PEDAGOGIKA NOWEGO WYCHOWANIA
Geneza i rozwój Nowego Wychowania
Według D. Drynda Nowe Wychowanie to ruch pedagogiczny zmierzający do odnowy szkoły i radykalnej zmiany w wychowaniu. To społeczna krytyka rzeczywistości wychowawczej, to oddolne dążenia pedagogów praktyków do reformy ich pracy i życia młodego pokolenia, to także oryginalne koncepcje teoretyczne budujące nowy światopogląd nowoczesnego społeczeństwa, które chciało być społeczeństwem edukującym się w duchu braterstwa i pokoju. Jest ono swobodne, ekspresyjne, nieakceptujące sztywnych schematów i systemów.
Trzy składniki Nowego Wychowania, pozwalające traktować je jako zjawisko odrębne:
Na poziomie przedmiotowym- żywiołowa krytyka oderwanej od życia tradycji. Krytyka zorientowana na środowisko wychowawcze jakim jest szkoła. Zarzucano szkole tradycyjnej pominięcie indywidualności wychowanków i ich predyspozycji, intelektualizm, mechanicyzm, bierność, determinizm, oderwany neohumanizm.
Wundt → uczucia to proces samodzielny i z niego wyprowadza się procesy woli. Herbart → podstawowy proces psychiczny to mechanika wyobrażeń sprowadzająca uczucia i wolę do gry wyobrażeń dokonującej się w obszarze mas apercepcyjnych.
Na poziomie metodologicznym - rozwój nowej psychologii i jej głównego narzędzia, czyli metody eksperymentalnej. Głównie za sprawa Wilhelma Wundta, który otworzył pierwszą pracownię psychologii eksperymentalnej. Jego uczeń - Meumann zaproponował termin pedagogika eksperymentalna w pracy Wykłady o pedagogice eksperymentalnej (1911). Udowadniał, że pedagogika eksperymentalna jest lepsza, ponieważ jest wolna od spekulacji, jest obiektywna i niezależna od polityczno- społeczno - religijnych wpływów. Znaczenie miała też psychologia różnic indywidualnych, gdyż jej wyniki posłużyły do wzmożenia badań nad uzdolnieniami, charakterem i osobowością. Wprowadzono też taki metody jak:
metoda psychograficzna - opis właściwości psychofizycznych i warunków zewnętrznych decydujących o określonym ukształtowaniu osobowości
metoda porównawczo - historyczno - psychologiczna
analiza wytworów dziecięcych
testy
Na poziomie pojęciowym - próba zdefiniowania podstawowych pojęć pedagogiki
Wychowanie funkcjonalne Claparede - istotą jest tutaj autokreacja, wolność i twórczość. Podstawą działania, jakie chce się w dziecku wywołać stanowią potrzeby dziecka i jego dążność do osiągnięcia jakiegoś celu. Nowa była tez definicja kształcenia.
Na rozwój Nowego Wychowania składały się trzy wielkie nurty:
naturalizm -J. J. Rousseau i L. Tołstoj.
socjologizm - A. Comte, E. Durkheim.
pedagogiki kultury - I. Kant, W. Dilthey.
Kolebką Ruchu Nowego Wychowania w Europie były m. in.: Francja, Szwajcaria, Niemcy, Anglia, a poza Europą Stany Zjednoczone. Przyjmuje się, że okres rozwoju i rozkwitu pedagogiki reform przypada na ostatnie dziesięciolecie XIX w., a jego górną granicą jest wybuch II Wojny Światowej. Można jednak przyjąć datę powstania pierwszej pracowni psychologii eksperymentalne w 1879 r. za umowny, chronologiczny początek przemian, które skrystalizowały się ideologii Nowego Wychowania. W Polsce przyjmuje się, że ruch ten rozwijał się w podobnym, czasie jak w Europie Zachodniej. Cechą wyróżniającą polską formę Ruchu Nowego Wychowania była sprawa niepodległości i polskości systemu oświatowego.
Główne idee Nowego Wychowania
Pajdocentryzm - pedagogika ma wychodzić od dziecka, wychowanie ma wychodzić od naturalnych potrzeb dziecka i uwzględniać jego fazy rozwojowe.
