OŚWIECENIE (kolebką Niderlandy i Wielka Brytania)
1. Kant- wyjście człowieka z niepełnoletności (z niezdolności człowieka do posługiwania się
własnym rozumem)
2. Przełomowa epoka- przekonanie o ważności własnego posłannictwa
3. Użytek światopoglądowy z badań naukowych
4. Filozofia zaczęła spełniać zadania społeczno- wychowawcze
Co krytykowało oświecenie?
1. Tradycyjne systemy religijne, szkodliwość instytucji kościelnych
2. Religijną nietolerancję (Bóg podporządkowany rozumowi)
3. Godziła w autorytety, tradycje
4. Krytyka filozofii poprzedniego stulecia
5. Krytyka ówczesnych instytucji politycznych (desakralizacja)
Problemy oświecenia
1. Problem ładu- tak, by tłumaczyć go bez odwoływania się do religii, prawa naturalnego,
a do tego co rozumne.
2. Wieloznaczne ujęcia pojęcia natura
3. Idea postępu
4. Tworzenie utopii
VOLTAIRE
- Stworzył pojęcie filozofia historii
- Człowiek od zawsze żyje w społeczeństwie
- Trzeba umieć wątpić
- Zainteresował się Rosją
- Duże znaczenie w życiu narodów przypisywał ludzkim instynktom
- przyczynił się do sekularyzacyjnego spojrzenia na rzeczywistość
MONTESQUIE
- Uważany jest za socjologa
- Ważna jest metoda systematycznej obserwacji i porównanie faktów
(chciał wyprowadzić rządzące nimi prawa)
- Prawo natury-stała norma, jego poznanie staje się punktem wyjścia do jego oceny
- Ludzie niestety odstępują od prawa natury
- Pojęcie prawa- nakazu
- Szuka wzorców w gwałceniu praw natury
- Między faktami społecznym można wykryć stałe związki, dzięki czemu fakty te są tym
czym są bez względu na nasze oceny, ideały, oczekiwania
- Uwzględnił wpływ warunków geograficznych, wielkości kraju, sposoby zdobywania
środków do życia, religię, obyczaje
- Dowodził, że społeczeństwo jest systemem
- Decydujące znaczenie przypisywał ogólnemu duchowi
- Społeczeństwa nie są tworzone przez ludzi
- Jego koncepcja to zaprzeczenie konstruktywizmu
- Zwracał uwagę na to kto i jak sprawuje władzę
- Jego socjologia oparta była na rzeczywistej obserwacji jednostkowych wzorów
ROUSSEAU
- Przykład myśliciela nad życiem społecznym z pozycji uczestnika, a nie obserwatora.
- Przeciwstawiał człowieka natury (wolny, dobry, niezależny, równy) z człowiekiem człowieka
(sztuczny, zdeprawowany)
- Manifestuje niechęć do narzuconej człowiekowi natury, kultury i społeczeństwa,
które ograniczają jego autonomię (→ realne istnienie kolektywne)
- W człowieku należy oddzielić do siebie naturę i kulturę
- Tworzy teoretyczny model stanu natury
- Społeczeństwo- złożony proces nasilania się interakcji między jednostkami,
kształtowania się instytucji społecznych
- W społeczeństwie człowiek uzyskuje wiele nowych cech. Poznanie jego stanu natury daje
nam wiedzę o tym co utracił, ale nie daje wiedzy o jego obecnym postępowaniu.
- Na denaturalizację człowieka ma wpływ rozwój: języka, myślenia, rodziny, pracy,
środków wytwarzania, własności, przemocy, władzy.
- Kształtuje się potrzeba życia w społeczeństwie, która w stanie natury nie istniała.
- Społeczeństwo samo wytwarza nowe potrzeby, które tylko ono może zaspokoić.
- Społeczeństwo staje się teatrem, w którym każdy gra własną rolę, obawiając się o to czy
spodoba się to publice
- Postrzegany jako rzecznik powrotu do natury
- Idealizacja stanu natury jest częściowa, bo uważał go za stan animalny
(to stan po za dobrem i złem; niemożliwy jest powrót do stanu natury)
- Postulował ułożenie społeczeństwa w odpowiedni sposób → umowa społeczna
- Ludzie równi podlegali bezosobowemu prawu (nikomu więcej).
Prawo to musi być wytworem woli powszechnej, która nie jest sumą woli poszczególnych
jednostek, a stanowi doskonały wyraz takich potrzeb.
- Prawo to powstaje z umowy społecznej, a w jej następstwie powstaje
demokratyczny Lewiatan= społeczeństwo organizm.
