Przedmiot i cel ekonomii. Ekonomia pozytywna i normatywna, mikro- i makroekonomia.
Pojęcie ekonomii
Ekonomia jest nauką zajmującą się badaniem gospodarczej działalności ludzi.
Gospodarowanie obejmuje dużą grupę zachowań ludzkich, których efektem jest wytwarzanie dóbr człowiekowi potrzebnych, a nie dostarczanych mu bezpośrednio przez przyrodę. Gospodarowanie przebiega w życiu społecznym.
Ekonomia nie zajmuje się taką działalnością, która polega na samowystarczalnym wytwarzaniu dóbr przez samotnego człowieka.
Ekonomia jest to nauka społeczna zajmująca się dokonywaniem wyborów dotyczących produkcji i dystrybucji dóbr i usług w świecie rzadkich czynników wytwórczych; jest to nauka o tym, jak ludzie wykorzystują ograniczone zasoby w celu zaspokojenia swoich nieograniczonych potrzeb.
Przedmiot badań ekonomii i podstawowe problemy badawcze kształtowały się pod wpływem rozwoju sposobów i zakresów gospodarowania. We współczesnej ekonomii podstawą przedmiotu badań ekonomii stanowią: teoria wyborów konsumenta i producenta, teoria konkurencji doskonałej i niedoskonałej oraz teoria równowago gospodarczej.
Cel ekonomii
Celem ekonomii jest poznanie rzeczywistości gospodarczej opisanie jej i wyjaśnienie przyczyn i natury zjawisk oraz procesów zachodzących w gospodarce rynkowej, w których przedmiotem jest człowiek.
dążenie do wzbogacenia się,
pieniądze i podatki,
działalność handlowa i przemysłowa,
opisywanie procesów rynkowych,
metody prowadzenia przedsiębiorstw.
Ekonomia pozytywna
Ekonomia pozytywna - gałąź badań ekonomicznych, która zajmuje się obiektywnym, naukowym objaśnieniem zasad funkcjonowania gospodarki. Celem ekonomii pozytywnej jest wyjaśnienie, w jaki sposób społeczeństwo podejmuje decyzje dotyczące konsumpcji, produkcji i wymiany. Ekonomia pozytywna stara się wyjaśnić zjawiska i procesy gospodarcze w taki sposób, aby było możliwe przewidywanie ich przebiegu.
Ekonomia normatywna
Ekonomia normatywna - gałąź badań ekonomicznych, która zajmuje się dostarczaniem zaleceń i rekomendacji opartych na subiektywnych sądach wartościujących, ocenia rzeczywistość gospodarczą według wartości i norm etycznych, ustala słuszne stany gospodarcze i formułuje wnioski konieczne do ich uzyskania.
Mikroekonomia
Mikroekonomia - badanie zjawisk i procesów gospodarczych zachodzących w poszczególnych obszarach gospodarki, obserwowanych i wyjaśnionych z punktu widzenia działalności gospodarczej poszczególnych podmiotów gospodarczych: nabywców, konsumentów, sprzedawców i producentów. Centralnym problemem mikroekonomii jest sposób koordynacji indywidualnych decyzji przez mechanizm rynkowy na rynkach dóbr konsumpcyjnych i produkcyjnych, na rynku pracy i na rynkach finansowych. Analiza mikroekonomiczna zmierza do wyjaśnienia mechanizmu wykorzystania rzadkich zasobów w gospodarce rynkowej.
Makroekonomia
Makroekonomia - badanie zjawisk i procesów gospodarczych zachodzących w gospodarce. Badanie zmian zachodzących w wielkościach makroekonomicznych opiera się również na zachowaniu poszczególnych ludzi, np.: na ich reakcjach na inflację, niepewności w życiu gospodarczym, itp. Oraz na funkcjonowaniu rynków.
Gospodarowanie i proces dokonywania wyborów.
Proces gospodarowania - zorganizowana działalność ludzi zmierzająca do zaspokajania potrzeb. Obejmuje cztery fazy: produkcję, podział, wymianę (handel), konsumpcję. Proces gospodarowania charakteryzuje się ciągłością oraz społecznym charakterem - wymaga wzajemnej współpracy ludzi w realizacji każdej z tych faz. Przebieg procesu gospodarowania podlega regulacji przez mechanizm rynkowy, pewien wpływ na niego ma także państwo (w gospodarce planowej jest to wpływ decydujący).
W zależności od bezpośredniego celu działalności wytwórczej wyróżnia się gospodarkę naturalną i towarową. Istotą tej pierwszej jest podporządkowanie procesu produkcji i podziału zaspokojeniu własnych potrzeb producentów.