Wychowanie ma uszanować naturalne tempo rozwoju każdego wychowanka, bez sztucznego wychowanka heteronomicznych celów. Miało być samo w sobie życiem, spontaniczną aktywnością wychowanków wyznaczoną ich bieżącymi zainteresowaniami i aktualnie przeżywanymi problemami.
Szkoła nie chciała być tylko przygotowaniem do życia, ale chciała w nim głęboko uczestniczyć, akceptując indywidualne różnice i spontaniczną socjalizację.
Aktywizm- wywodzi się od Deweya- poznanie świata miało być procesem samodzielnej eksploracji, a nie biernego przyswajania z góry narzucanych treści. Akcentowanie samodzielności poznawczej, zainteresowań wychowanka, jego potrzeb, psychologicznych różnic między ludźmi doprowadziło do rozróżnienia indywidualności i charakteru lub osobowości, a ostatecznie do przyjęcia zasady indywidualizmu i rozwoju. Naturalizm i humanizm wychodziły z tej samej psychologii indywidualnej, ale różnica polegała na tym, że naturalizm odnosił się do psychosomatycznej indywidualności wychowanka, a humanizm do osobowości duchowej, aksjologicznej, czyli najwyższej postaci rozwoju człowieka.
Dychotomiczność pedagogiki Nowego Wychowania- jedną z jej własności. Wyraża następstwo i przeciwstawność naturalizmowi humanizmowi,zmieniającą się postawę człowieka wobec samego siebie, odchodzenie od postrzegania spraw ludzkich z perspektywy „Ja”, a poszukiwanie wartości intersubiektywnych i społecznych uniwersalnych, wyraża też zwrot od dążenia do harmonii wewnętrznej do poszukiwania tej harmonii ze świętem zewnętrznym.
Przeciwieństwo subiektywizmowi pedagogicznemu - wychowanie jako proces odśrodkowy polegający na swobodnej ekspresji, z ograniczeniem lub wykluczeniem oddziaływań zewnętrznych wywieranych za pomocą nauczania w dydaktyce i przymusu w wychowaniu moralnym. Wiedza byłą funkcją chaotycznych zainteresowań. Subiektywizm izolował jednostkę, przeciwstawiał się potrzebie facylitacji życia indywidualnego przez życie w gromadzie. Człowiek zostaje zamknięty we własnym
tu i teraz. A wartością subiektywizmu było docenianie zmienności i niepowtarzalności każdej jednostki i pogłębianie samowiedzy.
Przeciwieństwo obiektywizmowi pedagogicznemu- umieszczenie wychowania w tym, co relatywnie lub uniwersalnie trwałe, czyli szukanie podstaw wychowania w więzi społecznej lub w idealnym świecie wartości.
Wewnętrzna dialektyka rozwoju Nowego Wychowania- polegała na tym, że uwalniając się od metafizyki Herbarta, a nawet ogłaszając ostateczny koniec pedagogiki filozoficznej (Kretzschmar), w końcu powraca do filozofii.
Bogdan Nawroczyński zaprezentował rozwój pedagogiki NW i ustalił kilka jej podstawowych linii rozwoju:
humanizację pedagogiki
przejście od analizy do syntezy
przejście od intelektualizmu do antyintelektualizmu
przejście od jaskrawych kontrastów do łagodniejszych przeciwieństw
Podstawowe idee i zasady pedagogiki NW zawarte są w dokumentach kongresowychLigi Nowego Wychowania i wypowiedziach jej przedstawicieli. Międzynarodowa Liga Nowego Wychowania powstała w 1915 r., zreorganizowana w 1921 r. z siedzibą w Calais.
Ferriere w broszurze z 1919 r. wymienia następujące cele NW:
wybór odpowiedniego środowiska dla szkoły
konieczność poznania cech indywidualnych i predyspozycji społecznych dziecka
współpraca szkoły z rodziną oraz więź szkoły z życiem pozaszkolnym.