- Dwie koncepcje:
a. Koncepcja krytyczna- ujawnienie ograniczeń związanych z życiem zbiorowym
(odnosi się do przeszłości i teraźniejszości)
b. Koncepcja apologetyczna- uwydatnia rozkosze życia w społeczeństwie
W obu koncepcjach społeczeństwo jawiło się jako rzeczywistość ponadjednostkowa
MATERIALIŚCI - HELVẼTIUS, HOLBACH
Holbach
- Społeczeństwo- całość utworzona przez połączenie się większej liczby rodzin i jednostek,
zjednoczonych w celu zaspokojenia potrzeb, zapewnienia korzyści, wzajemnej pomocy,
możności bezpiecznego korzystania z dóbr wszelkiego rodzaju.
- Zastosowanie idei ładu naturalnego do problematyki społecznej.
- Człowiek- mechanizm, którego zasady działania są poznawalne, możemy je naukowo
wyjaśnić, ale nie możemy przewidzieć ani kontrolować.
- Wierzyli w moc prawodawstwa i wychowania
- Człowiek to tabula rasa.
XVIII w. TURGOT, CONDORCET: TEORIA POSTĘPU
Manifestacja oświeceniowego optymizmu
Przesłanki tej idei:
- Zakwestionowanie autorytetu starożytnych
- Uznaje wartość życia doczesnego i ziemskich osiągnięć człowieka
- Stałość praw natury
- Ludzie przestali uważać instytucje za ustanowione raz na zawsze
postęp- przypisywany wszystkim dziedzinom życia. Jest nierównomierny.
mobilność- przynosi nowe doświadczenia i szansę na pomnożenie wiedzy.
Najważniejsza cecha- stopień mobilności społeczeństwa.
W naturze ludzkiej ważnym elementem jest popęd innowacyjny (źródło postępu)
Historią rządzi prawo postępu.
Natura ludzka jest jednakowa, a to co rozróżnia ludzi to różnice faz postępu.
Conobrcet- twórca socjologii matematycznej.
Postęp ludzkości jest wynikiem rozwoju indywidualnego.
OŚWIECENIE BRYTYJSKIE CZYLI SZKOCKIE
Człowiek= istota społeczna
Przedstawiciele: Hume, Smith, Ferguson...
- Fascynacja Newtonem. Uznajemy jednostkowość motywów i czynów ludzkich.
- Natura ludzka- wielość zjawisk i procesów poznawanych dzięki obserwacji i doświadczeniu.
- Natura ludzka jest co do swych działań i pierwiastków taka zawsze sama.
- Nauka Huma o naturze ludzkiej to psychologia, którą wyjaśniają psychologiczne
mechanizmy zachowania się jednostek i zbiorowości, sposoby odzwierciedlania się
faktów społ. w umysłach oraz same fakty.
- Historia pozwala obserwować i poznawać trwałe mechanizmy postępowania i zachowania
się ludzi.
- Nauka o ludzkich działaniach powinna być nauką na tych samych prawach co nauki
o przyrodzie.
ROZUM A UCZUCIE: GENEZA SPOŁECZEŃSTWA
- Uczucia biorą górę nad rozumem i instynktami
- Rozum- wspomaga podjęte już decyzje, analizuje to co się stało, nieaktywny.
Właśnie dlatego chcieli udowodnić, że fakt zrzeszenia nie może być wyprowadzony
ze zdolności rozumowania. Musi to wypływać z natury ludzkiej.
- To zakwestionowało teorię umowy społecznej, bo zdaniem szkockich filozofów
społeczeństwo jest możliwe i konieczne o tyle, ile człowieka pchają w stronę innych ludzi
naturalne skłonności niezależne od kalkulacji.
- Państwo- twór sztuczny. - Instytucje- narzędzie do zaspokajania potrzeb ludzkich.
Pierwszą i pierwotną zasadą ludzkiej społeczności jest:
Popęd seksualny- zbliżenie dwóch płci, rodzina, związek dwóch pokoleń. Na tej podstawie powstaje nawyk życia zbiorowego. Pojawia się refleksja na temat korzyści w życiu w grupie.
Powstaje instytucja własności prywatnej, ochrona tego co jest dla Hume`a zasadniczym warunkiem trwania społeczeństwa.
Dlaczego ludzie poddają się regułom społ. ?
└ Hume przypisuje ludziom szczególną zdolność psychiczną- oddźwięk uczuciowy
(sympatia), czyli tzw. „udzielanie” się uczuć- kierowanie się w swym postępowaniu
nie tylko dobrem własnym, ale jak na nasze postępowanie reagują inni; to skłonność
ludzkiej natury do stawiania się w położeniu drugiego człowieka.
