STRUKTURALISTYCZNE ORIENTACJE W BADANIACH LITERACKICH

Strukturalizm - ukształtowana w XX wieku metoda badawcza, przewartościowująca myślenie przyczynowo-skutkowe na korzyść ujmowania zjawisk jako elementów pewnych całości, w ich równoczesności i wzajemnym sprzężeniu. Pojęcie funkcji wypiera kategorię genezy.

Struktura - funkcjonalna i dynamiczna całość albo sieć stosunków
między jej elementami. Pierwsze rozumienie jest dla nauk humanistycznych, drugie - dla językoznawstwa i matematyki.

Ok. 1905 r. kategoria struktury została użyta w językoznawstwie - wzajemne oddziaływanie (interakcje) jednostek systemu językowego.

Metodologia strukturalna zaczęła po drugiej wojnie światowej dominować w naukach społecznych.

• C. Leví-Strauss, Pojęcie struktury w etnologii (1952)

Leví-Strauss podkreślał, że struktura nie jest przedmiotem empirycznym,
ale modelem wydedukowanym z analizy rzeczywistości, efektem naukowej refleksji, poznania.

Szuka się podobieństwa między strukturami różnego rodzaju i poziomu.

Po II wojnie światowej - współczesny strukturalizm nastawia się na poszukiwanie cech wspólnych (modelowych) w całej aktywności człowieka, w języku, ekonomii, obyczajowości i sztuce.

Metoda strukturalna została przedstawiona w opublikowanym w 1916 r. Kursie językoznawstwa współczesnego Ferdynanda de Saussure'a.

Główne założenia metody strukturalnej:

• naukowe podejście do języka polega na traktowaniu go jako autonomicznego, niezależnego od rzeczywistości systemu znaków; język istnieje jako system różnic

• żeby wyrażać myśli i komunikować się, trzeba opanować system języka - leksykę, reguły wypowiedzi, kod, umiejętność operacji metajęzykowych

• lingwiści powinni oddzielać system językowy (langue) od wypowiedzi jednostkowej (parole)

• język jest przedmiotem badań wyznaczonym przez określony punkt widzenia, który ma charakter synchroniczny, dotyczy systemu możliwości wypowiadania, a nie konkretnej praktyki mowy; badacz wydziela swój przedmiot z całości doświadczenia społecznego na zasadzie abstrakcji; system językowy można porównać z innym kompletnym systemem znaków, ale nie można pokazać jego historii

De Saussure nie posługiwał się kategorią struktury. Terminem badawczym stała się ona w pracach Praskiego Koła Lingwistycznego (1926-1948).

Strukturaliści prascy przejęli od de Saussure'a dyrektywy metodologiczne, które na długo określiły zakres i sposób badania obiektów w naukach humanistycznych: dyrektywy immanentnego ujęcia przedmiotów kultury, traktowania ich jako funkcjonalnych całości niezależnych od faktycznych uwarunkowań.

• fundamentne dla całego strukturalizmu przekonanie, że działalność człowieka jest realizacją stałych konwencji, systemów, kodów

Strukturalizm i semiotyka nie są odrębnymi doktrynami, w zakresie językoznawstwa można je uznać za dwie fazy metody zaproponowanej przez de Saussure'a.

Strukturalizm miał sojusznika filozoficznego w rozwijającej się od początku XX wieku fenomenologii.

W 1920 r. - praca łącząca immanentne, antygenetyczne nastawienie z próbą doszukiwania się uniwersalnej doszukiwania się uniwersalnej istoty dzieła poetyckiego oraz ponadosobowych reguł wyrazu.

• Zygmunt Łempicki, artykuł W sprawie uzasadnienia poetyki czystej

Najmocniejsze pokrewieństwo łączyło strukturalizm z formalizmem rosyjskim.
Po pierwsze dlatego, że jednym z twórców Praskiego Koła Lingwistycznego był formalista Roman Jakobson. Po drugie, strukturalizm w czystej postaci, jaki reprezentowała szkoła praska, odziedziczył po formalistach założenie, że dzieło literackie jest wypowiedzią językową.

Przed II wojną światową strukturalizm był ruchem przede wszystkim słowiańskim. Centrum jego stanowiła Czechosłowacja.

Strukturaliści prasy szybko zainspirowali badaczy polskich, zwłaszcza
F. Siedleckiego (ucznia K. Wóyckickiego), autora Studiów metryki polskiej (1937)
i rozprawy Trzy dziedziny badań nad wierszem (1937).

Rosyjski formalista Winogradow uznany został za jednego z wodzów duchowych polskich strukturalistów.

Okres powojenny nie sprzyjał badaniom strukturalnym. W 1948 została zawieszona działalność Praskiego Koła Lingwistycznego.

Po krajach słowiańskich Francja stała się centrum metodologii strukturalnej.
W 1956 r. związał się z tą metodą znany krytyk literacki Roland Barthes. Został on niespożytym popularyzatorem strukturalizmu. Stosuje metodę strukturalną w krytyce, w analizie kultury masowej, w badaniach nad literaturą. Strukturalizm francuski jest na stałe związany z semiotyką.

