co do pozycji społecznej

• co do własnych uzdolnień

2. Usprawiedliwione są tylko te nierówności, które przyczyniają się do poprawy położenia najgorzej uposażonych

3. Uznał że, ze jednostki pozostają na etapie pierwotnej sytuacji, a więc przed ustaleniem obowiązujących powszechnie norm oraz działają przy tzw. zasłonie niewiedzy. Każda z jednostek jest twórcą ładu normatywnego, wszystkie jednostki razem współtworzą zasady sprawiedliwości. Rawls stwierdził, że już na etapie stanu pierwotnego dokonuje się ustalenie zasad sprawiedliwości.

4. Liberalizm proceduralny jest daleko bardziej „surowy” niż inne nurty liberalizmu. To po pierwsze próba wyjścia naprzeciw zmieniających się, „otwierających się” i pluralizujących wewnętrznie społeczeństw. Po drugie jest on formą odparcia krytyki liberalizmu w jego pierwotnej postaci - jego minimalistyczna wersja jest ostateczną odpowiedzią na wysuwane pod adresem liberalizmu zarzuty.

• Sprawiedliwość: libertarianizm - Robert Nozick (1938-2002)

1. Na gruncie liberalizmu problem sprawiedliwości nie powstaje, liczy się tylko rachunek korzyści

2. Libertarianizm - filozofia oraz styl politycznego myślenia postulujący nieograniczoną swobodę dysponowania własną osobą (samoposiadanie) i własnością, o ile tylko postępowanie to nie ogranicza swobody dysponowania swoją osobą i własnością komuś innemu (wedle zasady: wolność twojej pięści musi być ograniczona bliskością mojego nosa lub twoja wolność kończy się tam gdzie zaczyna moja).

• Sprawiedliwość: komunitaryzm - Charles Taylor (1931-…)

1. Komunitaryzm filozoficzny:

• Jednostka jest zakorzeniona w społeczeństwie i jego tradycji

• Dlatego zasłona niewiedzy jest niemożliwa

• Komunitaryzm ideologiczny:

• Prawa pozytywne:

1. do edukacji

2. do ochrony zdrowia

3. do czystego środowiska

• Komunitaryzm - nurt we współczesnej filozofii polityki, podkreślający ważność i wartość wspólnot w społecznym życiu człowieka. Komunitarianizm traktuje jednostkę nie jako abstrakcyjne indywiduum, lecz zawsze jako część otaczającej ją wspólnoty. Podkreśla się znaczenie tradycji i społecznego kontekstu w dokonywaniu ocen moralnych, przez co zarzuca się niekiedy tej koncepcji relatywizm.

• Współczesne krzyżówki

1. Liberalizm proceduralny = liberalizm + socjalizm

2. Komunitaryzm = konserwatyzm + socjalizm

3. Neokonserwatyzm = konserwatyzm + liberalizm

23. Egzystencjalizm - Jean-Paul Sartre (1905-1980)

1. „jeżeli nie istnieje Bóg, to istnieje przynajmniej jeden byt, którego egzystencja poprzedza esencję”

2. Człowiek jest tylko tym, czym siebie uczyni (przez swoje wybory)

3. Człowiek jest subiektywnie przeżywanym projektem

4. Człowiek jest skazany na wolność

5. „trwoga Abrahama” (Kierkegaard)

6. Wolność i jej konsekwencje

• samotność

• odpowiedzialność (za wszystkich ludzi)

7. złuda podstawowych wyborów:

• Podążanie za naturalnymi skłonnościami

1. człowiek jest odpowiedzialny za swoje skłonności

2. Kierowanie się przykazaniami Bożymi

1. człowiek sam decyduje, jak stosować przykazania,

• Konformizm

1. człowiek sam decyduje, czego od niego oczekują inni

• Egzystencjalizm - współczesny kierunek filozoficzny (znajdujący wyraz także w literaturze), którego przedmiotem badań są indywidualne losy jednostki ludzkiej, wolnej ("skazanej na wolność") i odpowiedzialnej, co stwarza poczucie "lęku i beznadziei istnienia" (pesymizm).