Nawykom i obyczajom Hume przypisywał ważną funkcję społ.
Mówił, że każda władza została narzucona, a posłuszeństwo władzy wynika z konieczności i przyzwyczajenia.
Przesąd- to podstawa życia społecznego.
PODSTAWY ŻYCIA SPOŁECZNEGO SMITHA
Oddźwięk uczuciowy:
- Rozwój moralności jest możliwy, bo ludzie są dla siebie zwierciadłami i dla tego
zachowania nieegoistyczne są pozytywnie wzmacniane.
- Pytał jak jest możliwe społeczeństwo- zwierciadło w którym jednostki modelują swoje
zachowania→ koncepcja Bezstronnego Obserwatora.
W spr. moralności zwierciadłem są inni.
- Nie ma ludzkiego „ja” poza społeczeństwem, nawet uświadomienie sobie własnego interesu
wymaga społeczeństwa.
- W ekonomii to rynek = bezstronny obserwator.
- Zasada wzajemności= zasada wymiany.
- Podział pracy- następstwo skłonności ludzkiej natury do wymiany i handlu. Kształtuje się
dzięki skłonnościom naturalnym, które rozwijają się dzięki życiu
społecznemu.
ADAM FERDUSON
- Naturalne są wszystkie działania ludzkie i skłonności społeczeństwa.
- Ludzi należy rozpatrywać w grupach, bo zawsze żyli w grupach.
Działania jednostek a ład społeczny
Ład społeczny wytwarza się samorzutnie w następstwie zabiegów jednostek, których
postępowaniem kierują emocje i egoistyczne interesy. Nie jest zaplanowany. Teoria rozwoju społecznego:
3- fazowy schemat Fergusona:
1. okres dzikości (zbieractwo, polowania)
2. okres barbarzyństwa (pasterstwo, rolnictwo)
3. okres cywilizacji (handel)
Pojęcie cywilizacji Ferguson wiązał z organizacją społeczno- polityczną.
Podział pracy- czynnik zróżnicowania społ., integracji i dezintegracji, podstawa podziału społ. na klasy.
Stan pierwotny- odwrotność stanu obecnego.
Smith- twórca teorii rozwoju społecznego. Schemat rozwoju społecznego w aspekcie
ekonomicznym:
1. Polowanie
2. Pasterstwo
3. Rolnictwo
4. Handel
Millar- wyodrębnił klasy o przeciwstawnych interesach, stosunki międzyludzkie rozpatruje
w kategoriach władzy i zależności.
UTYLITAEYZM BENTHAMA JEREMY
Utylitaryzm- pogląd uzależniający ocenę moralną od faktycznych następstw ich czynów, które
niezależnie od motywów przyczyniających się lub nie do pomnażania dobra
ogólnego, wyrażają lub nie the greates happiness of the greatest number.
To filozofia życia; normatywny system etyczny; teoria zachowania się ludzi.
- Społeczeństwo- narzędzie zaspokajania potrzeb jednostek.
- Historia= zbiór zbrodni i szaleństw ludzkości.
- Działaniem ludzi kierują dwie siły:
- Dążenie do przyjemności
- Lęk przed przykrością
POREWOLUCYJNE IDEOLOGIE JAKO TEORIE SPOŁECZNE
Konserwatyzm
- Wyrósł na radykalnej krytyce Oświecenia i rewolucji.
- Ideologia epoki przejścia od społeczności tradycyjnej do nowoczesnej,
w której to co było uświęcone przez tradycję ginie.
- Zabiega, by zmiany społeczne nie naruszyły ładu społ. a nie o to by zmian nie było.
EDMUND BURKE
- Wyraz niechęci do rewolucji i jej ideologii.
- Zarysował zasady konserwatywnej filozofii społecznej.
Antyracjonalizm myśli konserwatywnej
- Racjonalizm w polityce= zgubny utopizm
- W teorii społ. poddawali w wątpliwość przydatność wszelkich ogólnych zasad.
Krytyka oświeceniowych koncepcji natury ludzkiej
1. Na naturę ludzką składają się czynniki racjonalne i irracjonalne, których nie można
okiełznać (wiara, obyczaj, przesąd itp.)
Przesąd- na nim opiera się życie społeczne
Człowiek to istota nade wszystko czująca.
2. Irracjonalną naturę człowieka potraktowali jako zjawisko zależne od miejsca i czasu
3. Wyodrębniali narody, konkretne społeczeństwa.
Pojęcie „duch narodu”- kładziono nacisk na irracjonalny jego charakter, poznajemy go
intuicyjnie.