Wysoki stopień samowystarczalności producentów ograniczał w niej zakres wymiany. Dominowała we wcześniejszych systemach ekonomiczno-społecznych: wspólnocie pierwotnej, niewolnictwie, feudalizmie. W gospodarce towarowej bezpośrednim celem działalności gospodarczej staje się produkcja na sprzedaż, z czym łączy się konieczność rozwoju wymiany, początkowo bezpośredniej (towar za towar), a później za pośrednictwem pieniądza (gospodarka towarowo-pieniężna).
Celem gospodarowania jest zaspokojenie potrzeb społeczeństwa.
Struktura potrzeb człowieka:
samorealizacji,
uznania,
kontaktów społecznych,
bezpieczeństwa,
podstawowe biologiczne.
osiągniecie celu gospodarczego jest korzyścią dla człowieka,
osiągnięcie korzyści wymaga odpowiednich środków materialnych i pieniężnych,
Środkami zaspokajania potrzeb są:
dobra - każdy środek służący bezpośrednio lub pośrednio zaspokajaniu potrzeb ludzkich,
usługi - zaspokajanie potrzeb ludzkich przez bezpośrednie wykonywanie pracy,
stany - np.: nieskażone środowisko, czas wolny od pracy, itp.
Produkcja
Produkcja jest to świadoma i celowa działalność ludzka polegająca na przystosowaniu dóbr dostarczonych przez przyrodę i wykorzystaniu sił przyrody do wytwarzania dóbr, które są produktami ludzkiej pracy. Produkty powstają w wyniku przekształcenia cech fizycznych, chemicznych i biologicznych dóbr pierwotnych w taki sposób, ażeby ich nowe właściwości służyły człowiekowi do zaspokajania potrzeb. Każdy proces produkcyjny polega na zastosowaniu czynników produkcji i przetwarzanie ich w produkt.
Warunkiem prowadzenia produkcji jest połączenie w jednym miejscu i czasie trzech tradycyjnych czynników produkcji: pracy (zatrudnienia), ziemi i kapitału oraz dwóch nowoczesnych - techniki i technologii oraz przedsiębiorczości. Rozmiary produkcji uzależnione są od: nakładów czynników produkcji, możliwości ich powiększania w czasie oraz od możliwości substytucji jednych czynników przez inne (głównie pracy przez kapitał).
W produkcji ponoszone są nakłady, a uzyskiwane wyniki produkcyjne.
Nakładami są strumienie dóbr produkcyjnych i pracy zastosowanych w danym procesie produkcyjnym.
Wyniki produkcyjne to strumienie dóbr produkcyjnych lub konsumpcyjnych i usług uzyskiwanych w procesie produkcyjnym.
Produkcją jest również przemieszczanie przedmiotów w przestrzeni i w czasie.
W przedsiębiorstwie w krótkim okresie (kilkunastu tygodni) istnieje możliwość powiększania nakładów tylko niektórych czynników produkcji (zatrudnienia i obrotowej części kapitału), w tych warunkach wielkość produkcji rośnie najpierw szybciej, a później wolniej od nakładów tych czynników, po czym osiąga maksimum.
W długim okresie, gdy wszystkie czynniki mogą zostać powiększone, wielkość produkcji rośnie proporcjonalnie (bez zmiany techniki i technologii) lub bardziej niż proporcjonalnie (wraz z postępem technicznym) w stosunku do nakładów czynników produkcji.
Podział
Podział - rozdysponowanie rzadkich środków do producentów i konsumentów.
Konsumpcja:
ostatnia faza procesu gospodarowania, polegająca na zużywaniu wszelkich dóbr i usług w celu bezpośredniego zaspokojenia potrzeb ludzkich. Rozróżnia się konsumpcję:
konsumpcję indywidualną, prywatną, finansowaną z dochodów osobistych ludności, zaspokajającą potrzeby gospodarstw domowych (np. żywność, ubranie, mieszkanie itp.),
konsumpcję społeczną, publiczną, finansowaną z budżetu państwa lub organów samorządowych (np. obronność, ochrona porządku publicznego, oświata itp.).
część produktu społecznego, przyjmująca postać dóbr i usług konsumpcyjnych, przeznaczona na zaspokojenie bieżących potrzeb społeczeństwa. Jej wielkość jest podstawowym czynnikiem określającym poziom dobrobytu społecznego.
Dobra
Dobra ekonomiczne - dobra wytworzone przez człowieka w ograniczonej ilości. Mają one dwie istotne cechy: a)do ich wytworzenia trzeba użyć ludzkiej pracy oraz innych dóbr ekonomicznych i dóbr pierwotnych, dostarczanych bezpośrednio przez przyrodę, b)są dobrami rzadkimi, tzn. takimi, które mogą być wytworzone w ograniczonej ilości i tylko częściowo zaspokoić potrzeby
dobra konsumpcyjne - dobra służące do zaspokojenia potrzeb konsumpcyjnych,
dobra produkcyjne - dobra służące do wytwarzania dóbr konsumpcyjnych.
