FARMAKOLOGIA UKŁADU NERWOWEGO
Współczulny (sympatyczny) układ nerwowy
1. Sympatykomimetyki:
Adrenalina zwana także epinefryną - hormon i neuroprzekaźnik katecholaminowy wytwarzany przez gruczoły dokrewne pochodzące z grzebienia nerwowego (rdzeń nadnerczy, ciałka przyzwojowe, komórki C tarczycy) i wydzielany na zakończeniach włókien współczulnego układu nerwowego.
Adrenalina odgrywa decydującą rolę w mechanizmie stresu, czyli błyskawicznej reakcji organizmu człowieka i zwierząt kręgowych na zagrożenie, objawiających się przyspieszonym biciem serca, wzrostem ciśnienia krwi, rozszerzeniem oskrzeli, rozszerzeniem źrenic itp. Oprócz tego adrenalina reguluje poziom glukozy (cukru) we krwi, gdyż jest koenzymem uruchamiającym przemianę glikogenu w glukozę.
Adrenalina występuje również w roślinach. Jej znaczenie farmakologiczne jest ograniczone z powodu niewielkiej trwałości hormonu.
Adrenalina należy do szeregu fenetylamin. Pod względem chemicznym jest pochodną katecholu, która w organizmach żywych jest otrzymywana w wyniku reakcji dwóch aminokwasów - fenyloalaniny i tyrozyny.
Działanie adrenaliny polega na bezpośrednim pobudzeniu zarówno receptorów α-, jak i β-adrenergicznych, przez co wykazuje działanie sympatykomimetyczne. Wyraźny wpływ na receptory α widoczny jest wobec naczyń krwionośnych, ponieważ w wyniku ich skurczu następuje wzrost ciśnienia tętniczego. Adrenalina przyspiesza czynność serca jednocześnie zwiększając jego pojemność minutową, w nieznaczny sposób wpływając na rozszerzenie naczyń wieńcowych; rozszerza też źrenice i oskrzela ułatwiając i przyspieszając oddychanie. Ponadto hamuje perystaltykę jelit, wydzielanie soków trawiennych i śliny oraz obniża napięcie mięśni gładkich. Adrenalina jako hormon działa antagonistycznie w stosunku do insuliny - przyspiesza glikogenolizę, zwiększając stężenie glukozy w krwi. Wyrzut adrenaliny do krwi jest jednym z mechanizmów uruchamianych przy hipoglikemii. Zwiększa ciśnienie rozkurczowe w aorcie oraz zwiększa przepływ mózgowy i wieńcowy. Poprawia przewodnictwo i automatykę w układzie bodźcowo-przewodzącym. Zwiększa amplitudę migotania komór, przez co wspomaga defibrylację.
Zastosowanie lecznicze
Podana dożylnie działa szybko, ale krótko i jest w tej postaci stosowana przy reanimacji. Ma ona w tym zastosowaniu działanie pobudzające kurczliwość mięśnia sercowego, poprawiające przewodnictwo bodźców w sercu, a także poprawę skuteczności defibrylacji elektrycznej. Jest stosowana w leczeniu wstrząsu anafilaktycznego i w tych przypadkach napadów astmy oskrzelowej, kiedy nie pomaga podawanie innych leków i staje się zagrożeniem życia. Podana doustnie zostaje rozłożona przez soki trawienne.
Adrenalina jest lekiem pierwszego rzutu w zatrzymaniu krążenia niezależnie od mechanizmu; jest lekiem preferowanym w leczeniu anafilaksji i lekiem drugiego rzutu w leczeniu wstrząsu kardiogennego.
Dawkowanie
Dawkowanie przy NZK 1 mg i.v. co 3-5 minut. Nie stosuje się już dużych dawek, bo po przywróceniu akcji serca powoduje tachykardię i zwiększone zużycie tlenu przez serce. Rozszerza źrenice, co nie pozwala na ocenę ośrodkowego układu nerwowego.
Przy podaniu adrenaliny przez rurkę dotchawiczą dawki powinny być 3-10 razy wyższe niż dożylne. Do rurki podaje się zazwyczaj 2-3 mg adrenaliny rozcieńczone 10 ml wody do wstrzyknięć.