- Rzeczywistość społeczna rozwija się spontanicznie, człowiek jest bezsilny w jej
kształtowaniu, ale może ją zniszczyć.
- Konserwatyści skupiali się na zjawiskach będących rezultatem żywiołowego wzrostu
społecznego organizmu, na: języku, obyczajach, prawie zwyczajowym, folklorze.
Antyatomizm konserwatywnej filozofii społecznej
1. Społeczeństwo= swoista całość, a nie zbiór samodzielnych jednostek.
2. Przeciwni atomizmowi.
3. Społeczeństwo jest nadrzędne w stosunku do jednostki.
4. Człowiek żyje w społeczności, dla społeczności, i dzięki społeczności.
5. Ludzie stają się ludźmi dzięki istnieniu i przynależności do społeczeństwa.
6. Społeczeństwo- rezultat Boskiej działalności i historycznego wzrostu.
7. Wierzenia, obyczaje, instytucje są ucieleśnieniem zbiorowej mądrości.
8. Społeczeństwo= organizm.
Pluralistyczna koncepcja społeczeństwa
Silne państwo- gdy w jego ramach jednostka włączona jest w system różnego rodzaju
zależności obejmująca wszystkie dziedziny życia.
Byli pluralistami, bo społeczeństwo traktowali jako kongregat różnych grup
uhierarchizowanych odpowiednio do ważności usług jakie każda oddaje
społeczeństwu.
Rodzaje grup społ. ze względu na charakter wiążącej więzi:
1. Bezpośrednia więź, dzięki uczuciu, tradycji, religii- społeczeństwa feudalne
2. Podstawa to interesy, sformalizowane przepisy prawne lub fizyczny przymus- burżuazja
Religia- stanowi podstawę więzi społecznej, przenika wszystkie dziedziny życia.
Burke: społecznością powinny rządzić ukształtowane historyczne zwyczaje.
Liberalizm
Filozofia społeczna głosząca:
1. Poszanowanie ludzkiej godności
2. Poszanowanie praw jednostki
3. Likwidację dziedzicznych przywilejów
4. Zniesienie samowoli i zniewolenia
5. Uzależnienie społecznej pozycji jednostki od jej osobistych zasług
6. Ograniczenie uprawnień rządu
7. Swobodę sumienia
8. Tolerancję
Przedstawiciele:
- Alexis de Tocquevill
- John Stuart Mill
- Beniamin Constant
- Wilhelm von Humboldt
- Liberalizm to dalsza krytyka oświecenia.
- Krytykowali rewolucje, ale nie idealizowali starego porządku.
- Odrzucali gwałtowne zmiany społeczne, ale wierzyli w postęp i potrzebę reform.
- Po rewolucji obawiali się despotyzmu władzy i ludu.
Indywidualizm myśli liberalnej
1. Jednostka ludzka jest w centrum
2. Społeczeństwo to suma działań wolnych jednostek
3. Człowiek to suwerenne indywiduum obdarzone z natury pewnymi uprawnieniami,
których nie może się on zrzec i nie może być ich pozbawiony przez arbitralną decyzję
władzy dla domniemanego dobra ogółu.
4. Zadaniem organizacji polit. i społ. jest zapewnienie jednostce optymalnych warunków
korzystania z owych uprawnień.
5. Siła i trwałość zbiorowości zależy od tego jak nieskrępowanie rozwijają się jednostki.
6. Zasada laisser fair, laisser passer (F. Quesney) ingerowanie w swobodne działanie
jednostek prowadzi do nieładu.
7. Naturalna wolność (chyba, że ktoś chce poprzez swoją ograniczyć ją drugiej osobie)
8. Afirmacja socjologicznego nominalizmu
Samorzutny ład społeczny
W jaki sposób ład społeczny jest możliwy jeżeli jednostki działają w sposób egoistyczny?
Wg. Smith`a egoistyczne interesy zmuszają nas do wymiany usług i współdziałania.
Podział pracy kształtuje się żywiołowo.
Dbając o swój interes każda jednostka przyczynia się do zawiązania i utrwalenia więzi społ.
Podstawą ładu społecznego są spontanicznie kształtujące się stosunki.
Ład wynika z samorzutnych ruchów jednostek, zwany był porządkiem naturalnym.
Uniwersalizm liberalizmu
1. Ugruntował przekonanie o istnieniu samorzutnego ładu społ. niezależnego od władzy
politycznej.
2. Liberalizm skonstruował dwa ważne paradygmaty:
a. Indywidualizm metodyczny- działania jednostek tłumaczą zjawiska społeczne
b. Paradygmat kapitalizmu- społeczeństwo to rynek, jednostki pragną zysku dla siebie.
