Starożytność

(…-476 upadek Cesarstwa Rzymskiego)

Fundamenty kultury europejskiej:

• Filozofia i sztuka grecka

• Prawo rzymskie

• Religia Judeo-chrześcijańska

Grecja

Arystoteles
Liryka	Wypowiedź osobista, w której główną rolę odgrywa wywoływanie nastroju	Elegia, hymn, fraszka, oda, tren, sonet	Tyteusz (liryka apelu) Safona (l. kobieca) Horacy (satyra, pieśni, ody) Simonides (treny) Anakreon (fraszki, epigramaty, epitafia) Owidiusz (poemat) Tyrteusz- poezja tyrtejska, dopingująca wojowników Teokryt (sielanki)
Epika	wypowiedź w postaci opowieści narracyjnej	Powieść, epos, nowela, baśń, legenda, satyra	Homer Wergiliusz (rz.)- Eneida Owidiusz (rz)- elegie, poematy
Dramat	Wypowiedź w postaci dialogów	Tragikomedia, opera, komedia, operetka, tragikomedia	Koryfeusz- przewodnik chóru Tespis- I aktor Ajschylos- II aktor Sofokles- III aktor Eurypides

Cechy Epiki antycznej (eposu)

• Narracja 3. osobowa

• Narrator zachowujący dystans- obiektywny i wszechwiedzący

• Narrator zna obie płaszczyzny zdarzeń: bogów i ludzi

• Bohaterowie są zindywidualizowani

• Styl wysoki, patetyczny

• Dynamiczna fabuła na tle przełomowych wydarzeń historycznych

• Środki stylistyczne

• Retardacja- zatrzymanie fabuły, w celu opisania konkretnego szczegółu

• Retrospekcja- przywołanie wcześniejszych wydarzeń w życiu bohatera

• Porównania homeryckie

• Stałe epitety- najczęściej w formie przydomku

• Heksametr- Iliada i Odyseja Homera.

• Metaforyzacja- ma wzbogacić opis postaci

• Inwersja

• Apostrofa- uroczysta forma- Inwokacja

• Paralelizm składniowy- powtórzenie podobnej konstrukcji zdania

Cechy Dramatu/Tragedii antycznej

• Specyficzna budowa tragedii

• Prolog

• Parodos

• 
  
  Epejsodion

• Stasimon

• Exodus

• Epilog

• Zasada 3 jedności

• Czasu

• Miejsca

• Akcji

• Brak scen drastycznych

• Obecność Fatum- rządzącego losem postaci

• Tematyka powiązana z mitami, przy czym nie pokazywano bóstw. Rozwiązywano to za pomocą „Deus ex machina”- interwencja boska

• Mimesis- zasada twórczego naśladownictwa natury bądź dzieł mistrzów, którym udało się tę naturę odtworzyć.

• Katharsis- wywołuje u widzów litość i trwogę co oczyszcza ich z tych uczuć

• Ironia tragiczna - przedstawia splot wydarzeń, które z pozoru dobre dla bohatera doprowadzają do jego klęski Ironia tragiczna nazywana jest często ironią losu, ironią obiektywną lub dramatyczną.

• Hamartia, wina tragiczna -błędne rozpoznanie i fałszywa ocena własnej sytuacji przez bohatera. Bohater, nieświadomy rzeczywistego znaczenia okoliczności, w jakich się znalazł, popełnia czyny prowadzące do dalszego zawikłania jego losu i ostatecznie do katastrofy.

• Hybris - pojęcie w kulturze starożytnej Grecji oznaczające dumę, pychę rodową lub majestat władcy, które uniemożliwiają mu prawidłowe rozpoznanie sytuacji, w której się znalazł. Pycha ta stanowi przekroczenie miary, którą bogowie wyznaczyli człowiekowi, stanowi więc wyzwanie wobec bogów i ściąga na siebie ich karę.

