[ 5-80 ]

WSTĘP

1.Co to jest średniowiecze?

• Termin wprowadzony przez humanistów w XV i XVI wieku, którzy nawiązując do starożytności, pragnęli odciąć własną epokę od poprzedzających ją wieków, traktowanych niechętnie;

• Czasy uważane za przejściowy upadek kultury;

• Medium aevum - wieki średnie;

• Nauka marksistowska - utożsamianie średniowiecza z okresem trwania formacji społeczno-ekonomicznej, zwanej feudalizmem;

• Nazwa ta nadana została 1469 r. przez papieża Giovanniego de Bussis, jako określenie epoki oddzielającej starożytność od renesansu;

2. Granice chronologiczne i cechy charakterystyczne epoki:

• Początek - 476 r. n. e. (data umowna) upadek cesarstwa Zachodnio-rzymskiego;

• Koniec - 1453 r. upadek cesarstwa bizantyjskiego, 1492 r. odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba;

• Tradycyjne granice średniowiecza:
  - upadek jedności cywilizacji śródziemnomorskiej Imperium Romanum;
  - wielkie odkrycia geograficzne;

• Cechy charakterystyczne epoki:
  - feudalne podstawy istnienia większości ówczesnych społeczeństw;
  - słaby rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej i rozbicie świata na wiele małych regionów gospodarczych;
  - przewaga światopoglądów religijnych i ścieranie się trzech wielkich doktryn: buddyzmu, chrześcijaństwa i islamu;
  - rozwój poszczególnych cywilizacji odbywał się według odrębnych praw;

• feudalizm - pierwotnie publicznoprawna struktura niektórych krajów Europy Zachodniej, dziś system własności podstawowego wówczas środka produkcji ziemi, w którym bezpośredni wytwórca -chłop, rozporządzał tylko własnością użytkową, mniej lub bardziej trwałą, własność zaś wyższego stopnia należała do pana feudalnego lub też do hierarchicznie od siebie zależnych kilku panów czy instytucji feudalnych;

• Wielkie cywilizacje średniowiecza:
  - cywilizacja chrześcijańska, która uległa rozpadowi na dwa kręgi: zachodni - łaciński oraz wschodni - grecki;
  - cywilizacja islamu;

• Plagą wielkich cywilizacji były ludy koczownicze:
  - zamieszkiwały ogromne tereny stepów euroazjatyckich od Dunaju po Amur;
  - najazdy powodowały liczne katastrofy, okresy upadku i regresji;
  - przenoszenie zdobyczy kręgów cywilizacyjnych;
  - własne udoskonalenia w sztuce wojennej;

Świat antyczny w dobie rozkładu

1. Legenda Imperium Romanum:

• Pax romana - pokój rzymski;

• O upadek Imperium Romanum oskarża się:
  - barbarzyńskich Germanów;
  - dzikich Hunów;
  - chrześcijaństwo;

2. Latyfundia i ich wpływ na życie gospodarcze i społeczne:

• Cechą charakterystyczną rozwoju antycznego rolnictwa była walka między wciąż jeszcze dominującymi drobnymi gospodarstwami chłopskimi a rosnącą wielką własnością (latyfundia);

• latyfundia - dawniej ogromna posiadłość ziemska należąca do określonej osoby, jej rodu czy kościoła - zwłaszcza w starożytnym Rzymie i średniowieczu; pierwsze latyfundia powstały na terenie Italii od III w p.n.e., w wyniku łączenia dzierżaw gruntów publicznych, skupowania lub zagarniania za długi ziem drobnych rolników oraz nabywania za bezcen ziem ludzi proskrybowanych. Podstawą ich rozwoju była praca kolonów, często zatrudniano w nich także niewolników;

• rodzajem latyfundiów były również posiadłości państwowe i osobiste cesarzy (obie te kategorie coraz bardziej zlewały się w całość), w niewielkiej tylko części zarządzane były one bezpośrednio przez cesarską administrację; większość z nich znajdowała się w rękach wielkich dzierżawców tzw. konduktorów;

• powstawanie wielotysięcznych, a czasem i milionowych miast zmuszało do organizacji produkcji zbożowej na wielką skalę, a produkcja taka mogła się rozwijać tylko w wielkich dobrach ziemskich;