UTOPIJNY SOCJALIZM I KOMUNIZM
- Stworzenie dobrego społeczeństwa jest sprawą przyszłości.
- Społeczne potrzeby są tożsame z potrzebami stanu IV= proletariatu.
Socjalizm XIX w
- Kierunek przeciwstawny liberalizmowi, indywidualizmowi.
- Ośrodkiem zainteresowania było dobro organizacji społecznych jako całości.
Dla socjalizmu charakterystyczne było:
- Decydująca kwestia socjalna
- Należy wprowadzić nowy ład społeczny i gospodarczy oparty na współpracy (zrzeszenia)
- Skupienie uwagi na sposobie zorganizowania produkcji, podziału dóbr i wychowania
Komunizm
- Ma podobne jak socjalizm
- Dodatkowo kojarzono z komuną jako samorządną społecznością, ze wspólnotą,
gdzie nie ma własności prywatnej i pieniądza
- Bardzo radykalny
- Program pokojowej reorganizacji społeczeństwa
Przedstawiciele:
- Saint- Simon
- Henri
- Owen
- Fourier
Socjalizm utopijny wobec oświecenia i rewolucji
- Mało krytyczny wobec rewolucji (bo była zbyt słaba)
- Rewolucja to epoka przejściowa
- Owen- warunki tworzą człowieka; plastyczność natury ludzkiej
- Fourier- natura ludzka jest niezmienna; społeczność należy dostosować do jej wymogów
Krytyka społeczeństwa burżuazyjnego
- Surowa i wszechstronna krytyka społeczeństwa porewolucyjnego
- Krytyce towarzyszyły projekty społecznej reformy, którą popierałyby położenie grup
upośledzonych a nawet doprowadziłaby do szczęśliwości.
- Uważali, że stan społeczeństwa jest ważniejszy od ustroju politycznego
- Zło to przemoc rządzących i posiadających,
to stan wojny wszystkich przeciwko wszystkim- współzawodnictwo zamiast współpracy
- Burżuazja to egoiści i anarchiści
- Niektórzy uważali, że w ogóle nie ma społeczeństwa, bo brak w nim jedności,
brak troski o dobro wspólne
Ideał społeczny
- Utopie zawierały opisy pożądanego ładu społecznego
- Idea zrzeszania- bez przemocy i konkurencji, z harmonijną współpracą wolnych i równych
obywateli
- Każdy wynagradzany odpowiednio za soją pracę, pracę dla dobra wspólnego
- Idea wspólnoty- zniesienie własności prywatnej i równość
- Różne drogi realizacji ideału
Myśl socjalistyczna a nauka społeczna
- Dokumentacja na temat społeczeństwa burżuazyjnego
- Systematyzowanie problemów tego społeczeństwa
- Analiza pojęć zrzeszenie i wspólnota
- Ważna problematyka społeczno- ekonomiczna
SAINT- SIMON
ALEXIS DE TOCQUEVILL
- Próbował wyjaśnić genezę demokracji
- Wierzył w zachowanie wolności mimo zagrożeń jakie stawia demokracja
- Człowiek jest ograniczony przez warunki społeczne
- Opis społeczeństwa Amerykańskiego to studium typu społecznego
- Społeczeństwo- powstaje, gdy ludzie patrzą tak samo na wiele zjawisk i mają te same
poglądy (a nie gdy uznają jedynie tę samą władzę i prawa)
to zintegrowana wewnętrznie całość, to organizm.
Demokracja i arystokracja jako typy społeczeństw
- Generalizował proces przekształcania się społeczeństwa arystokratycznego
w demokratyczne
- Używa słowa demokracja by opisać teoretyczny model społeczeństwa egalitarnego
- Ludzie nigdy nie będą sobie równi, ale w demokracji różnice te nie mają znaczenia,
bo w demokracji nie dziedziczy się pozycji społecznej- ludzie na nią pracują.
- Brak przywilejów
- Społeczeństwo demokratyczne wytwarza indywidualizm
→ Większy humanitaryzm
→ Większa sympatia
→ Wzajemna pomoc
→ Respektowanie swoich uprawnień
- W demokracji ludzie są równi, ale każdy dba o siebie
- Jest duża zawiść wobec tych, którym się lepiej powodzi
- Industrializm stwarza nowe nierówności
Społeczeństwo demokratyczne a centralizacja
- Silna tendencja do centralizacji
- Każdy krok ku równości jest krokiem ku despotyzmowi
- Demokratyzacja to proces nieodwołalny
- Członkowie społeczeństwa demokratycznego nie buntują się przeciwko państwu gdy
nie narusza ono ich równości
- Nowemu despotyzmowi można zaszkodzić poprzez:
→ stworzenie w społeczeństwie demokratycznym pośredników, ciał pośrednich
→ sądy
→ prasę
MARKS, ENGELS
- Obaj nawiązywali do Hegla (narzędzie krytyki społecznej). Jednak szybko dzięki filozofii
Fenberbach`a zrezygnowali z Hegla i sformułowali własną filozofię- tezę o ograniczoności
rewolucji politycznej. „Rozkłada życie obywatelskie na części składowe” ale ich nie
rewolucjonizuje, nie poddaje ich krytyce.