• Katastrofa- przedstawia konflikt jednostki z siłami wyższymi, który kończy się nieuchronną klęską

Cechy Mitu

• Opowiada historię świetą

• Odkrywa sakralny wymiar wszystkiego, co istnieje

• Opisuje początki świata, człowieka, zjawisk przyrody, obyczajów

• Nadaje światu sens

• Jego bohaterowie to istoty obdarzone nadnaturalną mocą

Motywy literackie:

• ARKADIA Beatus ille qui procul negotiis Horacego

• AUREA MEDIOCRITAS Quid dedicatum poscit Apollinem- O co poeta prosi Apollina

• NON OMNIS MORIAR Exegi monumentum... Pogarda dla nie znającej poezję

• AXIS MUNDI- środek świata Dla Greków środkiem ziemi była świątynia Apollina w Delfach.

• BEZDOMNOŚĆ Odyseja

• CIERPIENIE Iliada, Mit o Demeter i Korze

• DOM Odyseja

• Miłość DO OJCZYZNY Rzecz to piękna

• PODRÓŻ Odyseja

• SĄD - PROCES Antygona, Iliada

• THEATRUM MUNDI Iliada

• WINA I Odpowiedzialność Mit prometejski

• WŁADZA Antygona, Iliada, Odyseja

Filozofowie
Sokrates	Istnienie absolutnego dobra (którym była doskonałość osobista) i absolutnego prawdy, które można poznać za pomocą tzw. Żywego dialogu. Stworzył pojęcie cnoty jako najwyższej wartości. Są to: sprawiedliwość, odwaga, panowanie nad sobą, świadomość dobra i zła, odpowiedzialność, patriotyzm, godność. Stworzył pojęcie Dajmoniona- głosu sumienia.
Platon- uczeń Sokratesa Platon	Twórca idealizmu obiektywnego, założyciel Akademii Platońskiej. Twierdził, że byty rzeczywiste są jedynie odbiciem bytów idealnych. Rzeczywistość to jedynie świat pozorów, zaś prawdziwy jest świat idealny, niedostępny zmysłom, którego należy mieć świadomość i do którego trzeba dążyć. Najwyższą wartość poznawczą przypisywał duszy, która jest obdarzona wiedzą i ideach. Idealizm- kierunek przeciwstawny materializmowi, głoszący tezę o pierwotności idealnego ducha i wtórności materii. Idealizm zakłada istnienie wyższego ideału i świata materialnego. Jest twórcą takich haseł jak utopia, dualizm świata, czy miłość platoniczna. Twórca triady platońskiej: dobro, prawda, piękność
Arystoteles- uczeń Platona	Wykształcił pojęcie eudajmonii- ideału do którego człowiek powinien dążyć. Twórca materializmu. Na byt wg niego składają się nierozerwalnie materia i forma. Zajmował się matematyką, logiką, estetyką, retoryką, poetyką. Za szczęście uważał czynienie dobra i życie w cnocie
Heraklit z Efezu	Ogień jest siłą sprawczą (kosmogonia), teoria względności- wszystko ma swoje przejścia, rozum panuje nas światem, filozof pesymizmu i egzystencjalizmu, stworzył teorię przeciwieństw
Pitagoras	Harmonia we wszechświecie, wybitny matematyk
Tales z Miletu	Ojciec matematyki, astrom kosmogonia wody, dusze są nieśmiertelne
Zenon z Kition- uczeń Sokratesa	szczęście daje człowiekowi tylko cnota, uniezależniająca go od wszelkich okoliczności oraz ucząca życia zgodnego z rozumem i naturą. Powinna ona prowadzić do obojętności wobec wszystkiego. Postulował wyzbycie się uczuć (apatia), które uważał za źródło zła; wartość moralną uczynków uzależniał od intencji. twórca zasady Aurea Mediocritas- złotego środka