szkoła na miarę dziecka
selekcja uczniów wg kryteriów psychologicznych uwzględniających rozwój umysłowy, zamiłowania i uzdolnienia
dominacja zagadnień wychowawczych nad dydaktycznymi
nauka oparta na aktywności dzieci, ich samodzielności i twórczości
samorzutność organizowania się życia społ. dzieci i młodzieży, gł. samorządności
wspieranie wychowania estetycznego i moralnego w codziennym życiu
Celem szkoły staje się teraz:
kultywowanie zdolności działania
ekspresja werbalna (ruchowa, plastyczna)
eksponowanie swobody
spontaniczna twórczość
współpraca jako negocjacja dotychczasowej rywalizacji
Krytyka Nowego Wychowania:
Utopijność jego wielu zasad i głównej idei-wychowania nowego człowieka. Wychowanie i kształcenie utożsamiano z samym życiem, zapominając, że są to procesy organizowane, czyli sztuczne i nie dające sprowadzić się do płynnego i irracjonalnego życia
Negacja z różnych stron- faszyzm, hitleryzm, stalinizm podważały na Kongresach Ligi Nowego Wychowania ideę wychowania dla pokoju, wolności i demokracji.
Napięcia wewnętrzne RNW - np. Edouard Claparede krytykował system Marii Montessori, uważając, że jest antynaukowy, ponieważ nie dostrzegał on zainteresowań wychowanka i jego potrzeby czynu
Autokrytyka pedagogiki eksperymentalnej - polegająca na niekompletności wyników psychologii i pedagogiki eksperymentalnej oraz ich mniejsze, niż zakładane, nowatorstwo. Dodatkowo mimo chęci podejścia obiektywnego, eksperyment dydaktyczno- pedagogiczny jest zagrożony subiektywizmem, więc nigdy nie osiągnie dojrzałości metody eksperymentalnej
Dystansowanie się od zagadnień filozoficznych, jako niedojrzałość nauk pedagogicznych i ogólną tendencją ówczesnej kultury. M. Bloch negatywnie mówił o literaturze NW, której najbardziej znaczącą cechą była ogromna niejednolitość
Przykłady Ruchu Nowego Wychowania
Pedagogika waldorfska (Rudolf Steiner)
Powstała 7 września 1919r. w Stuttgarcie. Była to prywatna, wolna od systemu szkół państwowych 8-klasowa szkoła utworzona z inicjatywy wyłącznie rodziców. Jej progi przekroczyło 300 uczniów w 1919r. Była to pierwsza jednolita, koedukacyjna szkoła w Niemczech, skupiająca w klasach łączonych głównie dzieci specjalnej troski, tzw. dzieci trudne. Pierwszą tego typu szkołą, powstałą w Polsce była Powszechna Szkoła Podstawowa nr 11 w Warszawie po 1989 r.
Główne założenia pedagogiki waldorfskiej:
Wyposażenie nauczycieli w wiedzę w zakresie antropozofii (ogólna wiedza o człowieku i jego rozwoju duchowym), dydaktyki, metodyki nauczania, wiedzy o charakterze ćwiczeń językowych i medytacyjnych, sztuce tworzenia planu nauczania
Podstawowym warunkiem zaistnienia w życiu człowieka sfery duchowej jest wolność. Człowiek od urodzenia powinien dorastać w wolności od żądań władzy państwowej
Zadaniem wychowawcy jest stworzenie jednostce szansy na rozwinięcie swoich zdolności, indywidualności i zainteresowań. Dzięki temu będzie współobywatelem w kształtowaniu społeczeństwa i państwa
Szkoły mają być niezależne. Prawa muszą równe dla wszystkich ludzi, skąd nie ma w szkołach typu Waldorf hierarchicznej struktury. Stanowią wolne stowarzyszenie rodziców, nauczycieli i uczniów respektujących nawzajem swoją wewnętrzną wolność. Decyzje podejmowane są kolegialnie przez osiąganie jednomyślności
Steiner wyróżnił 4 okresy następujących po sobie narodzin wraz z rozwijającymi się ciałami lub powłokami. Są to:
ciało fizyczne - ziemskie, rozpada się po śmierci, do 7 roku życia jest najniższym elementem ludzkiego bytu. Dziecko wzrasta fizycznie, poznaje świat zmysłami, nabywa stosunek do świata przez naśladownictwo wzorów materialnych i osobowych, dlatego wychowawca powinien troszczyć się o odpowiednie otoczenie dziecka