Podział ten nie jest rzeczowy, ponieważ to samo dobro w zależności od zastosowania może mieć charakter konsumpcyjny lub produkcyjny.
Dobra wolne - dobra, które znajdują się w nieograniczonej ilości, nie muszą być wytwarzane przez człowieka. Są to dobra dostarczane przez przyrodę bezpośrednio do konsumpcji, np.: powietrze, lub do produkcji, np.: ruda miedzi.
Rodzaje dóbr
dobra konsumpcyjne - dobra służące do zaspokajania potrzeb konsumpcyjnych,
dobra prywatne - dobra rzadkie, którego właścicielem jest dany człowiek, który ma prawo korzystać z niego dla własnych celów, np.: dom rodzinny.
dobra publiczne - dobra ekonomiczne, z których użytkowania nikogo nie można wyłączyć, np.: latarnia morska.
Usługi
Usługi - środek zaspokojenia potrzeb ludzkich, jeden z rodzajów wytworów działalności gospodarczej. Zespół czynności wykonywanych przez jedne podmioty gospodarcze na rzecz innych podmiotów w celu zaspokojenia ich potrzeb konsumpcyjnych lub produkcyjnych.
Rodzaje usług
Rozróżnia się usługi:
usługi pośrednie (zużywane do wytwarzania dóbr materialnych lub innych usług
usługi finalne (zaspokajające potrzeby ostatecznych odbiorców w zakresie konsumpcji lub inwestycji).
Do usług zalicza się transport i łączność, handel i gastronomię, gospodarkę komunalną i mieszkaniową, naukę, oświatę, kulturę, służbę zdrowia, opiekę społeczną, instytucje finansowe i ubezpieczeniowe, administrację państwową, wymiar sprawiedliwości, ochronę porządku publicznego, obronność i usługi pozostałe (np. naprawcze, hotelowe, fryzjerskie, prowadzenie doradztwa, działalności rozrywkowej).
W zależności od sposobu ich uzyskiwania przez odbiorców można wyróżnić usługi:
usługi prywatne (nabywane przez odbiorców na rynku za własne dochody
usługi publiczne (uzyskiwane przez odbiorców bezpłatnie lub częściowo odpłatnie dzięki finansowaniu ich wytwarzania przez budżet państwa).
Czynniki wytwórcze
Czynniki wytwórcze są to wszystkie użyte w produkcji środki. Pod względem rodzajowym dzielimy je na:
ziemia - dobra pierwotne, takie jak: surowce mineralne, lasy, użytki rolne, wody,
praca człowieka
kapitał - ekonomiczne dobra produkcyjne, takie jak: maszyny, urządzenia, budynki, itp.
Cechy czynników wytwórczych:
komplementarność - polega na uzupełnianiu się dóbr w celu spełnienia określonej funkcji,
substytucyjność - zastępowanie jednego czynnika produkcji innym czynnikiem, służącym również do wytwarzania dóbr.
Granica możliwości produkcyjnych
W granicach możliwości produkcyjnych mieszczą się kombinacje dwóch dóbr, które można wytworzyć przy niepełnym wykorzystaniu czynników produkcji, polegającym na:
„bezrobociu” czynników produkcji (np. ziemia, nieuprawna, wyłączone maszyny),
nieefektywnym wykorzystaniu czynników produkcji (np. błędy organizacyjne, nieodpowiednie kwalifikacje ludzi).
Krzywa możliwości produkcyjnych (krzywa transformacji)
Rynek jako mechanizm sterownia.
Pojęcie rynku
Rynek - ogół transakcji kupna-sprzedaży (stosunków wymiennych) oraz warunków umożliwiających ich realizację.
Rynek jest formą nawiązywania kontaktów między kupującymi i sprzedającymi, która pozwala im ujawnić, co chcą kupić lub sprzedać i na jakich warunkach, oraz, po ewentualnym skorygowaniu oczekiwań, ustalić zasady transakcji (cenę, ilość, sposób, miejsce i czas realizacji) możliwe do zaakceptowania przez obie strony.