Szkoły filozoficzne
Sofiści	Nauka przekonywania innych; nie ma prawd absolutnych, wszystko można udowodnić za pomocą sztuki wymowy	Protagoras z Abwery
Platonicy	Dyskusje o idealnej naturze bytu, a także o trudnej sztuce życia. Mądrość źródłem dobra i piękna	Platon
Arystotelicy	Dyskusje o zasadach świata (wszystko składa się z formy i materii; Przyczyną wszystkiego jest Istota, która poruszyła wszystko; dusza jest formą dla ciała), o sposobie logicznego myślenia, mówienia, o sztuce i literaturze	Arystoteles, uczeń Platona
Stoicy	Nauka praktycznej sztuki życia, zgodnie z założeniem, że zarówno w szczęściu jak i nieszczęściu trzeba zachować spokój	Zenon z Kation
Epikurejczycy	Żyć tak, by stale odczuwać przyjemność, która jednak polega bardziej na unikaniu bólu niż na jej aktywnym poszukiwaniu. Do epikureizmu odwoływał się Horacy w takich hasłach jak carpe diem	Epikur z Samos
Cynicy	Nauka życia zgodnego z naturą, pogarda dla dóbr materialnych, drwina z autorytetów. Każdy człowiek jest sam i powinien pracować na siebie	Diogenes z Synopy
Sceptycy	Nauka sztuki wątpienia, prawda jest niedostępna dla człowieka	Pyrron z Elidy
Hedoniści	Uważali rozkosz cielesną za najwyższe dobro, prawdziwy cel życia człowieka oraz naczelny motyw ludzkiego postępowania	Arystyp z Cyreny

Biblia

Biblia (gr. Biblion- księga).:

• Stary Testament (46)- spisany w językach hebrajskim, aramejskim i greckim. Obejmuje pisma judaistyczne. To przymierze między Bogiem i Narodem Wybranym za pośrednictwem Abrahama i Mojżesza.

• Nowy Testament (27)- przymierze przypieczętowane przez ofiarę Jezusa. Zawiera 4 ewangelie (Mateusza, Marka, Jana, Łukasza), Apokalipsę św. Jana, Dzieje Apostolskie, 14 listów apostolskich św. Pawła i 7 listów powszechnych autorstwa św. Piotra, św. Jana Ewangelisty i Judy Tadeusza

Podział ksiąg:

• Historyczne- opowiadają o dziejach narodu wybranego, życiu oraz czynach Chrystusa I jego Apostołów- ks. Rodzaju, Wyjścia (ST), Ewangelie, Dzieje Apostolskie (NT)

• Dydaktyczne- zawierające różne nauki- ks. Hioba, Koheleta (ST), Listy św. Pawła (NT)

• Prorockie- wyjaśniają sens dziejów I zapowiadają przyszłe wydarzenia- ks. Izajasza, Jeremiasza (ST) i Apokalipsa św. Jana (NT)

Tora- pierwsze 5 ksiąg Starego testamentu- Rodzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb, Powtórzonego Prawa.

Przekłady Pisma Św.

• Septuaginta (łac. Siedemdziesiąt)- przekład na grecki. Wg legendy miał być dziełem 72 uczonych Żydów dokonany w 72 dni. Wersja ta powstała z myślą o przedstawicielach narodu wybranego, którzy żyli wśród innych ludów i nie znali języka hebrajskiego- III/II w. p.n.e.

• Wulgata- (łac. vulgata versio- wersja dla prostych ludzi)- przekład na łacinę autorstwa św Hieronima.- IV-V w.

• Biblia królowej Zofii,- najstarsza zachowana próba przetłumaczenia Starego Testamentu na język polski. Została wykonana na zlecenie żony Władysława Jagiełły, królowej Zofii Holszańskiej.- XV w.

• Biblia ks. Jakuba Wujka- używana przez blisko 400 lat w polskim Kościele głęboko wrastając w naszą tradycję literacką oraz językową stając się wzorem stylu biblijnego- XVI w.

• Biblia Tyniecka/Tysiąclecia- tłumaczona pod kierunkiem benedyktynów z Tyńca- II poł XX w.

Symbole w Biblii:

• Liczby

• 3- liczba boska. Bóg Izraela jest po trzykroć święty, trzech aniołów towarzyszy Bogu, który objawia się Abrahamowi

• 4- liczba pełni, całości- cztery są rzeki raju, cztery są wiatry i krańce ziemi, symbol całego świata stworzonego

• 6- liczba niedoskonała, symbolizuje grzech, bo sześć jest źródeł pokusy (zmysły i wola), trzy szóstki to liczba bestii- szatana

• 7- liczba doskonała- w siedem dni stworzono świat, , każdy siódmy rok jest święty, siedemdziesiąt siedem razy trzeba przebaczać

• 40- pokuta, Jezus pościł 40 dni i nocy na pustyni, 40 lat Izraelici wędrowali z Egiptu do Ziemi obiecanej, wody potopu zalewały ziemię przez 40 dni i nocy

• Apokalipsa

• Baranek- Jezus Chrystus

• Bestia o liczbie 666- ucieleśnienie zła

• Siedmiogłowy smok- szatan

• Babilon- zło świata

• Nowe Jeruzalem- obietnica Królestwa Bożego

• Czterej jeźdźcy- Zabór, Mord, Głód, Śmierć- uosobienie nieszczęść wojny

• Siedem pieczęci- największe tajemnice dotyczące sensu dziejów ludzkości.