• system gospodarowania w latyfundiach przy pomocy skoszarowanych niewolników był na dłuższą metę nie do utrzymania i musiał się zmienić, kiedy z okresem wielkich podbojów skończył się dopływ tanich niewolników; traktowanie niewolników uległo poprawie, liczba niewolników wychowanych w obrębie latyfundiów (tzw. vernae) zaczęła przerastać liczbę zakupywanych;

• Kolonat - pojawił się w I wieku n.e. w Italii, nowy system, pociągający za sobą doniosłe przemiany społeczne; na jego powstanie wpłynął z jednej strony brak siły roboczej w latyfundiach, a z drugiej ruina chłopów;

• Kolonowie - ludzie wolni, którzy dzierżawili od wielkich właścicieli wydzielone z ich włości gospodarstwa, oddając za ich użytkowanie czynsz w naturze i pieniądzu;

• liczne edykty przeciwko uzależnianiu wolnej ludności przez system patrociniów; cesarze skłonieni doraźnymi ułatwieniami, jakie przyniosło państwu przeniesienie wybierania podatków i wyznaczania rekruta na właścicieli latyfundiów, zabronili kolonom opuszczania swych gospodarstw bez zgody pana, przywiązując ich przez to do ziemi (konstytucja Konstantyna Wielkiego, 332 r.);

• wzrastające brzemię podatków, koniecznych do utrzymania monstrualnie się rozrastającej biurokracji cesarskiej, dworu i armii, obciążyło wolnych chłopów i kolonów do granic możliwości;

• gospodarka latyfundialna prowadziła do wyobcowywania znacznych obszarów z sieci gospodarki towarowej;

• Latyfundyści dążyli do samowystarczalności swych dóbr; wokół swych rezydencji skupiali rzemieślników różnych kategorii, uniezależniając się od kontaktów z rynkiem miejskim;

• W wyniku tego procesu kurczyły się możliwości produkcyjne miast, ubożeli rzemieślnicy i kupcy, obciążani mimo to rosnącymi podatkami; Rozpoczął się proces ich ucieczki z miast, znowu hamowany przez państwo represyjnymi zarządzeniami;

• Kolegia rzemieślnicze i kupieckie, które były dawniej dobrowolnymi stowarzyszeniami, stały się obecnie przymusowymi organizacjami zawodowymi, odpowiedzialnymi za swych członków;

• Ustanowiono dziedziczność zawodu: syn rzemieślnika musiał pracować w rzemiośle ojcowskim;

3. Zróżnicowanie gospodarcze Imperium Rzymskiego: Zachód:

• Upadek gospodarczy dotknął w większym stopniu łaciński Zachód niż zhellenizowany Wschód;

• opanowanie Afryki przez Wandalów i stałe zagrożenie dowozu zboża na Półwysep Apeniński stało się wstępem do katastrofy zachodniego cesarstwa;

• circumcelliones - sezonowi robotnicy najemni, żyjący w skrajnej nędzy, byli motorem licznych powstań przeciw latyfundystom i administracji rzymskiej, przybierających nierzadko hasła religijne; powstania wspomagane były przez niepokojących granice południowe koczowniczych Berberów;

• ośrodki gospodarcze nad Morzem Śródziemnym:
  - Arelate (Arles),
  - Nemausus (Nimes),
  - Narbo (Narbonne),
  - Tolosa (Tuluza),
  - Tarraco (Tarragona) itd.,
  - oraz obszary nadreńskie;

• bagaudzi - udręczeni chłopi;

4. Zróżnicowanie gospodarcze Imperium Rzymskiego: Wschód:

• Egipt i Syria od czasów hellenistycznych nieprzerwanie przodowały w życiu gospodarczym;

• Antiochia i Aleksandria były największymi miastami imperium i to miastami o zdecydowanym obliczu ekonomicznym, z masową produkcją rzemieślniczą, z kontaktami handlowymi, sięgającymi od Galii po Indie;

• Obok nich rozwijały się inne miasta: Edessa, Cezarea Palestyńska, Nikomedia w Bitynii, Efez, Nicea;

