BUDOWA ŚWIATA PRZEDSTAWIONEGO
Za literackie uznajemy takie teksty, których sekwencje znaków: zdania i sekwencje zdań kreują świat przedstawiony i w ten sposób powstaje nowa generacje znaków, które odbiorca dzieła literackiego odnosi do jakiejś sfery zjawisk humanistycznych, ustala ich wartość symboliczną i tym samym określa ich znaczenie
Na poziomie konstrukcji świata przedstawionego zachodzi analogia charakteru znaku do znaku językowego. Znak językowy m a podwójną naturę i łączy w sobie znaczące i znaczone, signifiant i signife, plan wydarzenie i plan treści, określoną wartość akustyczną i pojęcie oznaczonego przedmiotu (nie sam przedmiot).
W świecie przedstawionym dzieła literackiego dzieła literackiego ,którego elementy traktujemy jako specyficzną formę znakową. Elementy tego świata tworzą całość, na podstawie której możemy określić znaczenie utworu, a następnie jego ideę
Obrazowy charakter znaku specyficznie literackiego nie wynika z zamysłu odzwierciedlenia i odwzorowania jakiejkolwiek rzeczywistości, literatura bowiem nie ma portretować i nie portretuje obiektywnej rzeczywistości, lecz ma tworzyć znaki, którymi ”mówi” o człowieku i jego sprawach. Ów obrazowy charakter znaków literatury wynika po części z natury znaków językowych które apelują do naszej wyobraźni, a po części z charakteru części składowych świata przedstawionego: postaci, motywu, zdarzenia, które będą teraz omawiać.
POSTAĆ LITERACKA
Postać literacka stanowi centralny element świata przedstawionego. Ona, jej losy są przedmiotem uwagi i opowiadania podmiotu literackiego. Nie ma utworu literackiego bez postaci literackiej: może być ich w utworze kilka i żadna nie zajmuje pozycji dominującej (mówimy wtedy o bohaterze zbiorowym), może ta postać utożsamia się - i tak się dzieje bardzo często- z podmiotem mówiącym (narratorem lub podmiotem lirycznym), może mieć kilka imion, jak bohater Konrada Wallenroda, lub nie mieć żadnego, wreszcie wcale nie musi być człowiekiem - jednak zawsze bywa tak, że losy postaci literackiej są jakimś uogólnieniem ludzkiego doświadczenia, dotyczą człowieka w całym bogactwie wszelkich aspektów jego życia i świadomości. W wymiarze świata przedstawionego utworu postać literacka jest czynnikiem organizującym w tym sensie, że na ogół procesy zachodzące w świecie przedstawionym utworu dzieją się ze względu na nią właśnie.
Najbardziej charakterystyczną cechą postaci literackiej jest to, że nigdy nie jest dana od razu w całości swego wyposażenia, lecz staje się, powstaje w miarę rozwijania się opowieści o niej. Natura postaci literackiej jest zatem fragmentaryczna. Dzieło literackie buduje ją i wyposaża sukcesywnie, natomiast odbiorca dzieła poznaje postać w wyniku integrowania jej cech, które dają się wyprowadzić z bezpośredniej charakterystyki postaci dokonanej przez podmiot literacki dzieła, a więc przedstawienia jej wyglądu zewnętrznego i cech charakterologicznych, cech jakie podpowiadają dziełania postaci, referowane myśli i wypowiedzi. Słowem - na postać literacką składają się najrozmaitsze motywy, rozumiane jako najmniejsze cząstki kompozycyjne świata przedstawionego i sekwencje motywów dotyczących jednej postaci które nazywamy wątkiem.
Naturalnie, charakter wypowiedzi literackiej decyduje o tym, że postaci literackie odznaczają się oryginalnością, wynikającą z ich niepowtarzalnego wyposażenia zewnętrznego i psychiczno-charakterologicznego, a także z niepowtarzalnego kontekstu społeczno- historycznego, w jakim sytuuje ja decyzja pisarza. Niemniej historia literatury dostarcza podstaw do mówienia o postaciach stereotypowych. Postaci takie są efektem silnego oddziaływania pewnego wzorca stworzonego w taki sposób, że z jednej strony zaspokaja on potrzeby odbiorców danej generacji, a z drugiej inspiruje do tworzenia postaci podobnych jako typowych w określonej rzeczywistości społecznej. Takim właśnie stereotypem są bohaterowie romantyczni, wyposażeni w identyczny zespół cech: tajemniczy, nieszczęśliwie zakochani, skłóceni ze swoim środowiskiem, nawet z rodziną, zatem żyjący poza nim i ginący tragicznie
Wyższym stopniem stereotypowości odznacza się postać konwencjonalna, na przykład bohaterowie sielanek konwencjonalnych, noszący wyszukane imiona i konwencjonalnie zakochani
Stereotypowość wyposażenia postaci literackiej niekoniecznie jest związana z ujemną wartością dzieła literackiego.
Bywa i tak że postaci literackie różnych utworów pochodzących czasem z różnych epok nawiązują do siebie ściślej - postać późniejsza utożsamia się z postacią stworzoną wcześniej.
