Diagnostyka pedagogiczna - wykład I
Temat: Diagnostyka w ujęciu historycznym.
Diagnostyka - to najogólniej mówiąc rozpoznawanie stanu rzeczy w oparciu o znajomość ogólnych prawidłowości w danej dziedzinie. Wymaga to znajomości symptomów danego zachowania. Po raz pierwszy pojęcie to zostało wprowadzone przez M. Richmond, w aspekcie diagnozy społecznej (1917 rok).
Najwięksi przedstawiciele tego kierunku to Janusz Korczak, Helena Radlińska, Aleksander Kamiński, oraz Natalia Han-Ilgiewicz, którzy wnieśli największy wkład w rozwój diagnostyki.
Janusz Korczak - wprowadził do pedagogiki diagnozę w ujęciu klinicznym. Według niego pedagogika tak jak medycyna musi wypracować diagnozę wychowawczą opartą na rozumieniu objawów. Korczak twierdził, że nie ma objawów bez znaczenia, trzeba spostrzegać i notować to co się dzieje a zarazem łączyć to co wspólne, oraz odrzucać to co przypadkowe. Diagnoza wg Korczaka ma dwa kierunki działań:
poznania i zrozumienia dziecka,
poznania przez wychowawcę siebie, swoich możliwości jako współtwórcy procesu wychowawczego.
Korczak mówił o samoewaluacji nauczyciela, który sam się oceniał i rozwijał i dlatego w oparciu o te badania Korczak określił różne typy wychowawców takich jak:
brutali,
mizantropów,
kokietujących dzieci,
pozornych wychowawców,
dozorców,
tyranów.
Korczak proponował model sylwetki wychowawcy rozumnego, ambitnego badacza, stosującego naukowe metody poznawania dziecka, a najbardziej cenił metodę obserwacji w poznaniu dziecka. Przywiązywał do obserwacji bardzo dużą wagę. Według Korczaka obserwacja powinna być planowana i powinna uwzględniać:
charakterystykę badanego dziecka,
warunki obserwacji wraz z planem sytuacyjnym wskazującym miejsce gdzie ona się odbywa,
notatki formułowane na gorąco, wraz z pozostawieniem miejsca na późniejsze uzupełnienia.
Przebieg obserwacji to głównie:
komentarze do notatek,
informacje wychowawcy o własnych przeżyciach, przemyśleniach oraz charakterystykę własnego stanu umysłowego w momencie rozpoczęcia obserwacji i w toku jej trwania.
Korczak podkreślał duże znaczenie diagnozy genetycznej oraz typologicznej.
Diagnoza genetyczna - to poszukiwanie przyczyn danego zjawiska, ukazanie głównych przyczyn, szukanie powiązań przyczynowo - skutkowych między określonymi zachowaniami człowieka. Chodzi tu o to że szukamy odpowiedzi na pytanie „jak to się mogło stać ?”.
Diagnoza typologiczna - jest to diagnoza klasyfikująca, która polega na przyporządkowaniu objawów do określonych kategorii i typów. Wymaga ona bardzo dobrego przygotowania merytorycznego.
W ujęciu Korczaka diagnoza ma również charakter kliniczno-wychowawczy. Ma ona na celu znalezienie odpowiedzi „jak dziecko kochać i szanować oraz pomagać w rozwoju”. Diagnoza taka powinna być wielostronna i weryfikowana podczas trwania.
Helena Radlińska - twórczyni pedagogiki społecznej. Niektóre jej pojęcia już nie występują aktualnie ale są one bardzo znaczące dla nauki oświatowej. Radlińska zaproponowała wprowadzenie metody indywidualnych przypadków w pracy grupowej oraz metody organizacji środowiska wychowawczego. Stworzyła więc organizację i zasady metod badań środowiskowych gdzie określiła metody, techniki i narzędzia badawcze. Zaproponowała również pojęcie normy i wzorca.
Norma - jest wielkością pozwalającą uznać badany wynik za optymalny (korzystny dla wychowanka).
Wzorzec - określa dystans jaki panuje między istniejącym stanem rzeczy a stanem pożądanym (idealnym) i pomaga zaprojektować przemiany kompensacyjne.
Radlińska wprowadziła również ogólny wskaźnik środowiska, który stał się ogólną koncepcją poznania różnych środowisk wychowawczych. Diagnoza społeczna - w ujęciu Radlińskiej nakierowana była na pomocy jednostce i jej rodzinie. Radlińska badała również niepowodzenia dzieci i przyczyny tych niepowodzeń. Radlińska wniosła także określony układ w uzasadnienie potrzeby stosowania w diagnozie społecznej wywiadu środowiskowego, który ma ogromne znaczenie dla powodzenia całej diagnozy.
Diagnoza funkcjonalna wg Radlińskiej to diagnoza która polega na określeniu znaczenia zaburzenia i wiąże się ściśle z określonym zaburzeniem oraz wyznacza inne obszary funkcjonowania zaburzenia.
Diagnoza fazy - pozwala określić etap zaawansowania danego zaburzenia, a jest to ważne ze względu na podejmowane działania, bądź profilaktyczne, bądź resocjalizacyjne.
Radlińska podkreślała również w sposób znaczący działanie diagnozy profilaktycznej, czyli tego co może stać się w przyszłości, jeśli teraz nie zostaną podjęte działania. Radlińska zwracała uwagę na postawy etyczne badacza, podkreślając poczucie prawa, wartości i poszanowania godności ludzkiej.
Aleksander Kamiński - przedstawiciel pedagogiki społecznej. Podkreślał w niej duże znaczenie wywiadu środowiskowego, jako podstawowego źródła informacji.
Diagnoza indywidualnych przypadków wg Kamińskiego ma charakter genetyczny i decyzyjny. Badacz podejmuje diagnozę grupy społecznej i środowiska lokalnego. Metoda ta powinna służyć rozpoznaniu przyczyn kłopotów danej jednostki. Opracowuje narzędzia diagnostyczne do badania środowiska rodzinnego oraz narzędzia do badania stowarzyszeń społecznych i młodzieżowych.
W pracach A. Kamińskiego pojawiają się narzędzia wprowadzone do użycia przez Helenę Radlińską, takie jak:
norma,
wzorzec.
Diagnoza grup społecznych polega głównie na rozpoznaniu trudności na napotyka badacz podczas badania danej populacji, zaś diagnoza społeczności lokalnych rozpoznaje podstawowe potrzeby środowiska lokalnego, oraz sił społecznych mogących włączyć się do działań naprawczych. Działania kompensacyjne i naprawcze polegają głównie na planowanych zewnętrznych zabiegach środowiskowych. Działania te mogą być prowadzone w:
rodzinach zastępczych,
domach pomocy społecznej,
przedszkolach,
świetlicach.
Natalia Han-Ilgiewicz - jej ujęcie diagnozy cechuje dynamiczność, co oznacza taki typ rozpoznawania badanego, który obejmuje bieżące sytuację oraz wymaga podjęcia natychmiastowej decyzji trakcie terapii. Wszystkie fazy pośredniego postępowania, takie jak ocena, decyzje pośrednie są pominięte gdyż sytuacja w takim przypadku wymaga szybkiej diagnozy. Diagnoza dynamiczna jest stosowana m.in. w ratownictwie medycznym. W wyniku doświadczeń wychowawczych odnosi się ją do studium indywidualnych przypadków i jest to ważny etap tej diagnozy.