ciało eteryczne - powstaje z chwilą wypadnięcia mlecznych zębów, następuje metamorfoza uczenia się dziecka-dziecko chce wzorować się na nauczycielu, obdarzyć go zaufaniem, potrzebuje autorytetu, dlatego w szkole Steinera jeden nauczyciel od 1 do 8 klasy, (który ma szanować indywidualność dziecka, rozbudzać siły tkwiące w dziecku)
ciało astralne - rodzi się w trzecim 7-leciu życia dziecka wraz z dojrzewaniem seksualnym, jest nośnikiem labilnych uczuć, doznań (rozkoszy, bólu, cierpienia, pożądania). To faza głębokiego zainteresowania światem i relacjami interpersonalnymi; odejście od autorytetu na rzecz kontaktów przedmiotowych i obiektywnych
ciało Ja - powstaje w czwartym siedmioleciu, wiąże się z dojrzewaniem i wejściem w dorosłość, jest nośnikiem samoświadomości, indywidualności, moralności, człowiek decyduje o swoim życiu, panuje nad swoim otoczeniem, może założyć rodzinę i wybrać zawód; jest to faza samowychowania
Siedem wskazań Steinera dla wychowania okultystycznego:
Szukanie wzmocnień dla zdrowia fizycznego i psychicznego. Wyżej niż zdrowie uczeń może stawiać tylko obowiązek
Czuj się członkiem wszechświata i miej poczucie odpowiedzialności
Dojście do przekonania, że myśli, uczucia i czyny jednostki mają dla świata jednakowe znaczenie. Zgubą jest nienawiść i przemoc wobec bliźniego
Własny byt ludzki tworzy się wewnątrz nas samych. Ten, kto będzie tak uważał, będzie umiał także rozpoznać swoje obowiązki
Stałość w podejmowaniu decyzji
Poczucie wdzięczności za wszystko, co się otrzymuje. Nasza jaźń to dar wszechświata
W postawie życiowej należy brać pod uwagę te wymienione warunki
Proces kształcenia i wychowania ma odpowiadać naturalnemu rytmowi: czuwania i snu zapamiętania i zapominania
Trójfazowy plan zajęć:
8:00-10:00 - lekcje wymagające myślenia, koncentracji uwagi, wiedzy i zrozumienia. Są to takie przedmioty, jak: mowa ojczysta, wiedza o rzeczach, o zwierzętach, o człowieku, o hodowli, o skałach. geografia, fizyka, chemia, geometria
10:00-11:00 - ćwiczenia techniczne - wymagają stałego, rytmicznego powtarzania. Są to przedmioty takie, jak: j. obcy, eurytmia i gimnastyka, muzyka
11:00-12:00 - zajęcia rzemieślniczo- artystyczne: prace ręczne, rzemiosło, ogrodnictwo, ćwiczenia przyrodnicze, eksperymenty, śpiew
Każda jednostka podzielona jest na 20-dniowe fazy aktywności, by zachować rytm miedzy zapamiętywaniem, przeżywaniem, przedstawianiem, formowaniem, wdychaniem i wydychaniem powietrza
Prymat żywego słowa nad drukowanym, kontaktu bezpośredniego, dialog a nie monolog, Prowadzenie przez uczniów zeszytów do zajęć głównych, gdzie piszą esencję treści, które powiedział nauczyciel. Głównym celem nauczyciela jest prowadzenie badań i ćwiczeń duchowych (czyli dbanie o własny rozwój duchowy)
Organizacja przez uczniów, nauczycieli i rodziców festynów, świat, uroczystości. Organizowane są co miesiąc i klasy pokazują sobie nawzajem, czego nauczyły się przez ten czas, np. wierszy, pieśni, małe/duże formy teatralne
Pedagogika montessoriańska (Maria Montessori)
Podstawą aktywności nauczyciela jest dziecko oraz jego biologiczny i społeczny rozwój. Wychowanie to bardzo specyficzny rodzaj „ pomocy osobie ludzkiej w osiąganiu przez nią niezależności” , to także „ pomoc dawana dziecku od urodzenia w jego psychiczno- duchowym rozwoju”. W tym czasie ma miejsce stały postęp w sferze ducha i ciała, zaś jego siłą sprawczą staje się energia będąca źródłem aktywności dziecka
Każde dziecko jest „ budowniczym samego siebie”, cały zaś proces budowy ma odbywać się w interakcji ze środowiskiem dziecka. Dzięki właściwościom „absorbującej psychiki” (czyli okresów szczególnej wrażliwości oraz tzw. polaryzacji uwagi) dziecko świadomie chłonie wrażenia, zdobywa wiedzę wraz z doświadczeniem. Warunkuje to jego stały i prawidłowy rozwój. Dziecko to pełnoprawna istota ludzka, która może wywierać pozytywny wpływ na dorosłych