Inspiracje strukturalizmu w literaturoznawstwie doprowadziły do powstania:

• teorii dzieła literackiego,

• koncepcji języka poetyckiego,

• teorii procesu historycznoliterakciego,

• zarysu teorii komunikacji.

„Strukturą, tj. systemem składników estetycznie aktualizowanych i zorganizowanych w złożoną hierarchię, która jest zespolona przez dominację jednego ze składników nad innymi” (Mukařovský, 1931).

• osiągnięcie lingwistyczne - powstanie fonologii (nauki o fonemach)

Obraz poetycki cechuje osłabiona więź z rzeczywistością, dynamika znaczeniowa kontekstu potęguje różnorodne odniesienia. Istotną cechą poezji jest wieloznaczność.

W ujęciu strukturalnym język poetycki jest pewnym systemem wyrażania nadbudowanym nad językiem naturalnym i sfunkcjonalizowanym wobec zadań estetycznych. Jest to język, którego znaki są „nachylone nad sobą”, którego konstrukcja ma przyciągać uwagę odbiorcy (Mukařovský).

Mukařovský zaprzeczał, jakoby poezja była mową subiektywną, ekspresyjną
czy ozdobną, podkreślał, że jedynym wyznacznikiem poetyckości jest autoteliczny charakter wypowiedzi językowej.

Jakobson stwierdził, że poetyckość jest jedną z właściwości każdej wypowiedzi językowej, a utwór literacki nie jest niczym więcej niż tylko komunikatem językowym.

• artykuł Poetyka w świetle językoznawstwa

Systemowość i powtarzalność dominują nad jednostkowymi dokonaniami, oryginalność polegałaby na umiejętnym posługiwaniu się ograniczeniami,
jakie narzucają konwencje.

Relacja langue - parole określa teorię procesu historycznoliterackiego.

Rozwój literatury rysuje się podobnie jak rozwój języka w Kursie językoznawstwa ogólnego: jest przypadkowym następstwem systemów literackich. Określa to miejsce jednostki w historii literatury: osobowość, która jest empirycznym podmiotem twórczości, nie tworzy struktury literackiej.

Janusz Sławiński, Synchronia i diachronia w procesie historycznoliterackim (1967) - system zyskuje realność w ramach wypowiedzi, ale z kolei wypowiedź jest funkcją systemu; system - dialektyczny: tradycja nie jest tym samym, co określony prąd literacki czy konkretna poetyka; stanowi ona projekcję diachronii w synchronię, jest układem wielopoziomowym, a jej elementy - uporządkowane podobnie jak elementy języka - stanowią krystalizacje różnych szeregów historycznych.

Strukturaliści interpretują konkretne zjawiska literackie o charakterze metajęzykowym czy wtórnie językowym (gatunki, tradycja, kultura literacka, lektura itp.) na wzór systemu językowego, przypisując im właściwości „językopodobne”. Porządek języka stanowi jakby matrycę, za pomocą której starają się oni opisać maksimum fenomenów historycznych.

Strukturalna koncepcja komunikacji literackiej wychodzi z obrazu porozumienia stworzonego przez językoznawstwo i teorię informacji. Każda wypowiedź językowa zakłada stosunek nadawczo-odbiorczy, czyli elementarną sytuację komunikacyjną. Warunkiem zrozumienia wypowiedzi jest opanowanie jej kodu. Odbiorca powinien znać język, którym posługuje się nadawca. Dodatkowym czynnikiem jest konsytuacja, która łączy faktycznie dwa podmioty komunikacji.

Czytelnik, który ma zrozumieć dzieło literackie, powinien opanować kody ponadjęzykowe. Komunikacja literacka dokonuje się w języku, który nie jest tożsamy z mową; w języku norm literackich epoki, kierunku, kultury artystycznej.

Michał Głowiński, Wirtualny odbiorca w strukturze utworu poetyckiego
odbiorca wirtualny - założony w strukturze tekstu „osobnik”, który opanował język dzieła, tzn. inwentarz norm i konwencji określających jego budowę.
Adresat taki jest pewną normą i nie ma nic wspólnego z faktycznym czytelnikiem; stanowi kategorię wewnątrztekstową.

• czytelnik wirtualny to ktoś, kto w swej lekturze sterowany jest poprzez strukturę odbioru

• czytelnik faktyczny (historyczny) czyta utwór stosownie do własnych norm
  i własnego uposażenia kulturowego

Problematyka wieloznaczności literatury, podatności dzieła na rozmaite sposoby odczytania, zagadnienia dostrzeżone wcześniej przez fenomenologię i na nowo podjęte przez teorię „dzieła otwartego” (Umberto Eco) oraz „estetykę recepcji” (H.R. Jauss, W. Iser).

• badania nad życiem literackim, które kształtuje normy odbioru

Bibliografia

Michał Głowiński, Teresa Kostkiewiczowa, Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński, Słownik terminów literackich, 1998, [tu hasło] strukturalistyczne orientacje w badaniach literackich, s. 1023-1031.

---