U dzieci zalecana dawka dożylna lub doszpikowa wynosi 10 μg/kg masy ciała. Dawka podawana dotchawiczo powinna być 10 razy większa.
Wskazania
resuscytacja krążeniowo-oddechowa,
nasilona reakcja anafilaktyczna,
wstrząs anafilaktyczny,
napad astmy oskrzelowej,
jako dodatek do środków znieczulających miejscowo w celu opóźnienia wchłaniania leku w miejscu podania,
Przeciwwskazania
guz chromochłonny,
przełom nadcisnieniowy,
wstrząs hipowolemiczny,
jaskra z zamykającym się kątem przesączania,
choroba Parkinsona,
łagodny rozrost gruczołu krokowego,
poród.
Amfetamina znana również jako: benzedryna, psychedryna, perwityna) - organiczny związek chemiczny o silnym działaniu psychotropowym pobudzający ośrodkowy układ nerwowy.
Efekty zażycia:
silne pobudzenie psychomotoryczne
przyśpieszona akcja serca i szybki oddech
brak łaknienia
rozszerzenie źrenic
podwyższone ciśnienie krwi
bladość skóry
gonitwa myśli
wytrzeszcz oczu
jadłowstręt i światłowstręt
suchość w ustach
zmniejszona wrażliwość na ból, głód oraz zmęczenie
rozgadanie
Efekty uboczne:
zmniejszony lub zwiększony popęd płciowy
problemy z erekcją
drżenie mięśni
szczękościsk
Możliwe są poważne konsekwencje zdrowotne z powodu wyczerpania organizmu. W przypadku spożycia dużych ilości mogą się pojawiać takie problemy jak:
zaburzenia wzroku i słuchu,
arytmia serca, mogąca w skrajnych przypadkach powodować zawał,
wycieńczenie organizmu,
psychoza amfetaminowa.
Następnego dnia po zażyciu występują objawy wyczerpania, takie jak np. potrzeba snu. Najskuteczniejszym lekarstwem jest przespanie kilku dodatkowych godzin. Po zażywaniu kolejnych dawek przez wiele dni (tzw. "ciąg") mogą wystąpić objawy bardzo dużego wyczerpania organizmu, takie jak bardzo silna potrzeba snu, ogólna ospałość, depresja, utrata wagi, spadek odporności na infekcje, silne migreny i zawroty głowy. Już pierwsze zażycie może doprowadzić do tak zwanej psychozy amfetaminowej. Ze względu na fakt, że amfetamina powoduje zanik poczucia głodu i zmęczenia - spożywanie jej, połączone z sytuacją wzmożonego wysiłku fizycznego (dyskoteka, uprawianie sportu ekstremalnego, ciężka praca fizyczna, duży wysiłek umysłowy), powoduje niekiedy bardzo poważne konsekwencje na skutek wyczerpania i odwodnienia, ze zgonem włącznie. Osoby często spożywające amfetaminę mogą wpaść w "ciąg amfetaminowy". Amfetamina nie powoduje uzależnienia fizycznego lub jest ono bardzo słabe (może objawiać się dusznościami i lekkimi zawrotami głowy w momencie odstawienia), wywołuje jednak - jak każdy środek pobudzający - uzależnienie psychiczne. Amfetamina przyjmowana dożylnie w postaci stężonych roztworów (zbliżonych do nasyconego) powoduje rozpad czerwonych krwinek i uwolnienie hemoglobiny. Amfetamina jako ligand tworzy z żelazem(II) związki kompleksowe poprzez które zachodzi utlenianie żelaza w hemoglobinie ze stopnia utlenienia +2 na +3, a wiec nieodwracalne tworzenie nieprzenoszącej tlenu methemoglobiny. Objawia się to sinieniem końców palców oraz ust, co może prowadzić do mikrouszkodzeń mózgu z powodu niedotlenienia. Wstrzykiwanie stężonych roztworów powoduje powstawanie zakrzepów w naczyniach, które mogą stać się bezpośrednią przyczyną zawału serca lub zatorów w ośrodkowym układzie krwionośnym. Dodatkowym zagrożeniem przy gwałtownym podaniu dożylnym stężonego roztworu amfetaminy jest ryzyko wylewu podpajęczynówkowego. Ryzyko to bardzo rośnie z wiekiem, gdyż naczynia tracą normalną elastyczność, a więc i odporność na wzrost ciśnienia. Najczęstszą przyczyną śmierci po przedawkowaniu amfetaminy jest paraliż mięśni oddechowych, a więc uduszenie się lub zatrzymanie akcji serca wskutek arytmii lub zawału. Najczęstszymi powikłaniami są mikrowylewy. Niewielka część osób popełnia samobójstwo wskutek psychozy amfetaminowej albo samookalecza się w fazie odstawienia. Ratowanie osoby która przedawkowała polega na podaniu neuroleptyków blokujących receptory adrenergiczne i dopaminergiczne w celu niedopuszczenia do nadmiernego ich pobudzenia oraz leki obniżające ciśnienie, dalej leczeniu objawowym. W przypadku psychozy amfetaminowej podaje się neuroleptyki (chlorpromazynę) domięśniowo lub/i relanium dożylnie. Osoby uzależnione od amfetaminy są bardzo wrażliwe na neuroleptyki, tak więc zwykle wystarczają dawki o połowę mniejsze niż u osób nieuzależnionych.