Odkrycie POLARYZAJI UWAGI- zjawisko głębokiego i długotrwałego zainteresowania dziecka jednym przedmiotem lub czynnością, pozostawania przy niej albo powrotu do niej w celu dokonywania odkryć na drodze głębokich, osobistych przeżyć. Ta siła twórcza polaryzacji uwagi miała występować tylko wtedy, gdy nauczyciel zdoła uwzględnić potrzeby rozwoju dziecka przy współistniejących okresach tzw. wrażliwych cykli. Kiedy więc w tzw. wrażliwej fazie wystąpi polaryzacja uwagi, będzie to sygnał, że wyniki dziecka w nauce powinny być dobre
Wrażliwe fazy:
6 r.ż. - wrażliwość na język mówiony i pisany, na ruch, zachowania społeczne i porządek. Absorbujący duch działa w okresie między narodzinami a 3 rokiem życia. Po tym okresie wzrasta wrażliwość na porządek. To okres, kiedy ze stanu nieświadomości dziecko buduje już świadomie swoją osobowość. Tworzą się klasyfikacje i pojęcia
7-12 r.ż.- do głosu dochodzi świadomość. Faza wrażliwości na moralność, sprawiedliwość, dobro, zło, uczucia religijne oraz rozmaite dziedziny nauki, okres rozpoznawania reguł, wartości i norm moralnych w otoczeniu społecznym. Wzrasta zainteresowanie światem roślin i zwierząt, zwiększa się podatność na zdobywanie wiedzy. Pojawia się umiejętność „studiowania całości poprzez badanie detalu”. Dla tego okresu życia staje się ważne wychowanie kosmiczne Montessori, łączące w sobie elementy wiedzy o ziemskim globie
13-18 r.ż.- wrażliwość na godność osobistą, odpowiedzialność i wiara we własne siły. Okres oddalania się od rodziców, poszukiwania własnych systemów wartości i norm, szukanie sensu życia, próby sprawdzania własnych sił
i możliwości
Wychowanie ma przebiegać w przygotowanym otoczeniu (wspieranie i pomoc w indywidualnym rozwoju). Osoby dorosłe mają respektować rolę polaryzacji uwagi i zważać na normalizację jako cel rozwoju. Właściwe organizowanie otoczenia pod względem materialnym (odpowiedni budynek, znajdujące się w nim sprzęty, pomoce rozwojowe Montessori oraz inne pomoce dydaktyczne wspierające rozwój dziecka), strukturalno - dynamicznym (normy budowy właściwego otoczenia, zasady pracy z pomocami rozwojowymi, zasady porządku i wolności zgodne z teoria wychowania Montessori) i osobowym (osoba nauczyciela, wymieszana wiekowo grupa dzieci i rodzice)
Wszystkie wskazania opierają się na wyznaczaniu 5 obszarów wolności, która polega na uwalnianiu się dziecka poprzez aktywny rozwój, poprzez ciężka pracę rozwoju. Stawanie się wolnym jest procesem dochodzenia do niezależności. Stąd mowa o wolności biologicznej, społecznej, pedagogicznej, moralnej, metodycznej
Pedagogika korczakowska (Janusz Korczak)
Idee przewodnie Janusza Korczaka:
Szacunek do dziecka jako człowieka rozwijającego się poprzez własną aktywność, jako podmiotu.
Zasada (i praktyka) partnerstwa dziecka w procesie wychowania.
Prawo dziecka do opieki oraz odpowiedzialność społeczeństwa dorosłych za warunki życia dziecka.
Poszukiwanie syntezy wiedzy o dziecku.
Techniki działania pedagogicznego jako konsekwencja przyjętych ogólnych założeń systemu opiekuńczo - wychowawczego.
Koncepcja wychowawcy, wynikająca z ogólnej postawy Korczaka wobec dziecka.
Ze względu na treść pedagogiczną Nowego Wychowania podkreśla się w dziełach Janusza Korczaka trzy główne jego zakresy:
treści ogólnoludzkie, które powinny być udostępniane całemu społeczeństwu, adresowane do rodziców i dzieci.
treści ogólnopedagogiczne do wykorzystania w kształceniu i doskonaleniu kadry pedagogicznej.
treści szczegółowe, do wykorzystania szczególnie przez wychowawców zatrudnionych w placówkach opiekuńczo-wychowawczych.