Na ogół w dziele literackim występuje więcej niż jedna postać, ale zwykle jedna z nich jest najważniejsza i tę nazywamy postacią główną. Ona stanowi podstawowy czynnik konstrukcyjny, wokół niej grupują się postaci uboczne, współuczestniczących wraz z postacią główna w zdarzeniach
Postaci które uczestniczą tylko w jednym wydarzeniu, nazywamy postaciami epizodycznymi. Są te postaci na tyle uboczne, że nie mają nawet żadnych imion
MOTYW
Podstawową cząstką morfologiczną budowy utworu jest motyw. Również i motyw jest konstruktem, tyle że otrzymujemy go nie w wyniku procesów integrujących, jak postać literacką, lecz - odwrotnie - jest to efekt postępowania analitycznego. Motyw jest elementem dość trudno definiowalnym bo nie posiadających stałych cech strukturalnych. Przedmiot jako cząstka świata przedstawionego, jego cecha lub wygląd zdarzenie bądź sytuacja traktowane są w opisie morfologicznym dzieła literackiego jako motywy
Z faktu ze motywy są efektem analizy struktury świata przedstawionego wynika, że stanowią one tworzywo dla cząstek morfologicznych dzieła, posiadających wyższy stopień komplikacji i samodzielności. W rzeczywistości tworzą one całość wyższego rzędu, takie jak wątek i postać literacka, fabuła i temat
Funkcja pojedynczych motywów jest zróżnicowana. Jedne z nich tkwią mocno w strukturze świata przedstawionego inne stanowią tylko jego ornament.
Takie motywy zatem, które układają się w jakiś porządek w dziele literackim - czasowy bądź przyczynowy czy funkcjonalny - nazywamy motywami spoistymi, zaś motywy które w takich przypadkach nie uczestniczą - motywami luźnymi. Dzięki nim realizują się na przykład dygresje i sceny (fakty) epizodyczne, to jest takie które nie mają zasadniczego wpływu na przebieg akcji utworu i kształt fabuły, nie mają też istotniejszego znaczenia dla tematu zrozumianego jako spójny zestaw motywów danego utworu.
Motywy dzięki którym toczy się akcja utworu dokonują się przemiany sytuacji bohatera, a więc i przemiany świata przedstawionego, nazywamy motywami dynamicznymi, natomiast takie motywy które odnoszą się z reguły do wyglądu i kształtów elementów świata przedstawionego nazywamy motywami statycznymi.
Nietrudno zauważyć teraz rzecz bardzo istotna, dotyczącą mianowicie dystrybucji motywów: motywy dynamiczne to przede wszystkim motywy zdarzeniowe których wprowadzenie do utworu ma określone konsekwencje w przebiegu akcji. Jako takie motywy kształtują przebiegi czasu w utworze, natomiast motywy sytuacyjne kształtują przestrzeń świata przedstawionego
Motywami wędrownymi bądź obiegowymi. Wyznaczają one zarówno pewne nurty tradycji literackiej jak i dokumentują zawartość kręgu kulturowego i trwałość problematyki społeczno-narodowej.
Naturalnie obecność motywu wędrownego w konkretnym utworze może tłumaczyć się świadomym zamiarem tematycznego nawiązania i przetworzenia i przetworzenia przez umieszczenie go w innym kontekście bądź zbieżnością nieświadomą.
W nauce dwudziestowiecznej odnajdujemy cały nurt badawczy skoncentrowany na badaniu motywów wędrownych które nazwane są toposami (gr. Topoi). Przedmiotem badania są tutaj motywy literackie z kręgu kultury śródziemnomorskiej obecne w dziełach od czasów archaicznych aż po współczesność świadczące zatem o ciągłości i spójności tej kultury. Podróż wyspy szczęśliwe ogrody przeszłości jako złoty wiek - najczęściej interesują badaczy
ZDARZENIE WĄTEK
Najistotniejszą funkcję pełnią motywy zdarzeniowe - zdarzenia - które są jednocześnie elementarnymi jednostkami fabuły utworu literackiego. Ciąg zdarzeń, których podmiotem jest ta sama postać (lub kilka postaci połączonych wspólnym losem lub celem działania),nazywamy wątkiem. Wątek tworzony przez zdarzenia, w których uczestniczy postać główna utworu nazywamy wątkiem głównym i wobec wobec wątku głównego inne, to znaczy takie które tworzone są przez zdarzenia dotyczące postaci ubocznych nazywamy wątkiem pobocznym
Wątek jako element składowy świata przedstawionego stanowi jednostkę konstrukcyjną fabuły. Ze względu na liczbę wątków realizowanych w utworze rozróżniamy utwory jedno wątkowe, jak na przykład nowela czy niektóre dramaty i wielo wątkowe - na przykład epos, powieść. Powieść nie jest mechanicznym połączeniem wątków , lecz ich wzajemnym podporządkowaniem i hierarchizowaniem a także relatywizowaniem
Podobnie jak motywy powtarzają się również w utworach literackich rozmaite wątki: wędrowca, żeglarza, człowieka paktującego z diabłem itd. Są to zatem wątki obiegowe
FABUŁA
Watki zdarzeniowe stanowią ponadto tworzywo fabuły utworu. Fabuła jest to sekwencja zdarzeń przedstawionych w utworze. Sekwencjonalność zdarzeń jest konsekwencją linearnego charakteru narracji ale oczywiście ze względu na świat przedstawiony i występujące w nim postaci i stosunki miedzy zdarzeniami których one uczestniczą należy wyróżnić następujące rodzaje relacji między zdarzeniami: następstwo czasowe które odzwierciedla kolejność relacjonowanych przez narrację zdarzeń; związek przyczynowo-skutkowy który ukazuje na przykład zależność postępowania bohaterów od tego co zdarzyło się wcześniej
Zdarzenie fabularne z wyjątkiem zdarzeń epizodycznych i dygresyjnych mają z reguły charakter celowościowy-teologiczny. Zadanie zdarzeń epizodycznych polega w utworze na tym że przedstawiają tło działań stwarzają koloryt lokalny i historyczny świata przedstawionego
Inne gatunki literackie które kształtują utwór na podstawie fabuły jednowątkowej - nowela i wielowątkowej - epos epopeja powieść. Utwory narracyjne zawierają niekiedy relacje o zdarzeniach poprzedzających czas opowiadanych zdarzeń: jest to tak zwana przedakcja. Analogicznie zdarzenia relacjonowane w narracji a rozgrywają się już poza ramą czasową opowiadanych zdarzeń nazywamy podakcją
AKCJA
Z problemem akcji pomiędzy zdarzeniami tworzącymi fabułę łączy się jakość kształtu kompozycyjnego utworu która może być efektem zróżnicowania stopnia powiązań wątków ze sobą. Skala jest duża: od najprostszego luźnego zestawienie epizodów aż do najrozmaitszych powiązań i zależności przeplotów ciągłości i fragmentaryczności wątków czyli przerywania jednego wątku i podejmowania innego
Jakość wątków i sposobów ich realizowania w narracji określa jakość a k c j i utworu literackiego, przez którą rozumiemy taki typ fabuły który powstaje w wyniku nagromadzenia motywów zdarzeniowych, realizujących konflikty, intrygi, walki, przemieszczanie się bohaterów itd. W tym typie fabuły dają się wyodrębnić następujące fazy akcji: zawiązanie akcji, rozwinięcie, perypetie rozwiązanie akcji. Niektóre gatunki literackie bardzo silnie eksponują jeśli nie wszystkie, to większość z nich. Należą do nich nowela, komedia, tragedia, powieść kryminalna. Inne, jak na przykład powieść psychologiczna, często redukują akcję i jej fazy.