Katamneza według Han-Ilgiewicz to integralny element pracy pedagoga leczniczego, specjalnego. Umożliwia ona globalne ujęcie zadania oraz chroni przed fragmentarycznymi posunięciami, metoda ta skłania badacza do samokrytycyzmu, oraz dopuszcza wprowadzanie uzupełnień podczas badania. Han-Ilgiewcz proponuje ją stosować w odniesieniu do rodzin, jako czynnik kontroli diagnozy i stosowaniu środków terapeutycznych w ujęciu szkoły specjalnej. Wg niej diagnoza dynamiczna powinna opierać się na uwzględnieniu podstawowych wskaźników, takich jak:
przeszłość wychowanków,
ich zaplecze rodzinne,
stosunek środowiska do szkoły specjalnej,
organizację i klimat psychiczny szkoły specjalnej,
relacje między wychowankiem a wychowawcą,
zestaw sytuacji, w których wychowanek odniósł świadome zwycięstwo nad sobą,
właściwy dobór personelu w placówce specjalnej,
realne perspektywy życiowe wychowanków,
indywidualny wzrost i rozwój psychiczny pedagoga leczniczego,
harmonijne współdziałanie wychowanka i wychowawcy z innymi uczestnikami procesu wychowawczego.
W całości tego procesu diagnostycznego Han-Ilgiewicz podkreślała etyczne uwarunkowania, które podkreślały złożoność tego procesu.
Diagnostyka pedagogiczna - wykład II
St. Kawula - podkreśla konieczność ujmowania diagnozy w kontekście jej uwarunkowań środowiskowych. Według niego diagnoza ma zawsze aspekt społeczny i musi obejmować wzajemne powiązania zachodzące między różnymi elementami środowiska społecznego oraz zadaje tu pytanie kim jest człowiek, ujmując ta diagnozę.
Jest to koncepcja jedności biosocjokulturowej człowieka. Kawula podkreśla iż dla diagnozy bardzo ważne jest badanie potrzeb opiekuńczych, wychowawczych i kulturowych. Warto przy tym uwzględniać czynniki zagrażające regulowaniu potrzeb człowieka. W diagnozie społecznej powinny być poddawane następujące czynniki:
Czynniki materialne (tzn. sieć określonych instytucji i jej działanie w danym środowisku, warunki komunikacyjne, warunki geograficzno-przyrodnicze, stan społeczny, stan indywidualnych zabezpieczeń socjalnych oraz istniejąca sieć usług instytucjonalnych),
Czynniki psychopedagogiczne (tzn. rodzaj więzi między osobniczej, formy pracy, możliwości realizacji funkcji opiekuńczych w różnych placówkach, kultura pedagogiczna, kwalifikacje nauczycieli oraz elastyczność pracy organizacji społecznych),
Czynniki społeczno-kulturowe (tzn. postawy rodziców wobec szkoły, zwyczaje i obrzędy panujące w danym środowisku, typ więzi sąsiedzkiej, kontrola społeczna w miejscu zamieszkania, zakresy twórczości artystycznej, postawy wobec osób niepełnosprawnych, typ uczestnictwa w życiu kulturalnym),
Czynniki organizacyjne życia w środowisku (formy samorządności lokalnej, akcje społeczne na rzecz miejsca zamieszkania, funkcjonowanie służby zdrowia i opieki społecznej).
TEMAT: Problemy etyczne diagnozy pedagogicznej.
Wyróżniamy trzy podstawowe ujęcia etyki:
Utylitarystyczną (wskazuje głównie skutki postępowania, czyli najważniejszy jest skutek),
Kantowską (zakłada ze żaden człowiek nie może czynić tego, z czym wewnętrznie się nie zgadza),
Autonomiczną (sumienia i odpowiedzialności) - jest to nowy nurt w etyce personalistycznej, humanistycznej, który zakłada że każdy człowiek jest cenną wartością, ceni swoją godność, zatem powinien także szanować godność każdego innego człowieka. Ten kierunek zakłada odpowiedzialność człowieka za swoje działania, a w kontekście rozważań pedagogicznych wiążę się z chęcią nauczyciela - pedagoga niesienia pomocy innym. Wiążę się to z refleksją diagnosty, czyli jest to w pełni świadomy stosunek do badanego oraz do samego siebie, krytyczny wobec podejmowanych czynności diagnostycznych. Przy tym podejściu diagnosta musi mieć świadomość możliwości popełnienia błędów diagnostycznych, a zwłaszcza błędów stygmatyzacji (etykietowania ludzi). W procesie diagnozy mamy zawsze do czynienia z działaniem o charakterze intencjonalnym (celowym), które zakłada przyzwolenie na ingerencje w życie drugiego człowieka, zwłaszcza w jego intymność i osobiste tajemnice. Aspekty etyczne nakładają na diagnostów obowiązek korzystania z wystandarozowanych narzędzi diagnostycznych, a jeśli nie są one wystandarozowane to omawiając wyniki badań należy tylko wskazać na podstawowe parametry narzędzi diagnostycznych. Natomiast komunikowanie wyników diagnostycznych wiąże się z problemami etycznymi (szacunek dla badanego). Ważne jest tutaj branie pod uwagę odpowiedzialności wobec badanego i ważne jest tu dobro instytucji dla której się pracuje a także bycia uczciwym i kompetentnym.
Pojawiają się w związku z tym oczywiste zasady etyczne:
Nie można zmyślać wyników badań nie uzyskanych,
Nie można ich fałszować
Nie wolno działać na szkodę badanego, czyli po pierwsze nie szkodzić (jest to ważna dyrektywa deontologiczna).
Florian Znaniecki proponował uwzględnianie w badaniach o charakterze społecznym tzw. Współczynników humanistycznych, natomiast Helena Radlińska twierdziła, że każde badanie wiążę się z niesieniem pomocy badanym ludziom. Wg Radlińskiej do głównych błędów etycznych, a tym samych rzeczowych należą:
Błędna lub nadmiernie dowolna interpretacja tego co składa się na zakres tajemnicy zawodowej w wychowaniu,
Wywoływanie stanów stresowych i zmęczenia poprzez zbieranie danych niepotrzebnych,
Żądanie informacji w sytuacjach w których badany ma poczucie zagrożenia Np. nie posiada wiedzy lub nie rozumie sensu i celu badań,
Przeprowadzenie badań w których badany czuje się w sytuacji przymusowej,
Stosowanie wywiadu ukrytego w klasycznej postaci
Stosowanie pozornej anonimowości badań,
Stosowanie sposobu zbierania danych mające szkodliwe skutki moralne i zdrowotne,
Całkowite nie użytkowanie materiałów diagnostycznych dla dobra badanych,
Uleganie sugestiom ocen z przeszłości w ocenach stanu bieżącego
Błędy w procedurze diagnostycznej według J. Kościanek-Kukackiej to:
Błąd postawy podmiotu do podmiotu, czyli dominacji. Wiążę się on z brakiem uwzględnienia perspektywy badanego i trzymanie się bardzo ściśle opracowanego schematu badania,
Błąd maski, czyli zasłanianie się swoją rolą co ogranicza pole poznania. Nie występuje tu empatia, ale brak elastyczności podejścia i nie uwzględnianie zasady decentracji poznawczej,
Błąd sędziego, czyli postawy wartościującej i etykietującej osobę badaną, ma tu miejsce nacechowanie subiektywizmem badacza do badanego,
Skupiania się na negatywnych aspektach funkcjonowania jednostki, czyli diagnoza negatywna,
Skupianie się na skutkach bez powiązania ich z kontekstem sytuacyjnym czy przyczynami zachowań badanego,
Redukcji źródeł wiedzy, polega na braku łącznego i dynamicznego powiązania i wykorzystania w procesie poznawczym tzw. Wiedzy gorącej wyrastającej z własnych doświadczeń życiowych oraz z wiedzy zimnej
( naukowej).