Zwracał uwagę na nierównoprawną pozycję dzieci w społeczeństwie, ich zależność od dorosłych. Trzeba uznać dziecko za pełnowartościowego człowieka od chwili narodzin, na każdym etapie swojego istnienia i ma prawo być sobą, takim jakim jest. Był kreatorem takich wartości, jak: miłość do bliźnich, sprawiedliwość, godność, szacunek, piękno i prawda.
Wychowawcy mają zapewnić dzieciom takie prawa, jak:
prawo do szacunku (dla niewiedzy, smutku, dla młodego wysiłku, pracy poznania)
prawo do miłości (do piersi matki, atmosfery ciepła i troskliwości) i przyjaźni
prawo do tajemnicy (tajemnicy osoby, własnych spraw, przeżyć, doznań)
prawo do samostanowienia (prawo do oporu, do postępu, do żądania, upominania)
prawo do własności (siebie- do samopoznania i swoich rzeczy)
prawo do własnego rozwoju i dojrzewania
prawo do ruchu, do zabawy, do pracy i badania
prawo do sprawiedliwości w życiu
Zwraca uwagę na partnerstwo w relacji wychowawca - wychowanek, które powinno wyrażać się w odrzuceniu przez pedagogów rygoru na rzecz wzajemnego porozumiewania się, współdziałania, wspólnego uzgadniania ważnych spraw, zaufania do dziecka, do jego rozsądku i umiejętności w stosunkach interpersonalnych między dzieckiem a wychowawcą.
Pedagogika petersenowska (Peter Petersen)
Sam Petersen swoją koncepcję nazywał realizmem pedagogicznym. Chciał opisać człowieka w jego konkretnym bycie i ugruntować pojęcie wychowania (ważniejszego niż nauczanie) na podstawie koncepcji wspólnoty.
Osią jego koncepcji było pojęcie wspólnoty, która powinna być celem życia i „wszechstronnym duchowym związkiem ludzi wynikającym z naturalnego popędu, który jest źródłem wszelkiej twórczej siły”. Petersen odwrócił ideę pedagogiki indywidualistycznej twierdząc, że to wspólnota jest warunkiem twórczości. Dzięki wspólnocie człowiek może współużytkować dobra duchowe i materialne
Wspólnota jest w tej teorii realnością ewoluującą od wspólnoty naturalnej (ludzie powiązani więzami krwi, przyjaźni, sąsiedztwa itd.), poprzez naród/wspólnotę narodową (wspólnota oparta na jedności natury, języka i wartości; organiczna całość zachowująca swą jednolitość i tożsamość dzięki miłości), do ludzkości (wspólnota kulturowa).
Przekonanie, że siły działające wewnątrz wspólnoty są niedostrzegalne, ale przez to wychowawczo jeszcze bardziej skuteczne. Sądził, iż stanem naturalnym i pierwotnym we wspólnocie jest jedność ludzkiej woli, uważał, że zło nie może stać się rzeczywistością życia wspólnoty, gdyż postrzegał człowieka jako istotę z natury dobrą.
Na pojęciu wspólnoty ściśle opierały się inne pojęcia koncepcji Petersena, takie jak:
Wolność w poglądach. To realny, swobodny rozwój sił duchowych człowieka w jego naturalnym środowisku, jakim miała być wspólnota. Jedyny dopuszczalny przymus to przymus sytuacji pedagogicznej.
Problem wzajemnych relacji między jednostką i grupą społeczną. Peter Petersen za H. Staudingerem uważał, iż „każda jednostka jest oszlifowaną soczewką, w której przegląda się wspólnota.”
Osobowość. Atrybutem indywidualności jest stan wewnętrznej harmonii woli, działania i stanów uczuciowych. Taka indywidualność zmierzająca do osiągnięcia celów ponadosobowych i celów wspólnoty staje się osobowością.