Akcja utworu może mieć charakter więcej lub mniej dynamiczny, co zależy od tego, ile motywów zdarzeniowych, mających wpływ na losy postaci, bohatera utworu umieszcza narracja w jakimś odcinku czasu. Jest oczywiste, że w powieści psychologicznej czy w opowiadaniu akcja nie może mieć takiej dynamiki, jak w wymienionych wyżej gatunkach.
TEMAT
Konstrukcją, która porządkuje świat przedstawiony i nadaje mu konieczną spójność, jest t e m a t dzieła literackiego. Temat definiujemy jako zorganizowany zespół centralnych motywów świata przedstawionego. Owe motywy centralne należy rozumieć najczęściej jako główny wątek utworu, skupiający wątki uboczne i epizodyczne, które zawsze rozwijają się ze względu na temat i on określa ich funkcje i znaczenia. Zatem temat jest dla nich punktem odniesienia - ze względu na znaczenie - oraz zasadą konstrukcyjną, porządkującą - ze względu na fabułę utworu. Nie jest zatem błędem stwierdzenie, że temat utworu może być tożsamy z wątkiem głównym.
Nieodzowne jest jednak zwrócenie uwagi Czytelnika na fakt, że termin "temat" używany jest jeszcze w innym znaczeniu. Łatwo zauważyć, iż w sformułowaniu "utwory literackie epoki romantyzmu podejmowały temat walki narodowo-wyzwoleńczej" słowo "temat" nie oznacza ani wątku głównego, ani zorganizowanego zespołu motywów centralnych utworu, raczej jest tutaj synonimem terminu .. problem", "zagadnienie". Jakkolwiek istnieje zdefiniowany termin temat obiegowy dzieł literackich, to jednak nie ma on charakteru strukturalnego, to jest odnoszącego się do budowy świata przedstawionego, lecz najzupełniej potoczny. Zwracam uwagę na homonimiczny charakter wyrazu "temat" i zalecam konieczność rozróżniania pomiędzy jego znaczeniami. Temat tak rozumiany, jak go tutaj zdefiniowano, stanowi o oryginalności dzieła literackiego, która jest chroniona prawem autorskim, natomiast problemy i zagadnienia są elementami świadomości społecznej. Pisarz ma prawo do zindywidualizowanej i artystycznie niepowtarzalnej reakcji na nie. Niepowtarzalna reakcja wyraża się w niepowtarzalnym układzie motywów, w oryginalności postaci literackich i w oryginalnym kształcie świata przedstawionego.
KOMPOZYCJA DZIEŁA LITERACKIEGO
Każde dzieło literackie ma jakąś konstrukcję, to znaczy, w jakiś określony, dający się rozpoznać sposób porządkuje materiał fabularny: motywy układają się w wątki, wątki są jakoś prowadzone i łączone z innymi, a zdarzenia układają się w akcję. Ponieważ dzieło literackie jest efektem aktu mówienia, mówienie stanowi czynnik kreujący to, o czym się w dziele mówi, przeto jest oczywiste, że fabuła, akcja, temat są funkcjami kompozycji dzie1a i pozostają we wzajemnych uwarunkowaniach. Ponieważ ponadto to, o czym się mówi w dziele literackim, musi istnieć w jakimś czasie i w jakiejś przestrzeni, zatem operowanie takimi kategoriami ma również istotne konsekwencje w sferze kompozycji dzieła
Kompozycja spełnia zatem funkcję porządkującą w tym sensie, że materiał treściowy, będący tworzywem dzieła, jak na przykład wątek czy postać literacka selekcjonuje, wiąże w większe zespoły i całości, relatywizuje te całostki wobec siebie, hierarchizuje, czyli ustala stosunki ważności i zależności, a poprzez. nie organizuje czas i przestrzeń świata przedstawionego w utworze. Wszystkie te elementy prowadzone są na zasadzie celowości. Celowościowy charakter tworzywa uwidacznia się dopiero w większych cząstkach kompozycyjnych, a w pełni dopiero w całości utworu.