Model gospodarki rynkowej
Model gospodarki rynkowej opiera się na następujących założeniach:
na rynku działają tylko gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa,
pomioty gospodarcze spotykają się na rynku dóbr konsumpcyjnych oraz na rynku czynników produkcji,
podmioty działają na rynku konkurencji doskonałej:
uczestnicy rynku nie mają wpływu na poziom i zmiany cen,
poinformowani są zarówno o cenach, jak i o ofertach potencjalnych nabywców i sprzedawców,
istnieje swoboda zawierania transakcji,
istnieje swoboda wejścia na rynek i wyjścia z niego.
producenci i konsumenci dążą do ograniczonej maksymalizacji swoich korzyści,
decyzje konsumentów są suwerenne i zależą od ich potrzeb, możliwości finansowych i cen relatywnych,
producenci podejmują decyzje zależnie od zasobów produkcyjnych, możliwości finansowych i cen relatywnych,
ceny są jedynymi zewnętrznymi informacjami dla podmiotów gospodarczych,
więzi między uczestnikami rynku występują jedynie w formie transakcji kupna-sprzedaży,
transakcja powoduje przepływ pieniądza i towarów nie wywołując żadnych skutków ubocznych,
strumienie pieniądza i towarów są zrównoważone za pośrednictwem cen.
Gospodarka mieszana
Gospodarka mieszana jest to gospodarka rynkowa, w której mechanizm rynkowy jest zastępowany, uzupełniany i korygowany przez państwo.
Zakres i formy ingerencji państwa w gospodarkę rynkową:
realizowanie prawa gwarantującego przestrzeganie przez podmioty gospodarcze reguł gry rynkowej,
popieranie wolnej konkurencji,
redystrybucja dochodów poprzez system podatkowy,
działanie na rzecz stabilizacji gospodarczej,
regulowanie pewnych dziedzin gospodarki przez państwo zamiast mechanizmu rynkowego.
Prawo popytu
Prawo popytu to podstawowe prawo ekonomiczne regulujące działanie mechanizmu rynkowego, określające wzajemne zależności pomiędzy wielkością popytu, wielkością podaży, a poziomem ceny towaru.
Im wyższa jest cena, tym mniejsza jest nabyta ilość, ponieważ:
część nabywców rezygnuje z zakupu, gdyż wydatek nie mieści się już w granicach rozwiązań dopuszczalnych przez nich możliwości,
część nabywców redukuje zakupy, ażeby zmieścić swój wydatek w granicach rozwiązań dopuszczalnych i uzyskać ograniczoną maksymalizację swojej funkcji celu.
Prawo podaży
Prawo podaży to podstawowe prawo ekonomiczne regulujące działanie mechanizmu rynkowego, określające wzajemne zależności pomiędzy wielkością popytu, wielkością podaży, a poziomem ceny towaru.
W miarę wzrostu ceny ilość danego dobra oferowana na sprzedaż rośnie i odwrotnie - w miarę spadku ceny oferta sprzedaży zmniejsza się.
Mechanizm kształtowania się ceny
W warunkach niezmienności innych zjawisk rynkowych popyt zmienia się z reguły w odwrotnym, a podaż w tym samym kierunku, co cena. Nadwyżka popytu nad podażą powoduje wzrost ceny, nadwyżka podaży nad popytem jest przyczyną spadku ceny.
Równowaga rynkowa
Równowaga rynkowa - sytuacja na rynku, w której - przy określonej cenie, zwanej cen± równowagi rynkowej - wielkość popytu na określony produkt (lub inny przedmiot wymiany) zrównuje się z wielkością jego podaży. Graficznym obrazem stanu równowagi rynkowej jest punkt równowagi rynkowej, tj. punkt przecięcia się krzywej popytu z krzywą podaży.
Przy cenach rynkowych wyższych od ceny równowagi pojawia się nadwyżka podaży nad popytem (nadwyżka rynkowa), ceny rynkowe niższe od ceny równowagi powoduj± powstanie nadwyżki popytu nad podaż± (niedobór rynkowy).
Wystąpienie nadwyżki rynkowej, będące rezultatem zwiększenia się podaży lub zmniejszenia popytu pod wpływem innych niż cena czynników, uruchamia procesy dostosowawcze, polegające na obniżaniu ceny przez sprzedawców, w rezultacie czego rozmiary popytu rosną, a zmniejsza się wielkość podaży. Proces ten trwa dotąd, dopóki nie nastąpi ich zrównanie.
W przypadku niedoboru rynkowego sprzedawcy podwyższaj± cenę tak długo, aż zmniejszająca się wielkość popytu i rosnąca wielkość podaży doprowadzą do ustalenia ceny równowagi.
Analogiczne zasady kształtowania równowagi rynkowej występuj± także na rynkach czynników wytwórczych, z tym, że na rynku pracy rolę ceny pełni płaca, na rynku finansowym stopa procentowa, a na rynku ziemi i innych nieruchomości może ją pełnić także renta gruntowa.
Elastyczność popytu i podaży.
Pojęcie popytu
Popyt - ilość towaru, którą nabywcy są skłonni kupić w określonym czasie przy ustalonej cenie. Przy niezmienności innych warunków rynkowych wzrost ceny powoduje zmniejszenie wielkości popytu, a obniżka ceny wywołuje wzrost wielkości popytu.