TEMAT: Kompetencje diagnosty.
Diagnosta powinien posiadać następujące kompetencje:
Powinien posiadać znajomość wiedzy metodologicznej i merytorycznej,
Powinien być wrażliwy pod bardzo wieloma zagadnieniami tzn.:
- Wrażliwość percepcyjna u diagnosty to zdolność do wykrywania drobnych wskaźników kategorii zachowań oraz ich prawne rozróżnienie (Argyle),
- wrażliwość społeczna to zdolność przewidywania tego co jednostka będzie odczuwała i robiła w stosunku do obserwatora, wobec samego siebie i innych ludzi, są bowiem one istotne w postępowaniu diagnostycznym. Jest ona ważną cechą osoby spostrzegającej, osoby cechującej się wyższą wrażliwością społeczną, mają one bowiem wzmożoną tendencje do udzielania pomocy i opieki, a także chęć poznania oraz dążenia do udzielania pomocy drugiemu człowiekowi, a to z kolei wiążę się z empatią. Jedną z istotnych właściwości wrażliwości społecznej jest introceptywność spostrzegania - czyli nastawienie na odbiór i zrozumienie badanego. Osoby introceptywne posiadają trafną i względnie kompetentną samowiedzę i są one zdolne do samoobserwacji i samokontroli. Kolejna właściwość osoby introceptywne jest zdolność decentracji (przenoszenia uwagi i postrzeganie świata z perspektywy innej niż własna) - (Smith).
Dariusz Rosiński wyodrębnił trzy typy nauczycieli ze względu na wrażliwość:
Nauczyciele optymalnie wrażliwi, potrafiący oddzielić i wyróżnić określone symptomy zachowań,
Nauczyciele nadwrażliwi, dostrzegający symptomy zachowań tam gdzie ich nie ma,
Nauczyciela niewrażliwi, czyli którzy nie spostrzegają mimo że istnieją symptomy zachowań.
Wanda Sztander wyodrębnia następujące diagnosty:
Pożądanie za klientem - wiążę się to z umiejętnością wsłuchania się i podejmowanie decyzji oraz kontynuowania wątków w dalszej rozmowie,
Empatyczne reagowanie - czyli komunikowanie się i rozumienie osoby badanej,
Niezaborcza życzliwość - czyli akceptacja badanego z zachowaniem jego wolności i szacunku dla jego wątpliwości
Konkretność - uwaga o dopytywanie się o dany konkret,
Rozpoznawanie sytuacji tu i teraz, czyli koncentracja na chwili.
TEMAT: KONTAKT DIAGNOSTYCZNY
Podstawowe cechy i techniki kontaktu według Sztander to:
Osobowość,
Podejście do badanego,
Asymetria ról, która wiążę się z kontrolą i narzucaniem ram tematycznych i tworzenie atmosfery przez badacza,
Asymetria komunikacji, ponieważ to badany głównie mówi podczas badania,
Asymetria funkcji badania, które oznacza respektowanie etycznej zasady i rozpoznawania reguł wiążących się z dobrem badanego, zaś otrzymywanie osobistych gratyfikacji przez diagnostę ma wymiar pośredni.
Wskaźniki prawidłowego kontaktu to przede wszystkim:
Diagnosta jest autentycznie zainteresowany wypowiedziami osoby badanej, czyli chce zrozumieć a nie oceniać,
Badana osoba ma poczucie że każda jej wypowiedź spotka się z akceptacją, że diagnosta nie wykorzysta udzielanych mu informacji przeciw badanej osobie,
Badana osoba nie przejawia oporu i nie milczy podczas badania,
Osoba badana przejawia adekwatne emocje w stosunku do tego co mówi, a jej informacje brzmią wiarygodnie, co oznacza że nie ma skłonności do konfabulacji i przedstawienia się w lepszym świetle,
W stosunku do wypowiedzi spontanicznych na żądanie diagnosty następuje zachwianie pozycji w kierunku większej ilości tego typu wypowiedzi, co oznacza luźniejszą rozmowę diagnosty z osobą badaną.
Wskaźniki pozornego kontaktu to:
Odpowiedzi których udziela osoba badana są konwencjonalne i stereotypowe, czyli takie jakich powinna używać dana osoba w danym wieku,
Forma wypowiedzi jest nieadekwatna do treści,
Rola diagnosty w zbieraniu informacji jest nadmierna, czyli występuje wyciąganie informacji od osoby badanej,
We wszystkich odpowiedziach badanego zauważalny jest wspólny mianownik, czyli wzbudzanie uczucia u diagnosty oraz przedstawianie się w lepszym świetle,
Diagnosta odczuwa znużenie, czyli dotyczy to faktu że poruszane SA rzeczy spraw oczywistych,
Diagnosta ma poczucie że wie, co za chwile powie badana osoba,
Diagnosta ma poczucie zrozumienia pojedynczych wypowiedzi, ale nie rozumie całości sytuacji, a to z kolei świadczy o braku wewnętrznej logiki u diagnosty.
Techniki nawiązywania, budowania i podtrzymywania kontaktu:
Nawiązywanie kontaktu - ważna jest tu rola pierwszego wrażenia tzw. Haloefekt - czyli wyrabianie sobie opinii o drugim człowieku na podstawie pierwszego wrażenia. Ważna jest tutaj także rola pierwszych pytań, które służą budowaniu kontaktów i wzbudzaniu motywacji. Do najważniejszych czynników utrudniających nawiązanie kontaktu należą:
- zbyt obcesowe i szybkie przejście do pytań szczegółowych,
- zadawanie pytań które pośrednio zawierają ocenę,
- nadmierna ekspresja pozytywnego ustosunkowania się do badanego.
Technika podtrzymywania kontaktu - do najważniejszych zachowań diagnosty należą:
- sygnalizowanie akceptacji i zrozumienia poprzez sygnały werbalne i niewerbalne,
- spójność przekazu werbalnego i pozawerbalnego,
- prośba o rozwinięcie tematu połączona z parafrazą, zwłaszcza wtedy gdy występują zakłócenia w komunikacji,
- milczenie, jako technika podtrzymywania kontaktu w sytuacjach trudnych emocjonalnie dla badanego.