Skoro była mowa o tym, że kompozycja hierarchizuje motywy, wątki, postaci, to należy odpowiedzieć napytanie, co stanowi czynnik konstrukcyjnie najważniejszy, w strukturze dzieła literackiego. Czynnikiem tym jest temat. Ponieważ - jak już wiemy - temat może być realizowany na różne sposoby, owe hierarchiczne układy czynników składowych mogą być bardzo różnorodne. Również i związki pomiędzy nimi mają niejednaki charakter.
*
Przedmioty przedstawione, jak i stosunki między nimi są nie do pomyślenia i nie do zrealizowania bez osadzenia ich w przestrzeni i wczasie, które tym samym uznać wypada za podstawowe kategorie kompozycyjne utworu. Ważność ich wynika nie tylko z właściwej im niezbywalności, ale przede wszystkim stąd, że dzieło literackie wyznacza zarówno przestrzeni, jak i czasowi zakresy, w których obrębie dzieją się rzeczy opowiadane. Zdarzenia zachodzące w świecie przedstawionym uzyskują· tym samym r a m ę, dzięki której relacje - związki i zależności - między elementami świata przedstawionego stają się wyraziste i jako takie czytelne, to jest rozpoznawalne w swoich funkcjach semantycznych. Kategorie przestrzeni i czasu są zatem funkcją istnienia świata przedstawionego i procesów w nim zachodzących.
Co się tyczy przestrzeni w dziele literackim, to ma ona bardzo zróżnicowany charakter Również i rozmiary przestrzeni, w jakiej dzieje się opowiadana historia, bywają bardzo różne Raz przestrzeń i przedmioty w niej sytuowani są przedmiotem starannego określenia innym razem przestrzeń ma charakter najzupełniej symboliczny lub zgoła fantastyczny
Ponieważ przestrzenie, jakie może przedstawiać dzieło literackie, rzeczywista i symboliczna, mogą się ze sobą łączyć - Kraków i Bogdaniec, Litwa i Lubicz, przeto przestrzeń dzieła literackiego ma chyba generalnie charakter symboliczny.
Przebiegi zdarzeń fabularnych, jakie przedstawia dzieło literackie, dokonują się w czasie, który również ma charakter fikcyjny i jako taki nie ma nic wspólnego z czasem fizykalnym. Świat przedstawiony istnieje w jakimś czasie, zdarzenia w tym świecie zachodzące dzieją się w czasie, zatem czas jest kategorią kompozycyjną i jako taki może być przedmiotem różnych zabiegów: może być dłuższy lub krótszy od czasu, w którym dzieją się referowane w narracji zdarzenia1z reguły jest krótszy), może być "odwrócony" w wyniku odwrócenia kolejności zdarzeń, o których utwór opowiada. Zabieg taki nazywamy inwersją czasową. Wreszcie czas może się zatrzymać, a z reguły ma początek i koniec, zatem jawi się w utworach jako odcinek czasu. Zatrzymanie czasu następuje wtedy, gdy narracja przerywa wątek
Zabiegi, jakich można dokonać na czasie, dotyczą jedynie czasu fabuły, ponieważ czas ten jest funkcją zdarzeń dokonujących się w świecie przedstawionym, ale nie jest to jedyny czas, jaki da się wyodrębnić w literaturze. U twory o charakterze epickim, to jest takie, w których mamy do czynienia z narratorem, a to właśnie jego narracja stwarza świat przedstawiony, pozwalają wyznaczyć jeszcze inną kategorię czasową: czas narracji, a także kategorię czasu historycznego, to Jest takiego, w którym działy się fakty historyczne, o jakich mówi narracja. Tylko w utworach o charakterze dramatycznym nie występuje czas narracji, ponieważ nie występuje sama narracja, z kolei w liryce osobistej istnieje tylko czas wypowiedzi (narracji).
Praktyka epicka - poucza, że opowiadana historia nie musi być przedstawiona w takiej kolejności zdarzeń, jaka jest właściwa każdej historii, a więc od początku. W cale nierzadko spotykamy utwory, relacjonujące zdarzenia od ich końca. Taki zabieg konstrukcyjno-narracyjny sprawia, że równie ważne jak sama historia stają się powody, dla których ją" opowiedziano: psychologiczne, dydaktyczne, estetyczne itp. Przykład takiego zabiegu, który nazywamy inwersją czasową zdarzeń fabularnych, znajdujemy m.in. w Granicy Nałkowskiej. Porządek opowieści może zatem nie odpowiadać porządkowi historii
Efektem takiego chwytu konstrukcyjno-narracyjnego jest rodzaj ramy, w jaką zostaje ujęta historia: opowieść zaczyna się i kończy opisem tego samego zdarzenia.
Przykłady przywołane mają duży walor dydaktyczny, pokazują bowiem, że narracja jest aktem zhierarchizowanych wyborów: cel, dla którego autor chce opowiedzieć jakąś historię, decyduje o wyborze tematu, co z kolei decyduje o jakości wybranych chwytów narracyjnych i kompozycyjnych i sposobach konstruowania akcji, czasu i przestrzeni dzieła. Słowem, logika konstrukcyjna dzieła literackiego może uzyskać duży stopień niezależności od porządku, w jakim rozgrywają się historie prawdziwe.
*
Dokonana tutaj pobieżna charakterystyka kategorii przestrzeni i czasu jako elementów konstrukcyjnych i kompozycyjnych utworu literackiego pozwala stwierdzić, że sposób ich wykorzystania wpływa na jakość dominanty kompozycyjnej utworu, dominanty świata przedstawionego. I tak na przykład czas odgrywa dużą rolę w tych utworach, gdzie dominantą jest akcja, oparta na ciągu zdarzeń mających się do siebie jak przyczyna i skutek, a więc w utworach przede wszystkim fabularnych. I na odwrót: w dziełach nie fabularnych dominantą może być postać i tak dzieje się w powieści psychologicznej, w niektórych typach dramatu. W liryce dominantą kompozycyjną jest bohater liryczny, podmiot lirycznego wyznania i jego przeżycie podporządkowuje sobie składniki kompozycyjne i ich układ. W liryce apelu dominantą jest adresat wypowiedzi, czytelnik wirtualny utworu.