Wychowanie. Funkcja, obejmująca całą rzeczywistość, która sprawia to, co w człowieku nazywamy uduchowieniem, uczłowieczeniem, osobowością. Prawdziwe wychowanie dokonujące się w relacji „człowiek-człowiek” i „człowiek-przyroda” jest niezamierzonym oddziaływaniem duchowym (ma charakter nieokreślony, bezkierunkowy, spontaniczny i irracjonalny). Petersen wykluczał możliwość określenia istoty wychowania, ale jednocześnie zakładał istnienie jakiejś wspólnej, ponadludzkiej, instancji gwarantującej jego jedność. Wychowanie dokonywać się miało w zgodzie z ideami pedagogiki reform, miało wychodzić od wspólnoty wychowawczej, od organizacji pracy, od sytuacji wychowawczej. Uczniowie sami ustalali prawa, których potem konsekwentnie przestrzegali. Wychowawcę miała cechować harmonia wewnętrzna, otwarcie na cele wspólnoty duchowej, wiara w ideę braterstwa. Jego działanie miało polegać na działaniach pozawerbalnych.
Kształcenie. Zadaniem nauczyciela było tworzenie zdrowej atmosfery pracy, pobudzanie wychowanków do swobodnych wypowiedzi oraz wyjaśnianie technicznych trudności związanych z podjętą przez dzieci pracą. W planie jenajskim obowiązywała koncepcja tygodniowego planu pracy - tydzień każdy tydzień miał swoje naczelne hasło - brak sztywnego programu nauczania, przedmiotem pracy szkolnej były tematy aktualnie wysuwane przez grupę (niepostrzeżenie ukierunkowywane przez nauczyciela).
Zajęcia przedmiotowe odbywały się w postaci kół. Formy aktywności zewnętrznej: swobodna rozmowa, praca, zabawa i uroczystości (przyjęcie nowego rocznika, pożegnanie starego, urodziny dzieci, święta religijne). Formy aktywności wewnętrznej: myślenie, oglądanie, rozważanie i odczuwanie.
Zasada indywidualizacji tempa pracy oznaczała rezygnację z systemu klasowo -lekcyjnego, stworzenie warunków do powstania wspólnot (warunki: uznanie dziecka za wartość, spożytkowanie różnic indywidualnych, holizm, potraktowanie wychowania jako wspierania autokracji, zdolność do dialogu).
Organizacja procesu oparta o sześć zasad:
powszechności
narodowości
koedukacji
wolności od autorytarnych nauczycieli, państwa czy Kościoła
aktywności, czyli praca dzieci oparta na spontaniczności, skupieniu
prac, integrująca dzieci, nauczycieli i rodziców wokół realizowanych zadań
Pedagogika freinetowska (Celestyn Freinet)
Osią jego pedagogiki jest swobodna ekspresja. Wokół niej zbudował on gamę technik pozwalających na aktywizację całej osobowości wychowanka i wkraczanie w wiele dziedzin twórczości kulturalnej. Ekspresja sztuki dziecięcej wg niego ma być możliwie wszechstronna.
Techniki Freineta:
Swobodny tekst (kształcenie przeżyć estetycznych i wyobraźni; praca w grupkach = zaspokajanie potrzeby komunikacji)
Korespondencja międzyszkolna i wzajemne odwiedziny (kształcenie postawy solidaryzmu społecznego w duchu równości i miłości bliźniego)
Gazetka i drukarnia szkolna (ukazywały się w niej najlepsze prace uczniów; zawierała trzy ważne elementy: krytykujemy, winszujemy, życzymy sobie)
Fiszki autokreacyjne/samokontrole- gwarantują pełne opanowanie zagadnienia, maksymalny wysiłek wniesiony przez ucznia w rozwiązanie problemu powoduje uzyskanie maksymalnej oceny. Dziecko samo pracuje z fiszkami samo kontrolnymi (jedne fiszki zawierają problemy, drugie odpowiedzi a trzecie testy). Dziecko samo sprawdza poprawność wykonania ćwiczenia; samokontrola uwalnia od lęku przed nietrafną czy niesprawiedliwą oceną nauczyciela
Doświadczenie poszukujące (polega na poszukiwaniu informacji w celu rozwiązania konkretnego problemu; sposoby zbierania informacji: wywiady terenowe, wycieczki, krótkie referaty, samodzielnie dobierane lektury)
System sprawności (zdobywane przez ucznia wg własnego uznania, aktualnych zainteresowań)
Samorząd uczniowski (uzgadnianie planu zajęć tygodniowych, sąd uczniowski)