Diagnostyka pedagogiczna wykład III
Temat: Diagnozowanie rodziny jako środowiska rozwoju dziecka.
Punkty omawiania wykładu
Czynniki rozwoju człowieka,
Szanse i zagrożenia dziecka w rodzinie,
Identyfikacja błędów wychowawczych
Diagnozowanie postaw wychowawczych.
Natura jako wyposażenie w którym człowiek przychodzi na świat:
Podstawowe zadania osób znaczących w rozwoju człowieka to:
dopasowanie wymagań do możliwości jednostki,
własna aktywność człowieka
tempo rozwoju
rytm rozwoju
jakość osiągnięć rozwoju
Wszystko to łączy się w kulturę, czyli jakość środowiska fizycznego i społecznego.
Pytanie jak powstają nieprawidłowe zachowania u dziecka ? Odpowiedź na to pytanie nie jest prosta bo zawiera ona wiele zagadnień.
Po pierwsze nadmiar kontroli ze strony dorosłych prowadzą do spontanicznej aktywności dziecka zgodną z jego chęciami, a to z kolei powoduje częste ocenianie dziecka, jak i zawstydzanie dziecka w obecności innych oraz porównywanie go z innymi osobami, a skutkiem takiego postępowania mogą być zahamowanie aktywności dziecka, zachowania na pokaz oraz nadmierna samokontrola.
Po drugie niedostatek lub brak kontroli ze strony dorosłych prowadzi do dużej łagodności i niskich wymagań, jak i niekonsekwencji postępowania dorosłych oraz stosowane są nie jasne reguły i zasady stawiane dziecku, a to powoduje lawinę kolejnych konsekwencji w postaci:
nieradzenia sobie w sytuacjach trudnych,
doświadczanie uczucia lęku i bezradności,
utrudnione uczenie się dobrych zachowań.
Zasady diagnozowania dziecka jako środowiska wychowawczego:
Zasada holizmu metodologicznego - rodzina jako środowisko wychowawcze stanowi określoną całość, jest to swoisty układ społeczno - kulturowy, którego faktyczny obraz określają zarówno elementy składowe, jak i powiązania między nimi. Diagnozowanie rodziny musi ją identyfikować jako ową całość i rozpoznawać cechy występujące między związkami a zależnościami.
Zasada relatywności warunków środowiskowych i doświadczeń wychowawczych - w diagnozowaniu konieczne jest rozpoznanie cech indywidualnych określonej rodziny, jak i tego , jakim jest ona rzeczywiście środowiskiem wychowawczym, dla danej jednostki jak na daną konkretną jednostkę oddziałuje oraz jak odbierane są jej cechy oraz interakcje.
Zasada uwzględniania kontekstu społecznego - obraz i funkcjonowanie rodziny zależą od warunków społecznych, kulturalnych w jakich rodzina żyje i funkcjonuje. Dlatego opis i ocena środowiska wychowawczego rodziny musi brać pod uwagę ten kontekst, czyli społeczno - kulturowy sposób oddziaływania na rodzinę i jej wychowawczy charakter szerszych układów społecznych, w których jest ona zlokalizowana.
Szanse i zagrożenia rozwoju dzieci:
Od 1 do 3 roku życia: - w tej fazie rozwoju najważniejsza dla dziecka jest jakość opieki rodzicielskiej, zwłaszcza do 1 roku życia. Wśród czynników determinujących poczucie bezpieczeństwa dziecka są uwarunkowania bezpośrednie i pośrednie.
Do uwarunkowań bezpośrednich zaliczamy:
indywidualne cechy dziecka,
temperament,
jakość opieki macierzyńskiej.
Do uwarunkowań pośrednich zaliczmy:
właściwości osobowości opiekuna,
aktualny kontekst społeczny w którym on funkcjonuje
doświadczenia opiekuńcze opiekuna z jego dzieciństwa.
Diagnozowanie tych elementów jest bardzo ważne w tym okresie ze względu także na:
przyznawanie dziecku prawa do decyzji dotyczących jego samego oraz do współdecydowania decyzji o rodzinie,
pozwalanie na samodzielne realizowanie własnych potrzeb i unikanie kontrolowania wszystkich poczynań dziecka
przyzwolenie na próby i błędy, unikanie zawstydzania w sytuacji porażki,
stosowanie kar nie naruszających godność człowieka,
poszanowanie własności i prywatności dziecka,
uwzględnianie aktualnych potrzeb dziecka, jego kondycji i samopoczucia,
udzielanie prawdziwych odpowiedzi na pytania dziecka i nieunikalnie go,
słuchanie dziecka i poważne traktowanie jego problemów.
Zadania dorosłego wspierające samoregulację emocji dziecka:
wyróżniamy tu zadania doraźne w postaci przewidywania negatywnych napięć dziecka, oraz reagowanie na utratę przez dziecko kontroli nad emocjami.
czynniki stałe to przede wszystkim wspieranie samodzielnej regulacji emocji przez dziecko, jak i modelowanie i przestrzeganie norm społecznych oraz informowanie i instruowanie dziecka o tych normach społecznych.
Zagrożenia rozwojowe tego okresu to m. in.:
brak poczucia bezpieczeństwa,
dominacja woli dorosłego,
restrykcyjna kontrola,
brak przyzwolenia na samodzielność dziecka,
hamowanie rozwoju dziecka zamiast jego stymulowania.
Wiek przedszkolny - od 3 do 6 roku życia okres preadaptacji do warunków szkolnych w którym pojawiają się liczne utrudnienia w procesie zaspokajania potrzeb.
Wyróżniamy w podejściu diagnostycznym 2 typy rodzin:
rodziny pozycyjne - cechą tej rodziny jest dominacja nad dzieckiem, a w komunikacji przewaga nakazów i zakazów, a reguły wyznacza dorosły. Zadaniem dziecka jest przyswojenie reguł, a dziecku są przypisywane są cechy zgodne ze stereotypem,
rodziny nastawione na osobę - cechy tej rodziny to:
dorosły podejmuje próby dopasowania się do dziecka,
w komunikacji przeważa negocjonowanie,
reguły są ustalone z dzieckiem,
dorośli są wrażliwi na indywidualne cechy dziecka,
socjalizacja jest wzajemna.
Konsekwencje różnych stylów wychowania - badacze wyodrębnili 4 style wychowania dzieci:
autorytarny - wysokie wymagania, kontrola dziecka, nie zapewnione ciepło rodzinne, brak pomocy ze strony dorosłych to najważniejsze cechy tego stylu. Skutki dla dziecka to przede wszystkim dziecko jest przygaszone i agresywne oraz wymyka się ono spod kontroli rodzicielskiej oraz jest uległe i konformistyczne.