*
Kompozycja dzieła literackiego nie zawsze jest zwarta i wewnętrznie niepodzielna. Nowela, będąc całością kompozycyjną prostą, przejrzystą, stanowi tylko jeden z typów kompozycyjnych. Obok niej istnieją i takie, które pozwalają wyróżnić w ich obrębie zwarte części kompozycyjne. Krzyżacy Sienkiewicza stanowią dobry przykład. Ich fabuła nie ma jednolitego przebiegu. Miejsce akcji przenosi się nieustannie. Narracja koncentrując się na zdarzeniach, rozgrywających się w tych właśnie miejscach, przenosi akcję z miejsca na miejsce, które są jednocześnie miejscami nowych przygód bohaterów. Najczęściej takie tematycznie zwarte cząstki kompozycyjne pokrywają się z podziałem na rozdziały i tomy, ale nie zawsze tak jest. Taki podział tekstu utworu na tomy obliczony jest na reakcję czytelnika, którego zaciekawia się dalszym przebiegiem fabuły. Jest to częsty sposób segmentowania treści utworu w powieściach drukowanych w odcinkach
Istnieją utwory, na które składają się niezależnie prowadzone wątki, których przeplot stanowi cechę konstrukcyjną utwory
Innym typem kompozycyjnym jest układ dwustopniowy: w obrębie jakiegoś świata przedstawionego któraś z postaci opowiada, a więc tworzy inny świat przedstawiony. Kompozycja taka nosi nazwę ramowej. Bardzo rzadko, niemniej zdarza się kompozycja szkatułkowa, która polega na zwielokrotnieniu kompozycji ramowej. Ale wszystkie one reprezentują typ kompozycyjnie zamknięty. Odznaczają się uporządkowaniem (jakimś), zwartością i skończonością. Od czasów jednak romantyzmu pojawia się typ kontrastowy kompozycji, który polega na tym, że związki między poszczególnymi składnikami świata przedstawionego nie rysują się przejrzyście, ich proporcje są naruszone, poszczególne wątki nie muszą być skończone i zamknięte, natomiast całość utworu odznacza się fragmentarycznością. Taki typ kompozycyjny nazywamy k o m p o z y c j ą o t war t ą; twórczość pisarzy 3Wudziestowiecznych (F. KaJka, N. Sarrault, M. Butor i inni) dostarcza przykładów bardzo zintensyfikowanej "otwartości" kompozycyjnej.
*
Współczesna strukturalistycznie zorientowana poetyka rozwija badania nad kompozycją dzieła literackiego w nieco odmiennym od przedstawionego tutaj aspekcie. Chodzi w tych badaniach o rozpoznanie struktury narracji, określenie jej elementarnych cząstek, co pozwoliłoby na stworzenie teoretycznego modelu (modeli) narracji i modelu przekształceń układów owych elementarnych cząstek. Jak łatwo domyślić się, celem tak zorganizowanych badań jest opracowanie gramatyki świata przedstawionego dzieła literackiego, który można również rozumieć jako paradygmat narracji. W jaki sposób zatem można wypreparować z tekstu jednostki elementarne świata przedstawionego.
To co jest przedmiotem narracji, można zasadnie członować, biorąc pod uwagę postać, o której się mówi, oraz jej czynności i stany.
Każde z powyższych zdań traktujemy jako niepodzielną już dalej informację, a zarazem jako informację niezbędną. Taką elementarną cząstkę czy też jednostkę informacyjną, która jest jednocześnie elementem struktury świata przedstawionego, nazywamy zdaniem narracyjnym lub motywem narracyjnym i odpowiada ona mniej więcej przedstawionemu wcześniej pojęciu motywu
Do charakterystyki zdania narracyjnego należy, iż składa się ono z dwu składników, które nazywamy aktantami - są to podmioty przedstawionych' w narracji czynności-stanów - i predykatami - są to czynności aktantów.
Odnotowane tutaj stosunki pomiędzy aktantami (dotąd nazywaliśmy ich postaciami literackimi) pozwalają na określenie ich funkcji składniowej, czyli funkcji syntaktycznej w narracji.
Co się tyczy predykatów nazywających czynności lub stany aktantów, to zwykło się wyróżniać dwa ich rodzaje: takie, które oznaczają istnienie, oraz takie, które oznaczają zdarzenia, dziania się, Zauważmy, że prezentowane tutaj procedery badawcze koncentrują uwagę na tym, w jaki sposób narracja przekształca stany świata przedstawionego, zatem narratologia - tak nazywamy ten kierunek badawczy - czyni przedmiotem swej uwagi przede wszystkim akcję, rozumianą jako określony typ fabuły.
Wyodrębnienie elementarnej jednostki, czyli zdania narracyjnego, zmusza do postawienia pytania o ilość możliwych stosunków, jakie mogą między tymi jednostkami zaistnieć. Wyróżnia się trzy rodzaje relacji pomiędzy nimi:
stosunek logiczny - oparty na zasadzie przyczynowości;
stosunek czasowy - oparty na następstwie lub równoczesności;
stosunek przestrzenny - realizujący się w powtórzeniach i przeciwstawieniach;
Narracja zwykła organizować zdania narracyjne uwzględniając, czy raczej aranżując wymienione między nimi stosunki, w sekwencje, odpowiadające epizodom lub wątkom. Sztuka narracji, czyli sztuka gospodarowania w opowiadaniu elementami świata przedstawionego i stosunkami między nimi, polega na przemiennym korzystaniu z owych stosunków pomiędzy jednostkami narracji. Czytelnik zauważył zapewne, że mówię teraz o przeplocie motywów zdarzeniowych, dynamicznych ze statycznymi, co uznaliśmy wcześniej za funkcję akcji i jej przestrzennego usytuowania, którego opis zatrzymuje dziania się zdarzeń w świecie przedstawionym. Z kolei wyróżniamy trzy sposoby łączenia sekwencji zdań narracyjnych ze sobą: szkatułkowo, łańcuchowo i przez przeplot, czyli alternację.