• Inne:

• Tęcza- znak przymierza

• pszczoła - symbol mądrości, zwycięstwa, jasnowidzenia, słońca, mocy prorokowania; jest emblematem Jezusa Chrystusa (pszczoła to miód i żądło, czyli dobroć oraz moc; u Chrystusa miód dotyczy słodyczy miłości oraz ofiary dla ludzkości; żądło - sprawiedliwość w osądzaniu śmiertelnych według czynów, które popełnili);

• "rybak ludzi" - nazwa określająca Jezusa Chrystusa

• delfin - symbol ocalenia; również symbol Chrystusa - Zbawiciela

• wąż - symbol ziemskiego świata, kary, Zbawienia

• wróble (ptaki)- symbol wszechobecności boskiej i opieki, jaką Bóg sprawuje nad ludźmi

• kobiety - to córki Ewy, grzesznice ziemskie

• pijak - grzesznik, który oddaje się uciechom szatańskim

• sprzedawcy warzyw - metonimia Miłosza, określająca codziennie życie i gromadę ludzi niewtajemniczonych

• żółty kolor - symbol życia wiecznego, boskiej świetności, prawdy objawionej; żółć jest również symbolem zdrady, zawiści, wstydu lub piekła

• Słońce oraz Księżyc - symbole określające harmonię niebios

• trzmiel oraz róża - symbole określające harmonię świata przyrody; określają one symbiozę flory i fauny

Gatunki literackie w Biblii:

Epika	Liryka	Dramat
Kazanie (na górze 8 błogosławieństw) Przypowieść (np o siewcy) List apostolski (forma listu otwartego) Ewangelia Opowiadanie Opowieść historyczna (hist królów Izraela w 1 I 2 Księdze Królewskiej) Baśń o ukrytym sensie moralnym (opowieść z Księgi Tobiasza, o wędrówce bohatera z aniołem po lekarstwo dla ślepego ojca)	Psalm (ST) Hymn (Pawłowy o miłości) Apokalipsa (wizje) Poemat (o stworzeniu świata)	Pieśń (Pieśń nad pieśniami) Misterium

Motywy:

• oblubieniec i oblubienica (Pieśń nad pieśniami)

• Bóg - Stwórca

• Hiob - człowiek niewinnie cierpiący, ale trwający w Bogu

• vanitas vanitatum - marność nad marnościami (motyw pochodzący z Księgi Koheleta)

• Pieta (Maryja trzyma na kolanach ciało zmarłego Syna i opłakuje Go)

• kuszenie Chrystusa przez szatana

• Chrystus cierpiący za ludzkość

• Sąd Ostateczny

• piekło, niebo i czyściec

• Piłatyzm

• Hiob

• Dobry i zły łotr

• Barabasz

• Homo Viator- człowiek wędrujący

Postacie biblijne:

• Stary Testament:

• Noe- sprawiedliwy mąż; Bóg postanowił uratować go w czasie potopu, to dzięki niemu ocalała ludzkość i zwierzęta zabrane do arki. Pan zawarł z nim przymierze, którego znakiem była tęcza

• Abraham- praojciec Izraela; bóg zawarł z nim przymierze obiecując mu, że zostanie „ojcem mnóstwa narodów”, a jego dziewięćdziesięcioletnia żona Sara urodzi mu syna; spełnieniem tej obietnicy był Izaak.