- Państwa nie można rozpatrywać jako siły samoistnej i niezależnej od jego naturalnej bazy.
- Religia stanowi wytwór określonych warunków społecznych, a więc nie może być zniesiona
inaczej niż przez zniesienie tych warunków.
- Zmiana społeczna nie zaczyna się od zmiany świadomości.
- Autonomię społeczeństwa obywatelskiego stanowi ekonomia polityczna.
- Książka „Rękopisy ekonomiczno- filozoficzne” poświęcona analizie procesu alienacji
pracy w warunkach prywatnej własności środków produkcji.
- Ważne było tu pojęcie „istoty gatunkowej” człowieka
- Kapitalizm- jest nieludzki, oddala ludzi od powołania, które polega na swobodnej i
świadomej działalności, na rozwoju fizycznym i duchowym w ramach wspólnoty.
- „Ideologia niemiecka”- Marks i Engels zwracają się tu przeciwko filozoficznym
abstrakcjom państwa, człowieka, historii filozofii jako takiej.
- Ideologia- wszystkie krytykowane koncepcje, całe dotychczasowe pojmowanie dziejów;
termin niejednoznaczny, bezdefinicyjny; „świadomość fałszywa”, szczególna deformacja
myślenia o rzeczywistości.
- Deformacja polegała na:
→ Samodzielności myśli w stosunku do innych form aktywności ludzkiej
→ Przyswojeniu świadomości roli sprawczej w życiu społecznym i utożsamianiu zmiany
społecznej ze zmianą sposobu myślenia
→ Absolutyzowanie własnych poglądów, które wyrażają określoną epokę i środowisko
społeczne
- Alienacja czyni człowieka w pełni sobą
- Istota człowieka to nie abstrakcja tkwiąca w poszczególnej jednostce. Jest ona całokształtem
stosunków społecznych.
- Jego przyrodniczy materializm zmienia się w materializm historyczny- człowiek to wytwór
przyrody, ale ta jest wytworem przemysłu i stanu społeczeństwa.
Teoria formacji społeczno- ekonomicznych
- Formacja społeczno- ekonomiczna- bardzo ważne pojęcie materializmu historycznego
Stwarza ogólne ramy dla analizy struktury społecznej
i rozwoju społ.
a. Społeczeństwo- wewnętrznie powiązana całość (ale nie społeczeństwo organizm)
Składnikami tej całości są różne sfery działalności ludzkiej (wytwórczość,
wymiana, konsumpcja, polityka, świadomość społeczna itp.)
b. wprowadził pojęcie formacji- jest wiele różnych społeczeństw.
Wymaga się tworzenia typów, rodzajów społeczeństw.
- Społeczeństwo jest całością bo:
→ Między jego częściami występuje konsens.
→ Części składowe dostosowują się do bazy, czyli sposobu produkcji.
- Twórcom materializmu historycznego chodziło o skupienie uwagi na takich faktach
społecznych, które poddają się najbardziej ścisłej obserwacji- bo mogą być uznane
za zmienną niezależną przy opisie procesu historycznego.
- To stało się punktem wyjścia do dwóch teorii socjologicznych:
a. Teorii przyczynowego uwarunkowania wszelkich zjawisk społecznych przez
„bazę ekonomiczną”
b. Strukturalnego związku pomiędzy bazą i wszystkimi innymi elementami społ. całości
- Marks wyróżnił formację:
→ Azjatycką
→ Antyczną
→ Feudalną
→ Burżuazyjną
→ Pierwotną
→ Komunistyczną
- Kapitalizm- jego poznanie daje możliwość najlepszego poznania innych formacji,
bo społeczeństwo burżuazyjne jest najbardziej zróżnicowaną
i rozwiniętą historyczną organizacją produkcji.
- „Kapitał. Krytyka ekonomii politycznej”- tu Marks objaśnił budowę formacji społecznej
za pomocą stosunków społecznych, ale badał jeszcze odpowiadającą im nadbudowę.
- Teoria formacji społeczno- ekonomicznej może być interpretowana jako:
→ Uniwersalny schemat rozwoju historycznego.