Permisywny (pobłażliwy) - rodzice są wielko duszni. Dziecko jest egoistyczne i niedojrzałe w kontaktach z rówieśnikami oraz gorzej radzi sobie w szkole w okresie dorastania, rzadziej podejmuje się zobowiązań i bywa agresywne
Autorytatywny - oparty na kompromisie i negocjacji, dziecku są stawiane granice a rodzice dziecka są otwarci na jego potrzeby. Skutkiem tego stylu jest to że dziecko jest niezależne, ma poczucie własnej wartości, jest wrażliwe na potrzeby innych, ma wyższe osiągnięcia w szkole niż rówieśnicy oraz jest nastawione na szeroką współpracę z rówieśnikami.
Niezaangażowany (niedbały) - rodzice nie interesują się dzieckiem bo są oni nieobecni fizycznie i psychicznie z dzieckiem, ponieważ są oni zajęci innymi sprawami oraz rodzice w tym stylu są chłodni emocjonalnie w stosunku do dziecka. Skutkami tego zachowania są agresywność dziecka, dziecko jest impulsywne i słabo ukształtowane na społeczne potrzeby dziecka oraz ma niski poziom zainteresowania na zdobywanie nowych umiejętności.
Jest to styl bardzo niekorzystny dla rozwoju dziecka.
Wiek młodszo - szkolny - od 6 - 7 do 10 - 12 roku życia następują zmiany u dziecka w obszarze poznawczym i moralnym oraz jest stałe emocjonalnie, posiada już także myślenie konkretno - obrazowe oraz symboliczne. Dziecko w tym okresie ma już rozbudowane koncepcje społeczne, oraz ważne w tym okresie rozwojowym są grupy społeczne, a korzyści wynikające z działania dziecka to przede wszystkim pozwolić dziecku na samodzielne działanie dziecka oraz na rozwój odpowiedzialności za powierzone zadania oraz rozwój umiejętności planowania swojej pracy. Praca dziecka z dorosłym polega na tym że dorosły udziela wsparcia dziecku, a tym samym rozwija umiejętność korzystania ze wsparcia oraz rozwijania umiejętności komunikowania się.
W diagnozie rodziny występują następujące czynniki mające wpływ na jej funkcjonowanie:
Sytuacja ekonomiczna i warunki jej życia,
Zróżnicowanie kulturowe rodziny,
Dysfunkcjonalność lub dezorganizacja rodziny.
Następnym okresem rozwojowym jest:
Adolescencja - od 10 -12 roku życia do 20 roku życia
Czynniki ryzyka w tym okresie rozwojowym to:
Biologiczne (genetyczne, obciążenia wrodzone, wady biologiczne),
Psychologiczne (deficyty poznawcze, zaniedbanie emocjonalne, przewlekły stres),
Społeczne (brak wsparcia i akceptacji, złe warunki bytowe),
Ekologiczne (niesprzyjające warunki naturalne).
Czynniki chroniące dziecko w tym okresie to:
Biologiczne (dobra kondycja somatyczna, silny układ nerwowy,
Psychologiczne (wysoka samoocena, poczucie bezpieczeństwa, konstruktywne strategie radzenia sobie z sytuacjami trudnymi),
Społeczne (wsparcie rodziny, akceptacja innych, oraz dobre warunki bytowe),
Ekologiczne (brak zanieczyszczeń oraz sprzyjający klimat).
Czynniki związane z rodziną to:
Warunkujące rozwój dziecka to przede wszystkim prawidłowe relacje ze swoimi rówieśnikami i rodzicami poprzez wsparcie jego mocnych stron,
Postawa usidlająca ze strony rodziców dziecka wiąże się z zaangażowaniem dziecka w problemy małżeńskie i ma to kontekst ze zbyt bliskim dystansem między dzieckiem a rodzicami,
Postawa nadopiekuńcza ze strony dorosłych istnieje w przekonaniu że świat jest niebezpieczny i że dziecko trzeba chronić i wyręczać przed problemami codziennymi. Konsekwencją takiego postępowania jest nadmierne poczucie odpowiedzialności za rodziców oraz zaburzenia emocjonalne.
Zbyt odległy dystans z dorosłymi opiekunami powoduje natomiast sztywne postawy, które charakteryzują się nadmiernym panowaniem nad emocjami, zaś problemy sygnalizowane przez dzieci nie są traktowane poważnie i konstruktywnie. Skutkiem takiego działania jest wycofanie się dziecka i jego niepewność życiowa.
Identyfikacja błędów wychowawczych
Błąd wychowawczy - to zdarzenie które zachodzi w konkretnej sytuacji wychowawczej i jest takim zachowaniem wychowawcy które ma niekorzystny wpływ na wychowanka i/lub jego bliższy lub dalszy rozwój.
Antonina Gurycka twierdzi że błąd ten popełniany jest zazwyczaj w sposób nieświadomy a przyczyny błędów tkwią we:
Właściwościach osobowych wychowawcy,
Prywatnych teoriach wychowawczych,
Wynikach sytuacyjnych.
Za szczególnie znaczące dla występowania tych błędów uznaje występowanie u wychowawcy nieodpowiedniej reprezentacji dziecka jako partnera a szczególnie uprzedmiotowienie i spostrzeganie go jako słabego w sytuacji trudnej.
Błędy w wychowaniu:
Rygoryzm,
Agresja,
Hamowanie aktywności,
Obojętność,
Uleganie,
Zastępowanie,
Eksponowanie siebie,
Idealizacja dziecka.
Niekonsekwencja.
DIAGNOSTYKA PEDAGOGICZNA - wykład IV
W podejściu do rodziny stosujemy strategie całościowe oraz strategie wybiórcze. Strategie całościowe uwzględniają wiele czynników życia rodziny i były wykorzystywane w badaniach m.in. przez Helenę Radlińską, Elżbietę Jachowską, Stanisława Kawulę oraz Natalię Han - Ilgiewicz. Pani Han - Ilgiewicz opracowała bowiem koncepcję progów zagrożenia w rodzinie, która operuje skalą porządkową i stanowi przykład pomiaru jakościowego i rozwoju bio-socjo-kulturowego dziecka. Pozwala określić następujące progi zagrożenia:
Ostrzegawczy,
Zaawansowany,
Krytyczny.
Progi te określają negatywne czynniki tkwiące w rodzinie odnoszące się do zaspokajania potrzeb biologicznych, społecznych i kulturowych. Innym przykładem całościowego podejścia do rodziny są koncepcje typologiczne. Jacek Piekarski opracował cztery typy rodzin. Są to:
Środowisko wzorcowe,
Środowisko przeciętne (typowa rodzina dla danej społeczności lokalnej np. rodzina wiejska),
Środowisko niekorzystne wychowawczo - rodzina taka ma typowe cechy negatywne i jest rodziną dysfunkcjonalną,
Środowisko dysharmonijne - rodzina nie zawsze funkcjonuje normalnie
Stanisław Kawula również opracował typologizację rodzin. Wyróżnił on:
Rodziny wzorcowe,
Rodziny normalne,
Rodziny wydolne wychowawczo,
Rodziny niewydolne wychowawczo,
Rodziny patologiczne (w której jeden z członków rodziny, jest uzależniony od środków odurzających, bądź jest sprawcą przemocy domowej, przez to następuje rozkład wychowawczy rodziny).