GENOLOGIA
UWAGI OGÓLNE
Przedmiotem genologii są rodzaje, gatunki literackie oraz ich odmiany, rozumiane jako pewne typy ukształtowane w procesie historycznoliterackim, które zasadnie można wyróżnić w ogromnym bogactwie i różnorodności tekstów.
Propozycji takich uporządkowań-klasyfikacji mieliśmy w historii poetyki sporo i to od czasów najdawniejszych: Platona i Arystotelesa. Zasady klasyfikowania dzieł literatury pięknej zmieniają się wraz ze zmianami świadomości estetycznej i w miarę jak pojawiają się coraz to nowe formy gatunkowe.
Ponadto genologia nie wypracowała ogólnie akceptowanych kryteriów podziału na rodzaje literackie, zaś podział na gatunki i ich odmiany bardzo często ma charakter najzupełniej umowny.
Od dawien dawna stosuje się w genologii podział utworów na trzy rodzaje literackie: lirykę, epikę i dramat i podział taki był mniej więcej adekwatny aż do czasów, gdy romantyzm stworzył dzieła w sposób ewidentny synkretyczne, posiadające cechy dwu i trzech rodzajów, to znaczy, "liryzował" epikę i dramat, liryce nadawał cechy epickie i dramatyczne, a dramat musiał tym samym dzielić cechy rodzajowe liryki i epiki. Naturalną konsekwencją tego stanu rzeczy było, że w refleksji teoretycznoliterackiej pojawiły się nowe pojęcia: liryczność, epickość i dramatyczność, co oznaczało, że rodzaje literackie przekształciły się w kategorie estetyczne, estetyczno-konstrukcyjne utworów literackich.
Współczesna poetyka buduje system pojęć genologicznych opierając się na Saussure'owskiej teorii języka, aplikując ją w sposób prosty i naturalny do swoich potrzeb. W takim ujęciu tekst utworu literackiego ma się do gatunku i rodzaju literackiego jak tekst do systemu językowego, zatem gatunek jest gramatyką literatury, zespołem norm konstrukcyjnych, które aktualizują poszczególne utwory.
Analogia genologii i systemu językowego jest pełna, z takim jednak zastrzeżeniem, że owa gramatyka genologiczna ma jakby dwa piętra: gatunkowe i rodzajowe.
Niedostrzeżonym dotąd problemem genologicznym jest stosunek kategorii literackości, rozumianej jako sposób organizowania znaczeń, do klasycznych kategorii genologicznych, które wyprowadzane są z dzieła literackiego, rozumianego jako skończona wypowiedź. Wypowiedzi takie mogą - jak wiadomo - kojarzyć literacki i nieliteracki charakter organizowania znaczeń tekstów. Okazuje się, że przedmiotem klasyfikacji rodzajowej są teksty-utwory, które wyłącznie bądź w stopniu dominującym respektują literacki charakter mowy i jej znaczeń
IDEA DZIEŁA LITERACKIEGO
Świat przedstawiony dzieła literackiego i omówione dotąd jego cząstki morfologiczne należy traktować jako znaki, za pomocą których pisarz porozumiewa się z czytelnikiem, komunikując mu pewne sądy, myśli, prawdy dotyczące rzeczywistości humanistycznej, społecznej. Otóż owe sądy, myśli i prawdy nazywamy i d e ą utworu. Idea dzieła literackiego może być wyłożona w litworze expressis verbis lub mocno zakamuflowana. Wypowiedzieć ją może sam autor, podmiot literacki lub któraś z postaci świata przedstawionego, której poglądy w danej kwestii są poglądami autora. Postać wyrażającą poglądy autorskie nazywamy porte-parole
Tendencja jest to idea utworu dająca się wyprowadzić z tak zorganizowanego materiału fabularnego, że nadaje on jej status jedyności, wyłączności i niepodważalnej słuszności, a jednocześnie jest dla czytelnika oczywiste, że autor dzieła jest jej zwolennikiem. Dla uzasadnienia słuszności swego stanowiska i spowodowania jego. upowszechnienia autor często operuje schematycznym podziałem świata przedstawionego na dobry i zły, piękny i brzydki, angażując w ten sposób czytelnicze sympatie
Najpopularniejszym przykładem pojawiania się tego rodzaju idei jest powieść tendencyjna. Idea, rozumiana tutaj jako językiem literatury wyrażona. refleksja czy problem, może -powtórzyć się w cyklu utworów o bardzo zróżnicowanych, odmiennych i oryginalnych tematach..