→ Ogólna hipoteza oparta na faktach wziętych z jednego kręgu kulturowego.
Klasy społeczne i struktura klasowa
Stosunki produkcji- ważne w teorii formacji społeczno-ekonomicznej,
czyli ramy historyczno- materialistycznej analizy społ. i rozwoju.
To stosunki między klasami, czyli zbiorami ludzi z których jedni
posiadają środki produkcji, funkcje kierownicze i otrzymują większą
część produktu społecznego, a inni nie.
- Klasy- stosunki społeczeństwa obywatelskiego. Zbiorowość ludzi znajdująca się
w podobnym położeniu ekonomicznym i mająca zbieżne interesy.
Czasem Marks mówił, że klasa musi mieć świadomość klasową, więź psychiczną.
- W „Nędzy filozofii” wyróżnił:
→ Klasy w sobie
→ Klasy dla siebie
- Antagonizm klasowy:
→ Uważał, że w każdej formacji społeczno- ekonomicznej można wyróżnić dwie klasy:
a. Klasę posiadającą
b. Klasę nieposiadającą
→ Stosunek siły między tymi klasami podstawowymi decyduje ostatecznie o pozycji
wszystkich innych klas
→ Struktura klasowa będzie się upraszczać przez nieunikniony proces zagłady średnich
klas mieszczańskich i stanu chłopskiego
- Marks genezę podziału klasowego łączył z rozwojem podziału pracy.
- Wg Lenina klasy- to wszelkie grupy ludzi różniące się między sobą miejscem zajmowanym
w historycznie określonym systemie produkcji społecznej, stosunkiem
do środków produkcji, rolą w społecznej organizacji pracy, sposobem
otrzymywania i rozmiarem części bogactwa społecznego.
Socjologiczna teoria państwa
- Powstanie państwa zdaniem Marksa było bezpośrednim następstwem podziału
społeczeństwa na klasy, których przyszły zanik doprowadzi z kolei do jego obumarcia.
- Teoria powstania państwa składała się z:
a. Teorii biurokracji- państwo jako odrębny organizm wyodrębniony ze społeczeństwa
w wyniku podziału pracy
b. Teorii panowania klasowego- państwo jako zorganizowana przemoc jednej klasy
w celu uciskania drugiej. (tylko ta teoria jest uważana
za oryginalny dorobek Marksa)
- Marks zwracał uwagę, że w świecie nowoczesnym ustrój państwowy rozwiną się obok
życia narodu.
- Analizował też proces usamodzielniania się państwa w stosunku do społeczeństwa,
posługując się przy tym analogią do alienacji religijnej opisywanej przez Fruerbacha.
- Marks uważał, że fenomen wyobcowania się państwa od społeczeństwa (jak też zjawisko
alienacji religijnej) tłumaczymy w odwołaniu się do stosunków społeczno- ekonomicznych.
- Władza państwowa ma charakter klasowy, to stanowiło przesłankę do:
a. Tezy o konieczności zniszczenia państwa burżuazyjnego przez rewolucję proletariacką
b. Tezy, że w następstwie zniesienia klas państwo jako takie niechybnie umrze.
- Marks zajmował się:
→ Charakterem
→ Funkcjonowaniem państwa burżuazyjnego
→ Przemianami
- Engels zajmował się problemem państwa w ogólności. Chciał ukazać związek między
faktem istnienia takiej instytucji i podziałem społeczeństwa na klasy.
- Państwo wg Engelsa powstało z potrzeby utrzymania w karbach przeciwieństw klasowych,
a jednocześnie samo powstało wśród konfliktów tych klas- z reguły jest ono
państwem klasy najsilniejszej, ekonomicznie i politycznie panującej.
- Historyczno- materialistyczna teoria państwa- jej przedmiotem jest organ panowania
klasowego, uzyskujący w pewnych
sytuacjach historycznych względną
niezależność od poszczególnych organów,
klasy ekonomicznie panującej, a także
wykazujący tendencje do samodzielnego
wzrostu kosztem społeczeństwa jako całości.
- Marksizm znalazł się w podwójnej opozycji:
1. Był przeciwko wszelkim koncepcjom socjalistycznym uniezależniającym wyzwolenie
proletariatu od przejęcia przez niego władzy politycznej
2. Był przeciwko anarchizmowi- wyzwolenie= zniszczenie władzy politycznej jako takiej
- Rewolucja proletariacka- akt zniesienia klasowego panowania burżuazji i biurokracji
zarazem, w wyniku czego powstanie dyktatura proletariatu,
której zadaniem będzie stworzenie społeczeństwa bez klas.