Dla danego towaru rozróżnia się:
popyt indywidualny (ze strony określonego nabywcy),
popyt rynkowy (ze strony wszystkich jego nabywców).
Popyt wszystkich nabywców na wszystkie towary to popyt globalny (zagregowany).
Poziom i zmiany popytu na dany towar wyznaczane są przez czynniki rynkowe - zmiany poziomu dochodów nabywców, cen innych towarów oraz oczekiwania nabywców co do zmian cen w przyszłości, a także czynniki pozarynkowe: demograficzne (takie jak liczba ludności, przyrost naturalny, struktura ludności pod względem wieku, płci, poziomu wykształcenia, rodzaju wykonywanej pracy, miejsca zamieszkania itp.), naturalne (klimatyczno-atmosferyczne, środowiskowe), preferencje nabywców (gusty, upodobania, zwyczaje, tradycje, moda), polityczne (zagrożenie wewnętrzne i zewnętrzne, wojny).
Elastyczność popytu
Stopień reakcji wielkości popytu na zmiany ceny towaru określa wskaźnik cenowej elastyczności popytu (E), będący relacją procentowej zmiany wielkości popytu do procentowej zmiany ceny. W zależności od jego poziomu wyróżnia się popyty: sztywny (E = 0), mało elastyczny (0 < E < 1), proporcjonalny (E = 1), elastyczny (E > 1) oraz doskonale elastyczny.
Wielkość wpływu zmian popytu, wynikającego z oddziaływania czynników pozacenowych, na zmianę ceny określa wskaźnik fleksybilności (giętkości) cen.
Wzrost popytu - przy innych warunkach rynkowych niezmiennych - powoduje podwyżkę ceny, zmniejszenie popytu jest przyczyną obniżki ceny.
Wpływ zmian dochodów na popyt mierzy się wskaźnikiem dochodowej elastyczności popytu, będącym relacją procentowej zmiany popytu do procentowej zmiany dochodów.
Wzrost popytu
Wzrost popytu - przy innych warunkach rynkowych niezmiennych - powoduje podwyżkę ceny.
Spadek popytu
Zmniejszenie popytu - przy innych warunkach rynkowych niezmiennych - jest przyczyną obniżki ceny
Pojęcie podaży
Podaż - ilość towaru, którą dostawcy są skłonni dostarczyć na rynek w określonym czasie. Przy niezmienności innych warunków rynkowych wzrostowi ceny towaru towarzyszy wzrost podaży, a obniżaniu się ceny - spadek wielkości podaży.
Dla danego towaru rozróżnia się:
podaż indywidualną (ze strony pojedynczego dostawcy),
podaż rynkową (ze strony wszystkich dostawców).
Podaż wszystkich towarów ze strony wszystkich dostawców to podaż globalna (zagregowana).
Zmiany podaży dokonują się m.in. pod wpływem zmian poziomu kosztów produkcji, wynikających bądź to ze zmian cen czynników produkcji, bądź z postępu technicznego, pod wpływem inwestycji, handlu zagranicznego, warunków naturalnych związanych z procesami wytwórczymi.
Elastyczność podaży
Stopień reakcji wielkości podaży na zmianę ceny określa wskaźnik cenowej elastyczności podaży (E), będący relacją procentowej zmiany wielkości podaży towaru do procentowej zmiany jego ceny. Podaje on procentową zmianę wielkości podaży pod wpływem 1-procentowej zmiany ceny.
W zależności od poziomu tego wskaźnika wyróżnia się podaże: sztywną (E = 0), mało elastyczną (0 < E < 1), proporcjonalną (E = 1), elastyczną (E > 1) i doskonale elastyczną.
Zmiany podaży pod wpływem czynników pozacenowych wpływają na zmianę ceny.
Wzrost podaży powoduje obniżkę ceny, zmniejszenie podaży jest przyczyną wzrostu ceny (przy założeniu niezmienności innych warunków rynkowych).
Stopień reakcji ceny na zmiany podaży określa wskaźnik ekspansybilności cen, będący relacją procentowej zmiany ceny do procentowej zmiany podaży.
Wzrost podaży
Wzrost podaży - przy założeniu niezmienności innych warunków rynkowych -powoduje obniżkę ceny
Spadek podaży
Zmniejszenie podaży - przy założeniu niezmienności innych warunków rynkowych - jest przyczyną wzrostu ceny
Cena równowagi
Cena równowagi rynkowej, cena, przy której ilość towaru zaoferowana do sprzedaży jest równa ilości towaru, którą nabywcy są skłonni kupić. Cena równoważąca wielkość popytu i podaży.
Ilość równowagi
Ilość równowagi rynkowej - ilość, przy której cena towaru zaoferowana do sprzedaży jest równa cenie towaru, za którą nabywcy są skłonni kupić towar. Ilość równoważąca wielkość popytu i podaży.