Ćwiczenia z filozofii

1. „Diogenes z Synopy (cynizm)”

• Diogenes z Synopy - grecki filozof, przedstawiciel szkoły cyników (nazwanej od jego przydomka - Pies). Starając się wprowadzić w czyn głoszone przez siebie poglądy i zarzucając swojemu nauczycielowi sprzeciwienie się im, stał się abnegatem (słowo pochodzenia łacińskiego, którym określa się kogoś niedbającego o swój wygląd zewnętrzny).

Jego ojciec, Hikezjos, bankier, który prawdopodobnie kradł pieniądze, został wraz z synem skazany na wygnanie z miasta. Diogenes przeniósł się do Aten, gdzie wstąpił do szkoły Antystenesa. W Atenach żył według głoszonych przez siebie zasad - wolności od dóbr materialnych (ubóstwa) i panujących norm społecznych. Według opisów Diogenesa Laertiosa chodził w łachmanach, mieszkał w beczce, a potrzeby fizjologiczne załatwiał na ulicy. Wierzył, że pomimo oporu ludzi, należy ich skłonić do głoszonych przez siebie zasad. Jedną z tych zasad była całkowita niezależność od otoczenia i samowystarczalność.

Idąc w swych poglądach dalej od Antystenesa, żądał by człowiek, którego porównywał z monetą, był odbijany innym stemplem niż dotąd, tzn. żądał zastąpienia kultury przez naturę i odpowiadające jej życie, podobne do życia ludów barbarzyńskich i zwierząt. Przede wszystkim domagał się zniesienia małżeństwa, wprowadzenia wspólności kobiet i dzieci, siebie zaś nazwał pierwszym, na przekór państwu, które strzeże kultury, kosmopolitą, obywatelem kosmosu, czyli świata. Diogenes był również założycielem ascezy, która jednak nie miała na celu osłabienia ciała, lecz jego wzmocnienie dla prowadzenia życia pierwotnego; był też głosicielem cynicznego bezwstydu, w myśl którego to, co wszyscy robią, można robić publicznie (publiczna masturbacja). Stąd dzisiejsze znaczenie wyrazu cyniczny.

2. „Epikur z Samos (hedonizm)”

• Epikur jest kluczową postacią w rozwoju nauki i metody naukowej. Kluczowe jest tutaj jego twierdzenie, że nie należy niczego brać z góry na wiarę, ale uznawać tylko to, co zostało zbadane w drodze bezpośrednich obserwacji i dedukcji logicznej.

Jako pierwszy w starożytnej Grecji sformułował postulat wzajemności jako fundament etyki (złota reguła etyczna). Różnił się on od utylitaryzmu sformułowanego później przez Johna Stuarta Milla, podkreślając istotną rolę minimalizacji szkód własnych i innych jako sposób na zwiększenie szczęścia.

Nauki Epikura stanowiły odejście od głównych idei współczesnych mu Greków jak i wcześniejszych myślicieli, jednakże wciąż opierały się na wielu wcześniejszych zasadach i terminach, ustalonych głównie przez Demokryta. Za Demokrytem Epikur był atomistą, wierzył, że podstawowymi składnikami świata są niepodzielne małe kawałki materii pływające w pustej przestrzeni. Wszystko, co nam się jawi jest rezultatem ruchu atomów ich wzajemnego zderzania się ze sobą i oddziaływaniom zachodzącym bez celu lub planu. Jego teoria różni się od wcześniejszego atomizmu Demokryta, gdyż zakłada, że atomy nie zawsze poruszają się po liniach prostych, a kierunek ich ruchu może niekiedy wykazywać "zboczenie”.