Wybiórcza diagnoza rodziny - koncentruje się głównie na wybranych aspektach jej życia. Najczęściej poddawane diagnozie, takie cechy rodziny jak postawy rodzicielskie, czy też błędy wychowawcze oceniane są z punktu widzenia innych członków rodziny. Spośród polskich opracowań najbardziej znany jest kwestionariusz dla rodziców Marii Ziemskiej. Inne narzędzie to kwestionariusz stosunków między rodzicami a dziećmi opracowany przez Anne Roe. Kolejnym znanym opracowaniem jest inwentarz służący do identyfikacji błędów wychowawczych Antoniny Buryckiej. Kwestionariusz Marii Ziemskiej oparty jest na koncepcji postaw rodzicielskich, który pozwala na badanie postaw:
Zbyt wymagających,
Nadmiernie chroniącej.
Postawy te zostały wyróżnione przez główne rodzaje zaburzeń kontaktów rodziców z dziećmi tzn. nadmierny dystans lub nadmierne koncentrowanie się na dziecku są związane z cechami osobowości rodziców, albo z ich tendencją do dominacji lub tendencją do uległości.
Narzędzie diagnostyczne wypełniają rodzice każde osobno. Podstawę obliczeń stanowi klucz punktacji odpowiednich twierdzeń przyporządkowanych do następujących skal:
Górowanie,
Bezradność,
Koncentracja,
Dystans.
Kwestionariusz stosunków między rodzicami a dziećmi, znany pod skrótem PCR, został przystosowany przez ST. Kowalskiego i pozwala identyfikować postawy:
Kochającą,
Odrzucającą,
Liberalną,
Ochraniającą,
Z punkty widzenia rodziców
Analiza ma tu wymiar retrospekcyjny, bo młodzież ocenia zachowania swych rodziców, do momentu ukończenia przez siebie 12 lat. Badaniem możemy obejmować młodzież w wieku 14 - 15 lat. Narządzie to pozwala diagnozować postrzeganie osobno matki i osobno ojca dziecka.
Temat: Diagnozowanie obszarów dysfunkcyjności rodzin.
Różnice między rodziną zdrową a dysfunkcyjną,
Diagnozowanie dzieci alkoholików w warunkach przedszkolnych,
Diagnozowanie dzieci alkoholików w warunkach szkolnych,
Rodzaje przemocy wobec dziecka w rodzinie,
Wskaźniki brane pod uwagę przy diagnozie dzieci - ofiar przemocy domowej w warunkach szkolnych,
Czynniki, stanowiące podstawę zachowań dziecka w rodzinie.
Ad 1:
Rodzina zdrowa:
Zadaniem rodziców jest opieka nad dziećmi,
Kontakty są jasne i zrozumiałe,
Dziecko zawsze jest kochane, nawet jeżeli jego zachowanie jest nie do przyjęcia,
Granice prywatności są szanowane,
Każde uczucie jest ważne i akceptowane,
Rodzice są nauczycielami i przewodnikami,
Obowiązują rozsądne ograniczenia i zależności,
Wymagania stawiane dzieciom są dostosowane do ich wieku i osiągnięcia stopnia rozwoju,
Stale i automatycznie rodzice dają odczuć dzieciom ze są cenione,
Życie jest zorganizowane; istnieje planowanie i zdolność do przeciwstawiania się kryzysom.
Rodzina dysfunkcyjna:
Zadaniem dzieci jest opieka nad rodzicami,
Występują komunikaty podwójne wprowadzające zamieszanie,
Dziecko jest ciągle zawstydzane,
Uczucia bywają przedmiotem agresji i dlatego są tłumione,
Dzieci same się wychowują, najlepiej jak potrafią,
Panuje chaos i skrajna surowość,
Od dziecka wymaga się demonstrowania pseudodojrzałości,
Daje się dzieciom odczuć że są nic nie warte i nie zasługują na miłość,
Przechodzi się od jednego kryzysu do drugiego, członkowie rodziny sami go tworzą.
Normy panujące w rodzinie sprowadzają się do parasola ochronnego w rodzinie który dotyczy:
Akceptacji dzieci, takimi jakimi są,
Poszanowanie uczuć i poglądów dzieci,
Brak granic intymności i autonomii członków rodziny.
Niestety ten parasol przybiera również wzorce negatywne, które źle wpływają na dziecko. Są to:
Brak szacunku dla uczuć i poglądów członków rodziny,
Osamotnienie w rodzinie i izolacja rodziny od świata zewnętrznego.
Ad. 2.
Istnieje potrzeba identyfikacji dzieci alkoholików i podjęcia wobec nich działań interwencyjnych zanim utrwalą się negatywne wzorce. Standardowe procedury do rozpoznawania dzieci alkoholików zostały opracowane z myślą o dzieciach w wieku szkolnym. W życiu małego dziecka można wyróżnić cztery dziedziny, których analiza pozwala ustalić, czy dziecko żyje w środowisku rodziny alkoholowej. Są to:
Codzienne rutynowe czynności,
Zachowanie podczas zabawy,
Przystosowanie emocjonalne,
Stosunki między rodzicami a dziećmi.
Analiza tych dziedzin pozwala wyodrębnić wskaźniki świadczące o życiu w rodzinie alkoholowej. B. E. Robinson wyróżnia 20 oznak, które powinny budzić czujność przy rozpoznawaniu dzieci alkoholików w wieku przedszkolnym i młodszych. Są to:
problemy ze snem,
uporczywe znużenie lub senność,
regres w kontrolowaniu czynności fizjologicznych,
niezwykłe zachowania przy jedzeniu,
trudności w dostosowaniu się przy przechodzeniu od jednej czynności do drugiej oraz czynności dostosowawcze podczas zmian w codziennym rozkładzie zajęć,
opóźnienia w rozwoju,
powracające wątki alkoholowe przy zabawie,
izolowanie się przy zabawie,
niezdolność do skupienia uwagi przez dłuższy czas,
nadmierna ruchliwość,
ciągłe i nietypowe zmiany w zachowaniu,
częste kaprysy i rozdrażnienia,
częste wybuchy złości lub atakowanie innych dzieci,
zachowanie regresywne (ssanie kciuka),
przesadny lęk przed nieznajomymi osobami lub nowymi sytuacjami,
uporczywe niedostępowanie opiekuna,
zachowania wskazujące na niepewność stosunkach z osobami,
autorytarny stosunek rodziców do dziecka i ich nierealne oczekiwania,
obojętność ze strony rodziców,
oznaki zaniedbania, maltretowania lub wykorzystywania seksualnego.
Ad.3.
Diagnozowanie dzieci alkoholików w warunkach szkolnych, polega głównie na posługiwaniu się obserwacją, testami pedagogicznymi i psychologicznymi, oraz ankietą i wywiadem. Obserwując bierzemy pod uwagę wskaźniki behawioralne, jak i psychologiczne.