KRYTERIA PODZIAŁU NA RODZAJE LITERACKIE
Rodzaj literacki definiujemy jako zbiór reguł dotyczących budowy dzieła literackiego, stosowanie których odróżnia je od innych dzieł literackich, respektujących reguły odmienne. Zatem termin "rodzaj literacki" może mieć jeszcze inne znaczenie: dzieła, klasa dzieł literackich zbudowana w zgodzie z określonymi regułami rodzajowymi. O przynależności do jednego z trzech rodzajów literackich: liryki, epiki i dramatu, orzekamy na podstawie przede wszystkim jakości podmiotu literackiego, ujawniającej się w jego stosunku do świata przedstawionego. Teksty, w których świat przedstawiony stanowi pretekst do wyrażenia przeżyć i odczuć podmiotu mówiącego, nazywamy l i ryk ą. Świat przedstawiony w utworach lirycznych traci autonomię, ponieważ podmiot organizuje go nie na zasadzie obiektywnie istniejących stosunków czasowo-przestrzennych i logicznych, lecz z uwzględnieniem potrzeby ekspresji własnych subiektywnych doznań i przeżyć. Owe przeżycia i doznania stanowią rzeczywistą treść utworu lirycznego, co sprawia, że podmiot liryczny ma najbardziej wyrazistą pozycję w strukturze utworu.
Inaczej jest w takich utworach, gdzie podmiot literacki zajęty jest wyłącznie relacjonowaniem zdarzeń zachodzących w świecie przedstawionym w takim przebiegu, jaki zgodny jest z naszym doświadczeniem, a więc respektuje następstwa czasowe, przyczynowe i przestrzenne, zatem wyznacza związki logiczne między elementami świata przedstawionego. Nawet jeśli podmiot taki należy do tego świata, zachowuje on pewien dystans wobec niego i stara się być obiektywnym w relacji, co często oznacza tylko tyle, że przyjąwszy raz pewną postawę, pewien punkt widzenia, nie zmienia go w trakcie czynności narracyjnych. Taki stosunek podmiotu literackiego do świata przedstawionego konstytuuje epikę, a taki podmiot literacki nazywamy narratorem.
W utworach należących do liryki i epiki spotykamy się zatem z taką sytuacją, że - jakkolwiek w różny sposób i w niejednakim stopniu - świat przedstawiony kreowany jest w aktach mówienia, opowiadania i jako taki świat ten zawsze nosi piętno podmiotu literackiego, jako sposobu patrzenia i relacjonowania, a sam podmiot dokumentuje swoje istnienie mówieniem.
Istnieją jednak takie typy tekstów literackich - rodzaj zwany dramatem - w których sposoby manifestowania czy tylko ujawniania się podmiotu literackiego świadczą o maksymalnej redukcji jego funkcji, w każdym razie nie występuje on w takich postaciach, jakie znamy z liryki i epiki. Skrajne ujęcia genologiczne polegają na stwierdzeniu, że w dramacie podmiot literacki nie występuje, ale nie jest to zgodne ze stanem faktycznym. Jest prawdą, że może on się nie zdradzać żadną kategorią gramatyczną tekstu, niemniej istnieje on również w dramacie. To właśnie podmiot literacki wypowiada teksty poboczne, czyli tak zwane didaskalia, odnoszące się do organizacji przestrzeni scenicznej, wyglądu i zachowania postaci, ale nawet jeśli w tekście utworu dramatycznego nie ma tego rodzaju didaskaliów, to i tak nie ma podstaw do stwierdzenia, że podmiot literacki nie występuje. W takich razach jego funkcja ogranicza się do wyznaczania kolejności wygłaszanych kwestii. Prawdą jest, że podmiot literacki zachowuje w utworze dramatycznym największą dyskrecję i ogranicza obecność wyłącznie do funkcji komunikacyjnie niezbędnych, niemniej istnieje, bo literatura jest nie do pomyślenia bez podmiotu literackiego.
Kryterium jakości podmiotu literackiego wydaje się być wystarczająco precyzyjne i zasadne w próbie klasyfikacji rodzajowej tekstów literackich. Stosunek podmiotu literackiego do świata przedstawionego nie tylko wyraziście różnicuje teksty, ale ponadto decyduje o tym, jak świat przedstawiony jest zbudowany, jakie rządzą w nim prawidłowości, a także o właściwych porządkach językowo-stylistycznych. Specyfika kompozycyjna rodzaju literackiego i jego najogólniejszy - naturalnie - kształt językowy muszą być traktowane jako cechy zdeterminowane przez jakość relacji: podmiot literacki - świat przedstawiony.
W zakresie kompozycji dzieła literackiego, czyli układu elementów świata przedstawionego, obserwujemy wyraziste zróżnicowanie w zależności od rodzaju literackiego. W liryce elementem dominującym jest podmiot 1iryczny, którego przeżycia i stan uczuciowy tłumaczą porządek świata przedstawionego. W utworach tego rodzaju występuje tylko jedna płaszczyzna czasowa, mianowicie czas lirycznego wyznania podmiotu.
W epice świat przedstawiony sytuowany jest poza doznaniem narratora, świat ten jest przedmiotem narracji i uzyskuje niejako status autonomiczny. Czynnikiem dominującym jest narracja i fabuła. Relacja narratora dotyczy zatem tego wszystkiego, co się w świecie przedstawionym dzieje, a ponieważ relacja może przedstawić tylko "historie skończone", coś, co się dokonało, stało, spełniło, przeto epika ma dwie płaszczyzny czasowe: czas akcji i czas narracji.
W utworach reprezentujących rodzaj dramatyczny świat przedstawiony jest funkcją działań postaci literackich, zatem jego dominantą jest układ zdarzeń, czyli akcja, która rozgrywa się na jakiejś jednolitej płaszczyźnie czasowej. Ponieważ - jak powiedziano wyżej - podmiot literacki ogranicza w dramacie swój udział do czynności porządkujących kolejność pojawiania się osób i kolejność ich wypowiedzi, nie występuje zatem inny czas, jak tylko czas dziania się, czas akcji.