Metamfetamina Jest to jedna z najgroźniejszych substancji psychoaktywnych, silnie uzależniająca i szybko doprowadzająca do wyniszczenia organizmu.
Działanie psychotropowe jest ogólnie zbliżone do amfetaminy. Działa jednak dłużej i stan po spożyciu jest dużo intensywniejszy. Jest też jednak bardziej toksyczna - duże dawki powodują skrócenie drzewa neuronowego w ośrodkowym układzie nerwowym.
Sole (+)metamfetaminy o konfiguracji absolutnej S powodują bardzo silne pobudzenie seksualne. Osoby, którym podano znaczną ilość tego enancjomeru metamfetaminy, tracą zazwyczaj wszelką kontrolę nad swoimi odruchami seksualnymi. (-)metamfetamina nie ma tak silnych właściwości stymulujących popęd płciowy i ma mniejsze działanie euforyzujące. (+)metamfetamina działa dwa razy silniej euforyzująco od racematu (równomolowej mieszaniny obu enacjomerów) metamfetaminy. Z kolei racemat(rac)metamfetamina działa zaś ok. 1,5 razy silniej od racematu (rac)amfetaminy.
Dawkowanie: medyczne zastosowania 10-40 mg/dobę, uliczne dawki zaczynają się od 100 mg.
Metyloamfetaminę można przyjmować na wiele sposobów: injekcyjnie (domięśniowo i dożylnie), poprzez palenie (odmiana ice), donosowo, doustnie, doodbytniczo itp.
Dzięki powolnemu wydalaniu i braku metabolizmu przez wątrobę, działanie (rac)metamfetaminy jak i (+)metamfetaminy utrzymuje się ok. 6-24 godzin. W przypadku czystej (+)amfetaminy są to 2 godziny a dla kokainy tylko 30 minut. Przy zażywaniu metamfetaminy nie następuje wytwarzanie metabolitów o działaniu psychotropowym, jak ma to miejsce w przypadku używania amfetaminy.
2. Sympatykolityki
Klonidyna poprzez pobudzenie receptorów alfa2 obniża ciśnienie krwi. Podawana jest głównie doustnie. Po zastosowaniu dozylnym może wywołać wzrost ciśnienia poprzez pobudzenie obwodowych receptorów alfa1 w naczyniach.
Alfa- metyldopa- lek hipotensyjny, który wskutek podobieństwa do dihydroksyfenyloalaniny (DOPA), blokuje powstawanie dopaminy, która jest prekursorem noradrenaliny. Efekty farmakologiczne nie różnią się od działania innych sympatykokolityków. Przechodzi ona przez barierę krew- mózg i działa ośrodkowo.
Działania niepoządane:
senność, osłabienie aż do objawów depresji, bóle i zawroty głowy, obrzęki, hipotonia ortostatyczna, zaburzenia żołądkowo-jelitowe (nudności, wymioty, wzdęcie, zaparcie, biegunka), suchość w ustach, bóle języka i jego czarny kolor, zapalenie ślinianek, zapalenie trzustki, nieprawidłowe wyniki badań laboratoryjnych (test Coombsa, test lateksowy, komórki LE) mlekotok, niedokrwistość i małopłytkowość hemolityczna, gorączka, zapalenie wątroby.