Symptomy behawioralne w warunkach szkolnych to:
trudności z koncentracją uwagi,
powtarzające się nieobecności szkolne,
słabe stopnie i/lub brak odrobionych zadań domowych,
niskie wyniki w standardowym teście na inteligencję i w testach będących sprawdzeniem postępów w nauce,
nagłe zmiany w zachowaniach,
oznaki zaniedbania, maltretowania lub wykorzystywania seksualnego,
zachowania kompulsywne (objadanie się, dążenie do zajmowania pierwszego miejsca w każdej dziedzinie, używanie substancji psychoaktywnych),
nieśmiałość i unikanie kontaktów z innymi ludźmi,
kłótliwość i niechęć do współdziałania z nauczycielami i rówieśnikami,
nieustanne kłopoty ze zdrowiem.
Symptomy psychologiczne to:
niska samoocena,
niepokój,
peszenie się z byle powodu,
tłumiona złość,
postrzeganie problemów jako czegoś na co samemu nie się wpływu,
nieumiejętność radzenia sobie w sytuacjach trudnych,
skłonność do depresji,
lękliwość bez powodu,
smutek i przekonanie o nieszczęściu,
kłopoty z przystosowaniem się do zmian w rutynowym programie zajęć.
Ad.4.
Rodzaje przemocy wobec dzieci w rodzinie - jest to działanie jednego człowieka na drugiego które się wiąże ze skutkami negatywnymi.
Definicja przemocy domowej - według Jerzego Mellibrude - są to działania lub rażące zaniedbania dokonywane przez osobę przeciwko pozostałym, wykorzystująca istniejącą stworzoną przez okoliczności przewagę sił lub władzy i powodujące u ich ofiar szkody lub cierpienie godzące w ich prawa bądź dobra osobiste, a w szczególności ich zdrowie i życie. Wyróżnia on następujące kryteria stanowiące podstawę do różnicowania zachowań przemocowych w stosunku do dzieci. Są to:
powodujące fizycznych i psychicznych szkód rozwojowych,
niezgodność z istniejącymi standardami i normami postępowania z dzieckiem,
sprzeczność z obowiązującymi normami moralnymi,
naruszenie podmiotowości dziecka i jego praw,
nieprzypadkowość zachowań negatywnych wobec dziecka (celowe działania mające sprawić ból dziecku).
Rodzaje przemocy wobec dzieci według Mellibrude:
fizyczna,
psychiczna,
zaniedbanie,
wykorzystywanie seksualne.
Przemoc fizyczna - to wszelkie formy nieprzypadkowego wykorzystywania dzieci przez ich opiekunów np. bicie, kopanie, szarpanie itp.
Wskaźniki przemocy fizycznej widoczne do zaobserwowania w warunkach szkolnych według Ewy Jarosz to:
Niechęć dziecka do rozbierania się na zajęciach wychowania fizycznego,
Przejawianie przez dziecko nadmiernej skłonności do wycofania się i izolacji,
Lęk dziecka przed kontaktem fizycznym,
Wzdraganie się przy dotyku,
Minimalizowanie znaczenia roli i podawanie nie przekazujących wyjaśnień dotyczących ich,
Niewytłumaczalne i drastyczne zmiany zachowania (labilność w zachowaniu się),
Niska samoocena,
Ucieczki z domu i lęk przed powrotem do domu,
Przejawianie przez dziecko nadmiernej ostrożności.
Przemoc psychiczna - to świadome niszczenie lub znaczące obniżenie zdolności rozwoju dziecka poprzez ośmieszanie, poniżanie, terroryzowanie, brak pozytywnych uczuć, nadmierny rygoryzm i zastraszanie (według Czyż).
Wskaźniki przemocy emocjonalnej w warunkach szkolnych (Ewa Jarosz):
Nadmierne zaangażowanie,
Zbyt wiele form aktywności,
Zaburzenie mowy w postaci jąkania się,
Nieadekwatne zachowania,
Nadmierna agresywność lub pasywność zachowania,
Częste kłamstwa oraz lęk przed konsekwencjami różnych zachowań,
Mimowolne ruchy mięśni twarzy i rąk (kiki nerwowe),
Wykorzystywanie seksualne - to angażowanie dzieci do aktywności seksualnej, której dzieci nie rozumieją i na którą nie są w stanie świadomie przyzwalać. W zakres nadużyć seksualnych wchodzą także prowadzone z dzieckiem obsceniczne rozmowy o treści seksualnej a także podglądanie dziecka w sytuacjach intymnych.
Wskaźniki przemocy seksualnej w warunkach szkolnych (Ewa Jarosz):
Seksualna agresja wobec innych dzieci,
Nietypowa dla owego wieku rozwojowego znajomość zachowań seksualnych,
Zachowania regresywne (cofanie się w rozwoju),
Obawa przed kontaktem fizycznym,
Zwiększone zainteresowanie seksem i własnymi narządami płciowymi,
Agresywne i wrogie zachowania wobec rodziców,
Prowokujący styl zachowania zwłaszcza uwodzące wobec przedstawicieli płci przeciwnej.
Zaniedbanie - wiąże się z diagnozowaniem potrzeb dziecka w zakresie życia codziennego, opieki medycznej, wykształcenia i wychowania i narażaniem dziecka na niebezpieczeństwa w skutek pozostawania bez opieki przez dłuższy czas lub dopuszczenie do przebywania dziecka w sytuacjach niebezpiecznych (Sajkowksa).
Wskaźniki zaniedbania według Ewy Jarosz:
Zaburzony rozwój fizyczny,
Objawy braku opieki medycznej (kłopoty ze wzrokiem, słuchem),
Bardzo niska higiena osobista,
Częste nieobecności dziecka w domu,
Zbyt wczesne przychodzenie dziecka przed zajęciami i pozostawanie po zajęciach w szkole,
Nieodpowiedni do pory roku ubiór,
Ustawiczne zmęczenie dziecka zarówno podczas zajęć, ale także w czasie zabaw z rówieśnikami,
Brak podręczników i innych materiałów szkolnych.
Richard Gelles wymienił czynniki ryzyka występowania patologii w rodzinie. Są to:
Doświadczenia socjalizacyjne rodziców, czyli wzrastanie w atmosferze przemocy i agresji, niekonsekwentnego wychowania i całkowitemu podporządkowaniu i braku szacunku dla drugiej osoby,
Autorytarne osobowości rodziców z pewnymi cechami antyspołecznymi,
Społeczna pozycja rodziców nie ma wysokiej rangi w strukturze społecznej,
Stresy doświadczane przez rodzinę związane są z trudnościami materialnymi, konfliktami małżeńskimi, bezrobociem, poczuciem i walką o autorytet rodzicielski,
Normy i wartości obowiązujące w danym otoczeniu,
Czynniki bezpośrednio uruchamiające agresję np. złe zachowanie dziecka.
Wnioski:
Im niższa pozycja społeczna i wiek rodziców to mamy do czynienia z przemocą fizyczną i zaniedbaniem dziecka, co powoduje szerzenie się patologii wśród rodzin.
Temat: Diagnoza rozmiarów zjawiska używania substancji psychoaktywnych i szacowanie ryzyka używania ich przez młodzież.