Nadwyżka rynkowa
Nadwyżka rynkowa to nadwyżka podaży nad popytem. Konsument znajduje się wówczas w uprzywilejowanej sytuacji, ponieważ ma możliwość wyboru najlepszego produktu spośród wytwarzanych przez różnych producentów i oferowanych przez różnych sprzedawców. Sprzedawcy muszą zabiegać o pozyskanie sobie nabywców i konkurować między sobą. Wystąpienie nadwyżki rynkowej, będące rezultatem zwiększenia się podaży lub zmniejszenia popytu pod wpływem innych niż cena czynników, uruchamia procesy dostosowawcze, polegające na obniżaniu ceny przez sprzedawców, w rezultacie czego rozmiary popytu rosną, a zmniejsza się wielkość podaży.
Niedobór rynkowy
Niedobór rynkowy - nadwyżka popytu nad podażą. W przypadku niedoboru rynkowego sprzedawcy podwyższają cenę tak długo, aż zmniejszająca się wielkość popytu i rosnąca wielkość podaży doprowadzą do ustalenia ceny równowagi.
Teoria wyboru konsumenta.
Producenci dokonujący decyzji produkcyjnych muszą brać pod uwagę:
wybory konsumenta,
posiadane w danym czasie czynniki produkcji,
ilościowe zależności między nakładami czynników produkcji a wynikami produkcyjnymi.
Wybory konsumenta są dokonywane w ramach działalności:
zwyczajowa (tradycyjna) - osiąganie ustalonych przez tradycję celów za pomocą ustalonych przez tradycję środków bez rozumowego analizowania celów i środków. Cele są określone przez zwyczaj i moralność, aprobowane przez religię. Środki stosowane do osiągnięcia tych celów wyznacza zbiorowe doświadczenie. Człowiek wciąż ogląda się wstecz na przykłady, wzory i doświadczenia, ogranicza pole wyborów, nakazuje pewne zachowania,
nakazowa - opiera się na podziale społeczeństwa na dwie grupy: podejmujących decyzje ekonomiczne i wykonujących decyzje wobec groźby przemocy lub przymusu, nie mających swobody wyboru,
w gospodarce rynkowej - opiera się na zachowaniach podmiotów gospodarczych, które podejmują samodzielne decyzje, dążą do osiągania korzyści, ponoszą odpowiedzialność za skutki swoich decyzji i dokonują racjonalnych wyborów.
Użyteczność jako podstawa decyzji konsumenta.
Użyteczność to zadowolenie uzyskiwane z zaspokojenia danej potrzeby możliwe dzięki posiadaniu określonej ilości danego produktu; satysfakcja, którą dana osoba uzyskuje ze spożycia jakiegoś dobra lub usługi lub też z udziału w jakimś rodzaju działalności.
Użyteczność całkowita - użyteczność płynąca z posiadania lub użytkowania określonej ilości danego towaru i powiększającą się w miarę częstszego nabywania.
Użyteczność krańcowa - użyteczność płynąca z nabycia ostatniej dodatkowej jednostki danego towaru - użyteczność ta maleje w miarę nabywania kolejnych jednostek danego dobra, ponieważ potrzeby w miarę ich zaspokajania ulegają nasyceniu.
Ograniczenia budżetowe
Krzywe obojętności
Zaspokojenie potrzeb możliwe jest przy wykorzystaniu różnych kombinacji ilościowo-asortymentowych (koszyków) dóbr i usług, które każdy konsument porządkuje wg własnej, indywidualnej oceny ich użyteczności, tworząc subiektywną skalę preferencji.
Założony poziom użyteczności całkowitej, a więc poziom zaspokojenia potrzeb, konsument może osiągnąć za pomoc± wielu różnych koszyków dóbr i usług. Ich zbiór tworzy w układzie współrzędnych krzywą obojętności, mającą kształt łuku o końcach asymptotycznie zbliżających się do osi układu. Każdy możliwy poziom użyteczności reprezentuje inna krzywa obojętności - wszystkie one tworzą mapę obojętności konsumenta.
Im wyższy poziom użyteczności obrazuje dana krzywa, tym bardziej jest ona oddalona od początku układu współrzędnych (krzywe nie przecinaj± się). Każdy konsument chciałby osiągnąć jak najwyższy poziom zaspokojenia potrzeb, a zatem realizować którąś z kombinacji znajdujących się na krzywej obojętności leżącej najwyżej. W swoich preferencjach jest on jednak ograniczony przez poziom dochodów nominalnych oraz ceny dóbr i usług.
Optimum konsumenta
Przedsiębiorstwo i koszty.