Rezerpina-silnie obniża ciśnienie tętnicze. Spadek jest powolny i zaznacza się wyraźniej u osobnikow, u których cisnienie jest podwyższone. Rezerpina łatwo wchłania się z przewodu pokarmowego i łatwo przenika do ośrodkowego układu nerwowego. Działa wolno i może się kumulować w organizmie, gromadząc się głównie w tkankach bogatych w lipidy. Do działań niepożądanych można zaliczyć: senność, nastroje depresyjne, znużenie, obniżenie szybkości reakcji (mogące wpływać na zdolność do prowadzenia pojazdów i obsługiwania maszyn), nasilenie choroby wrzodowej, wymioty, biegunki, zaburzenia potencji. Może powodować zwiększoną zapadalność na nowotwory sutka. Ze względu na działania niepożądane oraz wprowadzenie skuteczniejszych leków, rezerpina jest stosowana coraz rzadziej, a w niektórych krajach wycofana z lekospisów.
Johimbina W medycynie zastosowanie ma chlorowodorek manganianu johimbiny. Krople z tym alkaloidem zażywane na kilkanaście minut przed stosunkiem, powodują zwiększony dopływ krwi do narządów płciowych. Johimbina jest pochodną indolu.
Przywspółczulny (parasympatyczny) układ nerwowy
1. Parasympatykomimetyki
Muskaryna jest parasympatykomimetyczną substancją działającą już 15-30 minut po spożyciu. Zatrucie może objawiać się mdłościami i wymiotami, ślinieniem, łzawieniem, biegunką, rozmyciem obrazu oraz trudnościami z oddychaniem, utrzymuje się ono około 2 godzin. Przypadki śmiertelnego zatrucia zdarzają się rzadko; mogą być one spowodowane depresją układu oddechowego lub zawałem serca. Ponadto w wymienionych grzybach znajdują się jeszcze inne toksyny (m.in. kwas ibotenowy, muscymol, muskazon i związki izoksazolowe w muchomorze plamistym).
Specyficzną odtrutką w zatruciu muskaryną jest atropina.
Galantamina działa parasympatykomimetycznie zwiększając napięcie mięśni szkieletowych, powoduje skurcz oskrzeli, nasila wydzielanie potu i soków trawiennych oraz zwęża źrenice. Przenika do OUN i ułatwia przewodnictwo nerwowe.
Jako lek stosowana jest w zwalczaniu chorób przebiegających z uszkodzeniem nerwów obwodowych i zaburzeniami w przekaźnictwie nerwowym np. otępieniu starczym oraz w chorobie Alzheimera. Usprawnia pamięć u osób zdrowych. Ze względu na działanie kurczące na mięśnie stosuje się także w leczeniu pooperacyjnej atonii pęcherza moczowego i jelit, a także w zatruciach kurarą. Ponadto galantamina zwiększa stężenie acetylocholiny. Jej zażywanie może wywołać nudności i biegunkę.
Donepezil lek stosowany w leczeniu otępienia, który jest selektywnym odwracalnym inhibitorem acetylocholinesterazy. jest swoistym i odwracalnym inhibitorem enzymu acetylocholinesterazy, w wyniku jego działania dochodzi do wzrostu stężenia acetylocholiny (neuroprzekaźnik) w synapsach OUN. Okres półtrwania wynosi 70 godzin. Wywiera silne działanie ośrodkowe, a znacznie słabsze obwodowe. Polepsza pamięć, percepcję wrażeń, wnioskowanie, postrzeganie, analizę informacji. Wskazaniem do stosowania leku jest łagodzenie objawów w przebiegu łagodnej i średnio-ciężkiej choroby Alzheimera. Może osłabiać sprawność psychoruchową, a także powodować biegunkę, nudności, bóle brzucha, przykurcze mięśni, nadpobudliwość i bezsenność. Leku nie należy stosować w przypadku chorób obturacyjnych płuc, zaburzeń przewodnictwa impulsu w sercu, astmie, chorobie wrzodowej żołądka lub dwunastnicy. Nie należy stosować w czasie ciąży i karmienia piersią.