Zagadnienia:
Obszary możliwe do rozpoznania,
Mierzenie zjawiska używania substancji psychoaktywnych przez młodzież,
Badanie wyników ryzyka i czynników chroniących.
Ad 1) fakt używania substancji tych przez młodzież jest oczywisty i wiążę się on ze środowiskiem rodzinnym i rówieśniczym oraz szkolnym jak również z czynnikami indywidualnymi,
Ad 2) Źródła informacji:
Deklaracje osobiste badanych osób,
Stosowanie biochemicznych analiz śliny, krwi i moczu,
Za pośrednictwem informacji od rodziców oraz z raportów policyjnych, jak i z dokumentacji pochodzącej ze szkoły,
Bezpośrednie informacje.
Najczęściej wykorzystywane są badania w postaci osobistych deklaracji, które pozwalają na rzetelną ocenę badanych zjawisk. Obserwacje w przypadkach mierzenia zachowań często się powtarzających są trudne do przeprowadzenia, zwłaszcza jeśli mają miejsce w ukryciu. Dokumentacja pochodząca z różnych źródeł jest też uważana przez badaczy za istotne źródło informacji o środkach uzależniających.
Ad 3) Czynniki ryzyka to zdarzenia, które wiążą się z wysokim prawdopodobieństwem wystąpienia ich, większym nasileniem i dłuższym czasem trwania istotnych problemów dotyczących zdrowia psychicznego i występowania zachowań ryzykownych.
Czynniki chroniące to warunki zwiększające odporność człowieka na czynniki ryzyka i zaburzenia. Czynniki ryzyka nadużywania substancji psychoaktywnych i innych ryzykownych zachowań młodzieży można sklasyfikować jako że w jednostce i w jej interakcjach rodzinnych i rówieśniczych ważną rolę odgrywają doświadczenia szkolne. Krzysztof Ostaszewski na podstawie swych badań wyróżnił czynniki ryzyka oraz czynniki chroniące oparte na rodzinie:
Czynniki ryzyka to:
Alkoholizm i inne uzależnienia,
Brak nadzoru ze strony rodziców
Częste napięcia emocjonalne,
Konflikty w rodzinie,
Przyzwalające postawy rodziców na zachowania problemowe u dzieci.
Czynniki chroniące związane z rodziną:
Dobry kontakt z dzieckiem,
Monitorowanie zachowań dziecka,
Pozytywne egzekwowanie dyscypliny,
Komunikowanie oczekiwań dotyczących norm społecznych i zdrowia,
Wsparcie rodzicielskie.
Czynniki ryzyka w szkole (według Ostaszewskiego)
Niepowodzenia wczesnoszkolne,
Negatywny stosunek do szkoły (wagary),
Problemy z zachowaniem,
Deficyty poznawcze i deficyty uwagi.
Czynniki chroniące dotyczące szkoły:
Pozytywny stosunek do szkoły i nauczycieli,
Zaangażowanie w życiu szkoły.
Czynniki ryzyka i chroniące związane z rówieśnikami (Ostaszewski),
Czynniki ryzyka to:
Rówieśnicy którzy przejawiają zachowania problemowe,
Odrzucenie przez rówieśników.
Czynniki chroniące to:
Konstruktywizm rówieśniczy,
Posiadanie dorosłego przyjaciela - doradcy.
Czynniki ryzyka i chroniące związane z wczesnymi zachowaniami problemowymi:
Czynniki ryzyka to:
Wczesna inicjacja papierosowa i alkoholowa,
Inne wczesne zachowania problemowe (kradzieże, oszustwa),
Czynniki chroniące to:
Zaangażowanie w życie rekreacyjne,
Brak akceptacji dla zachowań odbiegających od normy.
Czynniki ryzyka tkwiące w środowisku:
Bieda, bezrobocie,
wysoka przestępczość,
niski poziom nauczania i opieki w szkole,
dezorganizacja życia społecznego,
Czynniki chroniące związane z indywidualnymi predyspozycjami i umiejętnościami:
pozytywna motywacja,
zdolności intelektualne i samoświadomość,
umiejętności społeczne (kompetencje społeczne),
umiejętność radzenia sobie z negatywnymi uczuciami,
dbałość o własne zdrowie.
Ewa Wojdyło opublikowała kwestionariusz opracowany w USA w skład którego wchodzą czynniki środowiskowe takie jak:
poczucie bezpieczeństwa w domu i w szkole,
możliwość uzyskania pomocy od dorosłych w sytuacjach trudnych,
istnieniem norm społecznych i świadomość faktu, że dorośli oczekują ich przestrzegania.
Kwestionariusz ten składa się także z czynników chroniących takie jak:
zdrowe sposoby spędzania wolnego czasu,
zaangażowanie w naukę szkolną,
podejmowanie działań na rzecz innych ludzi,
posiadanie stałego grona przyjaciół,
umiejętności interpersonalne (nawiązywanie i podtrzymywanie przyjaźni, radzenie sobie z presją, dążenie do rozwiązywania konfliktów bez użycia przemocy).
Czynniki ryzyka związane ze środowiskiem rodzinnym opracowane przez Arendalską i Wojcieszka:
skrajnie trudne warunki materialne lub bardzo dobre warunki materialne znacznie odbiegające od otoczenia,
występowanie uzależnienia za strony ojca lub matki,
upijanie się lub branie narkotyków przez najbliższą rodzinę,
pozostawianie dziecku swobody w decydowaniu o tym co mu wolno a czego nie wolno w związku z alkoholizmem i innymi używkami,
długotrwały poważny konflikt z rodzicami,
unikanie przez dzieci kontaktów z rodzicami,
nie udzielanie odpowiedzi na pytania w kwestionariuszu.
Czynniki ryzyka związane ze środowiskiem lokalnym:
sprzedawanie alkoholu dzieciom,
położenie punktów sprzedaży alkoholu w pobliżu szkoły,
awantury po spożyciu alkoholu i wiążę się to z łamaniem prawa,
przebywanie przez dziecko w środowisku w którym dorośli spożywają alkohol i świadomość rodziców że jest to normalne zjawisko społeczne.
Badanie czynników ryzyka wskazują także na czynniki chroniące związane ze środowiskiem lokalnym:
silna więź z rodzicami,
zainteresowanie nauką, rozwojem zainteresowań i własnym rozwojem,
regularne praktyki religijne,
skłonność do szanowania prawa, wolności i autorytetu rodzicielskiego.
Badanie czynników ryzyka wyodrębniło cztery kategorie ryzyka:
podstawowy stopień ryzyka - dotyczy on 90% młodzieży i zależy on od sytuacji całego społeczeństwa,
drugi stopień ryzyka - jest to powiększony stopień ryzyka i obejmuje od jednej/trzeciej do dwóch/trzecich uczniów powyżej 15 roku życia,
trzeci stopień ryzyka - obejmuje od 10 do 15% młodzieży powyżej 15 roku życia,
czwarty stopień ryzyka - skrajnie wysokie, trudne do oszacowania w skali globalnej, szacunkowe dane sygnalizują że jest to wysoki procent młodzieży powyżej 15 roku życia.