Przedsiębiorstwo - zespół osobowych, rzeczowych oraz finansowych czynników wytwórczych zorganizowanych i skoordynowanych w celu prowadzenia działalności gospodarczej związanej z wytwarzaniem dóbr oraz świadczeniem usług - a zatem podejmowanym przedsięwzięciem gospodarczym - i wytwarzania w ten sposób nowych warto¶ci, tworzących w sumie dochód narodowy.
Ten ostatni element odróżnia przedsiębiorstwo od gospodarstwa domowego, będącego drugim podmiotem sfery realnej gospodarki, które jest tylko beneficjentem wytwarzanych przez przedsiębiorstwo dóbr i usług. Cechami charakteryzującymi przedsiębiorstwa są odrębności: ekonomiczna, organizacyjna, prawna oraz techniczno-produkcyjna, jak również racjonalność ekonomiczna oraz przedsiębiorczość.
Osoba tworząca przedsiębiorstwo z rozproszonych i często pojedynczo nieproduktywnych składników zasobów gospodarczych jest określana mianem przedsiębiorcy. W polskiej praktyce gospodarczej przedsiębiorstwa funkcjonuj± w różnych formach organizacyjno-prawnych, którymi s±: spółki prawa cywilnego i handlowego, przedsiębiorstwa państwowe, spółdzielnie oraz jednoosobowe formy prowadzenia działalności gospodarczej.
Rodzaje przedsiębiorstw
Koszty i ich rodzaje w krótkim okresie
Koszty i ich rodzaje w długim okresie
koszty stałe
Koszty stałe -koszty, które zmieniają się wraz ze wzrostem produkcji, lecz rozkładają się na coraz to większą liczbę jednostek, np.: koszty maszyn, budynków.
koszty zmienne
Koszty zmienne - koszty, które zwiększają się w miarę wzrostu produkcji, np.: płace, energia, surowce i półfabrykaty.
koszty całkowite
Koszty całkowite - pełne koszty stałe i zmienne ponoszone przez dane przedsiębiorstwo, związane z wyprodukowaniem przez nie określonej ilości towarów i usług.
koszty przeciętne
Koszty przeciętne - czyli koszty jednostkowe to koszty całkowite podzielone przez ilość wyprodukowanych jednostek (Q): KP=KC/Q
koszty krańcowe
Koszty krańcowe - koszty wyprodukowania dodatkowej jednostki produktu, czyli przyrost kosztów zmiennych.
koszty alternatywne
Koszty alternatywne -
Optimum przedsiębiorstwa.
w warunkach konkurencji doskonałej
Konkurencja - rywalizacja osób lub podmiotów gospodarczych dla realizacji swoich interesów (np. pozyskanie rynku zbytu dla swoich towarów, atrakcyjnego rynku surowcowego, itp.) poprzez przedstawianie ofert korzystniejszych od innych pod względem ceny, jakości i innych warunków transakcji.
Rozróżnia się:
konkurencję doskonałą, występującą wtedy, gdy przedsiębiorca traktuje cenę jako wielkość stałą i swe wysiłki kieruje na obniżenie kosztów produkcji,
konkurencję niedoskonałą, kiedy przedsiębiorca przez swą politykę produkcyjną może oddziaływać na wysokość ceny.
Konkurencja doskonała charakteryzuje się dużą liczbą niezależnych producentów, z których żaden indywidualnie nie ma wpływu na cenę, kształtującą się pod wpływem całkowitych wielkości popytu i podaży. Przedmiotem obrotu na takim rynku są produkty jednorodne (np. płody rolne), konkurencja ma charakter cenowy (dążenie do obniżki kosztów produkcji, pociągające za sobą obniżenie cen, eliminuje z rynku konkurentów produkujących zbyt drogo). Wejście nowych producentów na rynek doskonale konkurencyjny nie napotyka żadnych barier.
w monopolu
Monopol - forma rynku, na którym działa jeden sprzedawca przy nieograniczonej liczbie nabywców. Może przybierać formę związków producentów (kartel, trust, koncern) dających przewagę ekonomiczną nad konkurentami poprzez osiąganie wyższych zysków, dzięki korzystnemu kształtowaniu cen sprzedaży, jak i wobec możliwości narzucania niskich cen dostawcom.
Charakteryzuje się względnie dużą liczbą producentów wytwarzających produkty tego samego typu (np. meble, odzież, obuwie, biżuterię), ale posiadające swoiste, indywidualne cechy, co pozwala producentom odrębnie ustalać ceny swoich wyrobów, ale nie mogą one zbytnio odbiegać od cen podobnych produktów na rynku. Konkurencja ma głównie charakter niecenowy (jakość, opakowanie, reklama, promocja). Wejście na rynek jest trudniejsze niż w modelu konkurencji doskonałej, wymaga większego kapitału i nakładów na skuteczną reklamę i promocję dla pozyskania klientów.