2. Parasympatykolityki
Atropina jest alkaloidem tropanowym występującym głównie w roślinach z rodziny psiankowatych. Jest to substancja zaliczana do leków cholinolitycznych, czyli parasympatykolityków, a ściślej jest konkurencyjnym, antagonistą wybiórczym dla nieselektywnych inhibitorów receptorów muskarynowych M1 i M2. Z tego powodu znosi działanie acetylocholiny. Jej działanie można częściowo odwrócić, podając inhibitor acetylocholinoesterazy (AchE). Atropina nie wpływa na receptory nikotynowe.
Atropina przede wszystkim hamuje wydzielanie gruczołów i rozkurcza mięśnie gładkie. Wpływ atropiny na organizm
Serce - niewielkie dawki powodują ujemny efekt chronotropowy (prawdopodobnie wynik zablokowania receptorów M1 w pozazwojowych neuronach układu współczulnego, co nasila działanie acetylocholiny na receptory M2 w węźle zatokowo-przedsionkowym). W większych dawkach przyspiesza akcję serca (blokowanie wymienionych już receptorów M2 w węźle zatokowo-przedsionkowym). Innym efektem działania atropiny jest wywierany dodatni efekt dromotropowy, co zwiększa przewodzenie pobudzenia między przedsionkami i komorami serca. Pozwoliło to zastosować atropinę w leczeniu bloku przedsionkowo-komorowego związanego ze zbyt intensywną impulsacją przywspółczulną ze strony nerwu błędnego oraz usuwaniu skutków zatrucia glikozydami nasercowymi.
Układ krążenia - na drodze jeszcze niepoznanego mechanizmu atropina w dawkach toksycznych działa wazokonstrykcyjnie (obkurczająco) na naczynia skóry.
Ślinianki, gruczoły potowe i gruczoły w oskrzelach - zahamowanie wydzielania. W dużych dawkach również zahamowanie wydzielania przez gruczoły żołądka. Brak wydzielania potu, szczególnie u dzieci, może doprowadzić do zaburzenia mechanizmów termoregulacji i wzrostu temperatury ciała.
Układ pokarmowy - zwalnia perystaltykę wywołaną zastosowaniem inhibitorów cholinoesterazy lub cholinomimetyków nie wpływając na normalną perystaltykę, na którą największy wpływ mają inne związki (np. cholecystokinina czy VIP)
Mięśnie gładkie - rozkurcz mięśni pęcherza moczowego i moczowodów, słabiej na mięśniówkę dróg żółciowych. Nie wywiera wpływu na mięśniówkę macicy.
Oko - blokując receptory muskarynowe zwieracza źrenicy prowadzą do jej rozszerzenia. Wywołuje to światłowstręt (fotofobię). Atropina działa również na mięsień rzęskowy zaburzając zdolność do akomodacji. To działanie znalazło zastosowanie w diagnostyce okulistycznej. Podawanie naprzemienne atropiny ze środkami zwężającymi źrenicę zapobiega powstawaniu zrostów podczas zapalenia rogówki lub tęczówki.
Ośrodkowy układ nerwowy - w dawkach terapeutycznych atropina nie ma większego wpływu na ośrodkowy układ nerwowy. Dawki toksyczne wywołują wzrost pobudliwości, niepokój, zaburzenia orientacji, omamy, majaczenie oraz objawy psychotyczne.
Zatrucie najczęściej występuje u dzieci po spożyciu owoców pokrzyku wilczej jagody, a także przedawkowanie atropiny stosowanej w celach terapeutycznych.
Skopolamina jest zaliczana do substancji antycholinergicznych, blokuje działanie acetylocholiny w receptorze M. Działa depresyjnie na ośrodkowy układ nerwowy, słabiej od atropiny. Już w małych dawkach powoduje uspokojenie, senność i otępienie. W większych powoduje stany delirium z bólem oraz ze znacznym rozszerzeniem źrenicy i paraliżem mięśni oka. Wykazuje działanie przeciwwymiotne, przeciwkonwulsyjne. Stosowana także przed zabiegami operacyjnymi, aby zapobiegać arytmii serca pod narkozą. Jest substancją silnie toksyczną, przedawkowanie może skutkować majaczeniem, dezorientacją, halucynacjami, paraliżem i śmiercią. W połączeniu z morfiną powoduje stan "półsnu" oraz amnezję.