Regularnie przyjmował kobiety i niewolników w swojej szkole, wprowadzając koncepcje podstawowych praw człowieka i egalitaryzmu w myśli greckiej. Był jednym z pierwszych Greków, którzy zrywali z bogobojną tradycją popularną w tamtym czasie. Z drugiej strony podkreślał użyteczność praktyk religijnych jako sposobu kontemplacji i myślenia o bogach i używania ich jako przykładu przyjemnego życia. Epikur uczestniczył w działalności tradycyjnej greckiej religii, ale nauczał, że należy unikać posiadania fałszywych opinii na temat bogów. Bogowie są nieśmiertelni, błogosławieni i bezbożnością było by przypisywanie im innych cech odmiennych od nieśmiertelności i błogosławieństwa. Jego zdaniem bogowie nie karzą złych, ani nie nagradzają dobrych jak myśli większość. W opinii tłumu, twierdził Epikur, bogowie "wysyłają wielkie zło dla niegodziwych i wielkie błogosławieństwo dla tych sprawiedliwych, którzy się na nich wzorują", podczas gdy w rzeczywistości bogowie w ogóle nie zajmują się ludźmi.

• Hedonizm - pogląd uznający przyjemność, rozkosz za najwyższe dobro i cel życia, unikanie bólu i cierpienia jest głównym warunkiem osiągnięcia szczęścia

• Złota reguła etyczna (zasada wzajemności) — zasada etyczna, wyrażająca myśl „Traktuj innych tak, jak Ty byś chciał być traktowany”

• „Epiktet z Heliopolis (stoicyzm)”

• Epiktet z Hierapolis - filozof rzymski, jeden z reprezentantów (kontynuator)  stoicyzmu. Był wyzwoleńcem.

Epiktet w swoich rozważaniach podejmuje przede wszystkim zagadnienie wolności człowieka - twierdził, że można ją osiągnąć wtedy, gdy w naszym życiu zapanują wartości duchowe, i że należy zapanować nad swoimi pragnieniami.

Podobnie jak Sokrates Epiktet nauczał tylko ustnie. Jego nauki spisywał jeden z jego uczniów - Flawiusz Arrian. Epiktet jest autorem podręcznika Encheiridion (Enchejridion), w którym zawarł porady jak żyć.

Głównym celem nauczania Epikteta było doprowadzenie do zrozumienia przez swych uczniów właściwej natury rzeczy, która jest niezmienna, nienaruszalna i ważna dla każdej bez wyjątku istoty ludzkiej. Natura rzeczy dzieli się na dwie kategorie : rzeczy, które są w naszej wyłącznej mocy ("prohairetyczne") i rzeczy, które nie są w naszej wyłącznej mocy ("aprohairetyczne")

Do pierwszej kategorii rzeczy zaliczają się nasze sądy, impulsy, pragnienia, awersje itp. (ogólnie mówiąc: te rzeczy, do których można człowieka przekonać i to przekonanie jest już warunkiem dostatecznym). Do drugiej kategorii rzeczy, które można też nazwać niezależnymi, zaliczają się zdrowie, bogactwo, sława.

Epiktet wyróżnia dwa kluczowe dla jego filozofii pojęcia: pojęcie prohairezy i pojęcie dihairezy. Prohaireza jest tym, co odróżnia istoty ludzkie od innych stworzeń. Jest to zdolność pozwalająca nam odczuwać pragnienie lub niechęć, pociąg lub awersję, zgodę lub niezgodę, w zależności od naszego sądu. Epiktet utożsamia człowieka z jego prohairezą. Dihaireza jest sądem, który wydaje nasza prohaireza i właśnie to nam pozwala odróżnić to co jest w naszej wyłącznej mocy od tego co nie jest w naszej wyłącznej mocy. Epiktet wyciąga z tego wniosek, że dobro i zło istnieją tylko w naszej prohairezie, a nigdy w zewnętrznych, aprohairetycznych rzeczach.

Uczeń filozofii, który całkowicie przyswoił sobie te pojęcia i zastosował je w życiu codziennym, był przystosowany do rozpoczęcia życia filozoficznego, którego celem była eudaimonia (szczęście, pełnia). Miał żyć cnotliwie, zgodnie z rozsądkiem i z naturą rzeczy.