• Józef- ostatni z bohaterów Księgi Rodzaju; sprzedany przez zazdrosnych braci wędrownym kupcom, trafił do Egiptu, gdzie osiągnął silną pozycję po tym, jak objaśnił prorocze sny faraona; wybaczył braciom i sprowadził swój ród do krainy nad Nilem

• Mojżesz- wielki prawodawca Izraela, wyprowadził Żydów z Egiptu, dokonując przy tym wielu cudów. Bóg odnowił z nim przymierze na świętej górze Synaj i dał mu tablice Dziesiędziorga Przykazań

• Dawid- drugi król izraelski, z którego rodu miał się narodzić Mesjasz. W młodości pokonał olbrzymiego Goliata. Autor Psalmów

• Salomon- biblijne uosobienie mądrości; syn Dawida, król Izraela, budowniczy słynnej świątyni jerozolimskiej.

• Izajasz- prorok, zapowiedział przyjście Mesjasza

• Nowy Testament:

• Jezus- cieśla z Nazaretu, którego nauki stały się podstawą nowej religii- chrześcijaństwa. Został uznany przez swoich uczniów za Syna Bożego, zapowiedzianego przez proroków Starego Testamentu Mesjasza

• Maria- matka Jezusa, wedle chrześcijan najdoskonalsza z niewiast, ta, która zmazała winę Ewy i zwyciężyła grzech

• Jan Chrzciciel- krewny Jezusa, zapowiadał Jego nadejście, a potem ochrzcił go w wodach Jordanu, został ścięty na rozkaz Heroda, zarządcy Galilei

• Piotr Apostoł- jeden z uczniów Jezusa, rybak imieniem Szymon, którego Nauczyciel wybrał na głowę Kościoła nadając mu nowe imię Kefas (z aramejskiego: opoka). Św. Piotr stał na czele Kościoła w Jerozolimie, a potem w Rzymie, gdzie zginął śmiercią męczeńską w czasie prześladowania chrześcijan

• Paweł Apostoł- wykształcony Żyd, urodzony w Tarsie, początkowo wróg uczniów Jezusa, nawrócił się, gdy w drodze do Damaszku ujrzał światłość i usłyszał głos „Szawle, czemu mnie prześladujesz”. Odtąd stał się gorącym orędownikiem nowej wiary. Jego listy, kierowane do różnych gmin chrześcijańskich były podstawą uniwersalnej nauki chrześcijańskiej przeznaczonej nie tylko dla Żydów, ale dla wszystkich, którzy chcieli uwierzyć w słowa Chrystusa. Paweł zginął męczeńsko w Rzymie za czasów Nerona.

• Tomasz- jeden z apostołów Chrystusa; nie uwierzył w zmartwychwstanie Mistrza, póki nie dotknął ran na jego ciele.

• Judasz Iskariota- uczeń Chrystusa; wg ewangelii zdradził go za 30 srebrników, popełnił samobójstwo

• Herodiada- ponosi winę za śmierć Jana Chrzciciela, wykorzystała urodę i słabość Heroda do swojej córki Salome i zmusiła ją do zażyczenia sobie głowy Jana

Słynne opowieści biblijne:

• Kain i Abel

• Potop

• Wieża Babel

• Sodoma i Gomora

• Walka Jakuba z Aniołem- praojciec Jakub spotkał na swej drodze anioła i zmagał się z nim przez całą noc, aż otrzymał błogosławieństwo i nowe imię: Izrael (hebr walczący z Bogiem lub Bóg walczy)

• Sąd Salomona

Słynne Przypowieści:

• 
  Przypowieść o dobrym i złym drzewie- trzeba się strzec fałszywych proroków. Tylko dobre drzewo rodzi dobre owoce. Złe drzewo nie może rodzić dobrych owoców. To, czy drzewo jest dobre czy złe rozpoznać można po owocach

• Przypowieść o kąkolu- zły człowiek zasiał gospodarzowi kąkol między pszenicę. Gdy słudzy zapytali czy oczyścić pole, gospodarz powiedział „Nie, byście zbierając chwast, nie wyrwali razem z nim i pszenicy. Pozwólcie obojgu róść aż do żniwa, a w czasie żniwa powiem żeńcom: zbierzcie najpierw chwast i powiążcie go w snopki na spalenie, pszenicę zaś zwieźcie do mojego spichlerza

• Przypowieść o siewcy

• Przypowieść o pannach mądrych i głupich

• Przypowieść o synu marnotrawnym

7

Maksymalnie 5

Agape

Boska

Eros/Amor

zakochani

Fileo

przyjacielska

Caritas

bezinteresowna

---