- W materializmie społecznym państwo miało dwa znaczenia historyczne:
→ Formacja społeczno- ekonomiczna, społeczeństwo dzieli się na klasy
→ Różnorodność form
Świadomość społeczna
- Marks i Engels szukali tych zjawisk społecznych, które oprócz nonsensów politycznych
czy religijnych spajają ze sobą ludzi. Na tym bazował ich materialistyczny charakter teorii.
- Ich zdaniem ani moralność, religia, metafizyka, wszelkie ideologie oraz odpowiadające
im formy świadomości tracą pozory samodzielności.
- To ludzie rozwijając swą produkcję materialną i swe materialne stosunki wzajemne,
zmieniają wraz z rzeczywistością swoje myślenie. „Nie świadomość określa życie,
tylko życie określa świadomość”.
- Świadomość- średnia zależna; odbicie bytu społecznego; jest wytworem społecznym
i pozostaje nim tak długo, jak długo w ogóle istnieją ludzie.
- Chcieli pokazać jak w określonych warunkach społecznych kształtują się określone formy
świadomości stanowiące na ogół zdeformowane przedstawienie rzeczywistego świata
(fenomen świadomości fałszywej)
- Świadomość proletariatu- to czym w rzeczywistości jest proletariat;
to co zgodnie ze swoim bytem będzie musiał zdziałać w historii.
Rozwój społeczny
- Materializm historyczny miał odkryć prawa rozwoju społecznego.
- Rewolucja proletariatu jest konieczna, bo nie widział innej możliwości rozładowania
wewnętrznych sprzeczności wynikających z działania mechanizmów gospodarczych.
- Społeczność to całość, zmiana pewnych jej części pociąga za sobą odpowiednie zmiany
części pozostałych.
- Nie można wprowadzić zmian instytucji jeżeli nie odpowiadają one całokształtowi
istniejących warunków i społeczeństwo do nich nie dojrzało.
- Ujęcie konieczności historycznej:
a. Nie uprawnia do przewidywań szczegółowych
b. Przekonanie o określonym kierunku procesu historycznego nie pociąga za sobą
przekonania, że jednostki czy klasy muszą zachowywać się w określony sposób.
- Głównym czynnikiem sprawczym rozwoju społecznego była działalność ludzka,
której przebieg i rezultaty nie odpowiadają temu co było pomyślane i zaplanowane.
- Na życie społeczne ma wpływ postęp techniczny i rozwój sił wytwórczych
- Sposób produkcji- zjawisko bardzo złożone, bo składa się na nie określony poziom sił
wytwórczych, stosunki społeczne w jakie ludzie wchodzą by te siły
wykorzystać (stosunki produkcji)
Ekonomizm lub determinizm ekonomiczny- gdy nie ma proporcji między poziomem sił
wytwórczych a organizacją sposobów produkcji
dochodzi do przewrotu, który odbije się we
wszystkich dziedzinach życia społecznego.
- Rewolucja- to przewrót w 3 sferach (politycznej, wojskowej, ideologicznej)
zależnej w każdej z nich od czynników pozaekonomicznych.
Metoda Marksistowska
- Metoda Marksa była przeciwstawna pozytywizmowi.
- Osobliwość metodologii Marksa
1. Historycyzm
a. Ujmował człowieka jako całość stosunków społecznych, dorzucał osobliwości natury
ludzkiej czy też właściwości ludzi, które są niezależne od warunków, miejsca i czasu.
b. Postulował rozpatrywanie wszelkich zjawisk społecznych jako części większych
całości.
c. Odrzucał oświeceniową koncepcję ponadczasowego Rozumu, ujmując działalność
poznawczą jako działalność historyczną. Postęp poznania zależał od intelektualnej
sprawności uczonego oraz od jego pozycji społecznej.
2. Metoda logiczna uzupełniała metodę historyczną
- Historycyzm Marksa był racjonalistyczny i antyfenomenalistyczny.
- Zwracał się przeciwko traktowaniu poznania społecznego jako procesu intuicyjnego
oraz przeciwko sprowadzaniu go do porządkowania bezpośrednich danych doświadczenia.
- Strategia badawcza Marksa:
1. Badanie takich faz rozwoju społecznego i takich społeczeństw, w których interesujące
nas procesy występują w postaci najczystszej.
2. Metoda abstrakcji to metoda idealizacji i stopniowej konkretyzacji. To eksperyment
myślowy polegający na tworzeniu siłą abstrakcji pewnych warunków idealnych jakie
w rzeczywistości historycznej nie występują. Po to by w dalszej części ten abstrakcyjny
model zbliżyć do empirycznej rzeczywistości.
1