4. „O śmierci i jej stosunku do nieśmiertelności samej naszej istoty” Artur Schopenhauer

• Schopenhaueryzm przejawiał się brakiem wiary w szczęście i dobro ludzkie. Życie człowieka nie ma sensu, a samo pojęcie szczęścia jest wymysłem abstrakcyjnym, utworzonym przez pragnienie i tęsknoty ludzkie. Człowiek został stworzony po to aby cierpieć, rozpaczać, a podejście do świata przejawia się sceptyzmem, pesymizmem, zakładając nawet wiarę w to, że świat jest u schyłku cywilizacji i dąży do zagłady. Jednakowoż ból ten można uśmierzyć przez "sztuczne raje" (alkohol, tytoń, narkotyki, ekstremalne doświadczenia erotyczne), tworzenie i kontemplację sztuki oraz współczucie.

• Artur Schopenhauer był niemieckim filozofem. Stworzył on pesymistyczną ideologię zwaną Schopenhaueryzmem: 

1. Ludzkie życie to pasmo cierpień, co powoduje dążenie do szczęścia, co jest nieosiągalne

2. Człowiek jest istotą biologiczną i rządzi nim chęć życia (popęd życia);

3. Skazany jest na istnienie bez szczęścia i dlatego cierpi; 

4. Rządzą nim biologiczne popędy; 

5. Jest zdeterminowany przez biologię i lęk przed śmiercią; 

6. Skazany na życie będące nieustanną męką; 

7. Cały czas dąży do istnienie wiedząc, że umrze; 

8. Cierpi, ponieważ próby podtrzymania życia są bezskuteczne.  

• Wyzwolić się od męki można tylko poprzez:

1. Odrzucenie pragnień i pożądań 

2. Nirwana, czyli stan niebytu, brak psychicznego kontaktu ze światem, była sposobem na życie bez męki, ucieczka od pragnień to jedyny sposób 

3. Kontemplacja sztuki. Stąd rola sztuki, jako wartości najwyższej, możliwość ucieczki przed tragizmem istnienia. 

• „Z genealogii Moralności” Fryderyk Nietzsche

• Nietzscheańska analiza moralności wyróżnia dwa zasadnicze jej typy:

1. Dla moralności panów pierwotnym jest pojęcie dobra, pojmowanego jako wszystko, co wzmaga wolę mocy jednostki. Dobre jest to, co jej służy, wzmacnia ją, daje poczucie siły. Dobry jest wróg, bo można z nim walczyć, dobry jest ból, bo można go znosić, dobry jest wysiłek - dobre jest cokolwiek, co napina wolę mocy. "Zło" jest pojęciem wtórnym i nie oznacza zła "metafizycznego", a jedynie to, co wolę mocy osłabia.

2. Moralność niewolnicza bazuje z kolei na pojęciu zła jako pierwotnym, które rozumiane jest jako cierpienie i wysiłek. Złe jest to, co zadaje ból, co zmusza do wysiłku i walki. Dobro jest ulgą w cierpieniu, spokojem. Dla moralności niewolników ważne jest współczucie, cierpliwość, pokora, serdeczność. Cechą charakterystyczną moralności niewolniczej jest resentyment, uraza wobec świata, żal do życia, które nie spełnia oczekiwań. Jest to moralność reaktywna, gdyż za dobre uznaje własne cnoty moralne, a za złe cnoty, których nie może osiągnąć. Spełnia one dwie funkcje: pozwala uszlachetnić swoją słabość i zemścić się na panach. Jej wcieleniem jest, wedle Nietzschego, moralność chrześcijańska^.

• Resentyment jest także formą świadomości, strategią działania i postawą względem świata jednocześnie. Resentyment jest wreszcie w Z genealogii moralności zalążkiem historycznego myślenia. Myślenia, którego komponentem jest poczucie małości względem Boga lub ponadludzkich „wielkich procesów dziejowych” a także (stłumione, lecz realne) pragnienie panowania, czyli „czynienia sobie Ziemi poddaną”

1

---