Przesłanką istnienia monopolu może być posiadanie patentu, praw autorskich lub prawo wyłączności na sprzedaż danego produktu na danym rynku, co może być wzmocnione posiadaniem znaku firmowego o marce światowej. Państwo może inspirować konkurentów do zredukowania ujemnego działania monopolistów (prawo antymonopolowe), może również nakładać nadmierne opłaty działając jako monopolista. Monopole regulowane przez rząd czy monopole prywatne mogą stanowić barierę w rozwijaniu efektywnej konkurencji.
W monopolu pełnym jeden producent wytwarzają zazwyczaj unikatowy produkt, kształtujący cenę rynkową zapewniającą mu wysoki zysk na drodze ograniczania podaży. Brak konkurencji, wejście innych producentów na rynek w pełni zmonopolizowany jest praktycznie niemożliwe.
w oligopolu
Oligopol - rynek oligopolistyczny, model rynku, na którym występuje niewielka liczba - od dwóch (duopol) do kilkunastu - producentów, których decyzje cenowe s± wzajemnie uzależnione. Uzależnienie to przyjmuje najczęściej formę paralelizmu cenowego, gdy decyzje co do ceny podejmuje największe przedsiębiorstwo oligopolu (lider cenowy), a pozostałe je naśladują, bądź mniej lub bardziej formalnych umów, dotyczących wspólnej polityki cenowej (umowa dżentelmeńska, kartel, syndykat itp.).
Oligopol jest najczęściej występującym modelem rynku, zarówno w przypadku produktów jednorodnych (np. stal, ropa naftowa, metale kolorowe), jak i zróżnicowanych (np. samochody, papierosy, sprzęt elektroniczny). Wejście nowych firm do oligopolu jest istotnie utrudnione, bądź ze względu na konieczność dysponowania dużym kapitałem, bądź z uwagi na bariery technologiczne lub prawne.
W oligopolu dominuj± pozacenowe formy konkurencji poprzez reklamę, poprawę jakości oraz atrakcyjności produktów oraz wprowadzanie nowych, stosowanie dogodnych dla odbiorców form i warunków sprzedaży.
W oligopolu liczba producentów nie przekracza kilkunastu. Produkty mogą mieć charakter jednorodny (np. surowce, materiały) lub różnorodny (np. sprzęt radiowo-telewizyjny, samochody, artykuły gospodarstwa domowego). Ceny dyktowane s± przez największe z przedsiębiorstw oligopolu (przywódca cenowy) lub ustalane w wyniku umowy między producentami. Konkurencja o charakterze niecenowym polega na ciągłej poprawie jakości i nowoczesności produktów, ustalaniu dogodnych warunków sprzedaży i gwarancji, reklamie i promocji. Wejście na rynek oligopolistyczny jest trudne, z uwagi na bariery ekonomiczne (znaczny kapitał), technologiczne i prawne, ale możliwe.
Rynki czynników produkcji (kapitału, ziemi, pracy).
Rynek pracy
Rynek pracy - jeden z rynków czynników wytwórczych, na którym przedmiotem wymiany są usługi świadczone przez siłę roboczą, czyli praca. Rynek pracy w znaczeniu ogólnym składa się z pojedynczych rynków pracy, dotyczących siły roboczej o określonych kwalifikacjach. Na każdym z tych rynków czynnikiem równoważącym popyt i podaż pracy jest płaca równowagi, której poziom jest zróżnicowany.
Popyt na pracę ze strony pracodawców uzależniony jest w krótkim okresie (przy braku możliwości zmiany techniki i technologii) od relacji pomiędzy płac± równowagi a krańcową produktywnością pracy. Przedsiębiorcy opłaca się zwiększać zatrudnienie dotąd, dopóki dodatkowy przychód, jaki osiągnie z zatrudnienia kolejnego pracownika, będzie większy niż koszt jego zatrudnienia.
W długim okresie czynnikiem określającym popyt na pracę jest relacja pomiędzy płacą a ceną kapitału. Praca i kapitał w pewnym zakresie zastępuj± się w procesie produkcji - relatywne podrożenie pracy (np. wzrost płac przy niezmiennych cenach kapitału) może skłonić przedsiębiorcę do zastosowania nowej technologii oszczędzającej pracę, co spowoduje zmniejszenie jego popytu na pracę.
Podaż pracy uzależniona jest od zasobów siły roboczej oraz od relacji pomiędzy ukształtowaną na rynku płacą a "ceną" wolnego czasu. Zmiany popytu na pracę i podaży pracy prowadzą do zmian poziomu płacy równowagi.
Rynek ziemi
Rynek kapitału
1. Przedmiot i cel ekonomii. Ekonomia pozytywna i normatywna, mikro- i makroekonomia.
- 12 -