*
W liryce, której utwory konstytuuje w zasadzie sytuacja wyznania podmiotu lirycznego, dominuje kategoria czasu teraźniejszego, duże nasycenie utworów metaforami, które bez względu na typ liryki zawsze są liczniejsze niż w pozostałych rodzajach. Zindywidualizowany stosunek do świata przedstawionego, jego subiektywne, podmiotowe przeżycie może znaleźć swój właściwy wyraz językowy właśnie w metaforze i pozostałych tropach stylistycznych. W zasadzie kształt językowo-stylistyczny utworów lirycznych nie zmienia się w zależności od typu liryki, to znaczy, kiedy zamiast wyznania lirycznego pojawia się apel bądź kiedy pojawia się tak zwany podmiot zbiorowy, czyli kiedy zamiast "ja", mówi się w utworze "my", lub kiedy zamiast monologu w pierwszej osobie pojawia się narracja liryczna prowadzona w osobie trzeciej. Rozmaite postaci językowej nad organizacji tekstu stanowią istotny stylistyczny wyróżnik tekstów przynależnych do gatunków lirycznych.
W strukturze epickiej - jak już wiemy - czynnikiem zasadniczym jest opowiadanie o tym, co się już skończyło dziać, co już było, zatem dominuje czas przeszły i trzecia osoba czasownika jako kategorie najwłaściwsze. Zdystansowanie się uczuciowe i czasowe narratora wobec zaszłości w świecie przedstawionym decyduje o precyzji i dyscyplinie narracji, a w każdym razie wymaga takiej konstrukcji językowej, która to gwarantuje. O ile w liryce podstawową formą wypowiedzi jest monolog, to w utworach epickich pojawiają się opis, opowiadanie oraz zasadniczo nieobecne w utworach lirycznych przywołania wypowiedzi bohaterów, przy czym przywołania te mogą mieć charakter dosłowny - mowa niezależna; mogą być wkomponowane w wypowiedź narratora - mowa zależna, i mogą mieć charakter mieszany - mowa pozornie zależna.
Na jakość środków językowo-stylistycznych utworu epickiego nie ma zasadniczego wpływu to, czy narrator należy do świata przedstawionego, czy nie należy,. ponieważ o kształcie językowym decyduje sytuacja narracyjna i przedmiot opowiadania, wobec którego narrator zachowuje pozycję "na zewnątrz", dzięki czemu świat przedstawiony ma charakter autonomiczny.
W utworze dramatycznym, który odznacza się pełną dyskrecją podmiotu literackiego, występuje sytuacja rozmowy, świat przedstawiony nie jest funkcją monologu czy narracji, lecz funkcją zachowań postaci i wypowiadanych przez nie kwestii, zatem tekst dramatu realizuje się w postaci dialogowej tekstu, a więc przy zawieszonej autonomii, a często i sensowności wypowiedzi pojedynczych. Poszczególne kwestie nabierają sensu dopiero w kontekście repliki. Naturalnie, pojawia się stosunkowo często również monolog, który w sposób konwencjonalny ma wyrazić myśl i zamierzenia bohatera, nie adresowane do żadnej innej postaci utworu, i ujawniać stosunek bohatera do tego, co dzieje się w świecie przedstawionym, a często mający wpływ na to, co dopiero będzie się dziać. Dialog jako podstawowa forma tekstu dramatycznego w naturalny sposób eliminuje takie konstrukcje językowo-stylistyczne, jak opis, opowiadanie, które mogą pojawić się niemal wyłącznie jako składniki wypowiedzi postaci utworu, nie dotyczą jednak sytuacji bezpośrednio kreowanej przez uczestnictwo i dialog bohaterów. Opis i opowiadanie, które same określają przydatność form i kategorii językowych, nie uczestniczą w kreacji świata przedstawionego utworu dramatycznego - przyznane im jest szczątkowo miejsce w didaskaliach.
Jak się wydaje, specyfikę językowo-stylistyczną rodzaju literackiego łatwiej określać jest przez wskazanie na nieobecność pewnych cech i konstrukcji językowych niż przez wskazanie form używanych
Rozważania nad rodzajami literackimi, ich specyfiką i zasadnością rozróżniania pomiędzy nimi muszą dotknąć jeszcze co najmniej dwu zagadnień dotyczących ich natury. Przede wszystkim przyjmuje się, że rodzaj literacki jest kategorią uniwersalną, ponad historyczną, co oznacza, że na całej przestrzeni refleksji teoretycznoliterackiej i w odniesieniu do całości dorobku literatury kryteria przynależności do rodzaju mają charakter niezmienny; po drugie, utwory literackie, które by w sposób konsekwentny realizowały założenia i honorowały warunki przynależności rodzajowej, są rzadkością. Regułą literatury jest mieszanie cech rodzajowych, współwystępowanie w jednym tekście literackim cech· właściwych wszystkim trzem rodzajom, przy czym nie zawsze jest tak i nie zawsze tak być musi, że jedne cechy dominują, a pozostałe występują okazjonalnie, często owe cechy rodzajowe są wymieszane tak dokładnie, że nie sposób ustalić, czy utwór należy do tego czy innego rodzaju. Najwięcej takich utworów o nieokreślonej przynależności rodzajowej sytuuje się na granicy liryki i epiki; forma dramatyczna jako najbardziej - dzięki dialogowi - sformalizowana zachowuje wyraźną przewagę właściwych jej· cech rodzajowych. Zjawisko mieszania cech rodzajowych nazywamy synkretyzmem rodzajowym i jest ono efektem zmiany stosunku podmiotu literackiego do świata przedstawionego, czyli jego jakby wewnętrznych przeobrażeń, wskutek czego znika jednorodność zasad konstrukcyjnych utworu i dochodzi do jego silnego zróżnicowania stylistycznego.
7