• północne części Półwyspu Bałkańskiego, romanizujące się i hellenizujące dopiero w III w., stanowiły jeszcze tereny o przewadze drobnych gospodarstw: one też dostarczały w krytycznych okresach III/IV w. kontyngentów doskonałych żołnierzy, a także dowódców "cesarzy żołnierskich", którzy uratowali imperium na skraju przepaści;

• Ostateczny rozdział Imperium Rzymskiego nastąpił w roku 395, kiedy to Teodozjusz Wielki umierając przekazał władzę swym dwu synom: Honoriuszowi na Zachodzie i Arkadiuszowi na Wschodzie;

5. Przemiany w aparacie państwowym i armii:

• państwo przestało być respublica, oderwało się od społeczeństwa, a jego interesy stały się sprzeczne z interesami poszczególnych warstw społeczeństwa;

• Przemiany te zbiegły się z największym triumfem idei równości wobec prawa w świecie antycznym - z udzieleniem obywatelstwa rzymskiego wszystkim wolnym mieszkańcom imperium (212 r.);

• Walki między cesarzami wysuwanymi przez senat i wyłanianymi przez armię doprowadziły do oddzielenia się aparatu państwowego od oficjalnych organów klasy panującej;

• Podstawą aparatu państwowego po reformach cesarzy iliryjskich (Aureliana i Dioklecjana) pod koniec III w. stanowiła rozbudowana biurokracja i armia, które coraz bardziej ciążyły na barkach podatników;

• Cesarz miał teoretycznie władzę absolutną, co podkreślano (nawet w okresie chrześcijańskim) uświęceniem jego osoby; od czasów Konstantyna Wielkiego cesarze nosili jako oznaką swej władzy wzorowany na władcach perskich diadem prototyp średniowiecznych koron monarszych;

• wokół osoby cesarza skupiała się rozbudowana administracja centralna (palatium sacrum) z tysiącami urzędników rozmaitych rang skupionych w różnych urzędach (officia, scrinia);

• Na czele drabiny urzędniczej stali wyżsi urzędnicy z tytułem komesów (leornites), zajmujący się poszczególnymi resortami administracji i skarbowości (np. cornes sacrarum largitionum, zarządca skarbu, quaestor sacri palati i szef kancelarii cesarskiej, itp. );

• Najwyżsi urzędnicy stanowili przyboczną radę cesarza (consistorium), nazywaną tak, ponieważ w obecności władcy musieli obradować na stojąco;

• W okresie późnego cesarstwa rosła także i armia rzymska: za czasów Dioklecjana przekroczyła 500 tys. Żołnierzy; w IV w. dzieliła się ona na dwa rodzaje wojska: stałe oddziały, broniące granic (limitanei) oraz doborowe wojska przerzucane przez cesarzy na miejsca szczególnie zagrożone (comitatenses), ponieważ wywodziły się z oddziałów wchodzących w skład cesarskiego orszaku (comitatus);

• Na miejsce zlikwidowanych przez Dioklecjana kohort pretoriańskich rozwinął się nowy typ gwardii chroniącej osobę cesarza i stolicę tzw. scholae palatinae wychowującej zarazem kadry niższych oficerów dla armii;

6. Przemiany kulturalne:

• Sztuce późno antycznej zarzucano przede wszystkim utratę doskonałości technicznej okresu klasycznego, schematyzacją kompozycji rysunku i bryły, zerwanie z prostotą i poszukiwanie nowych efektów dekoracyjnych;

• Przemiany te w niemałym stopniu pozostawały pod wpływem szerzących się religii pochodzenia wschodniego (m.in. chrześcijaństwa);

• Nowe środki wyrazu miały pomóc w symbolicznym ukazaniu świata ponadzmysłowego, a schematyzm miał być odpowiednikiem mistycznie pojętej harmonii wszechświata;

• W architekturze późny antyk dążył, korzystając tu obficie ze wzorów wschodnich do monumentalizmu przewyższającego skalą budowle klasyczne:
  - pałac Dioklecjana w Aspalathos (dziś Split), gdzie ogrom i prostota założenia łączą się z przepychem wystroju zewnętrznego i wewnętrznego, ale jakże daleko odbiegającym od budowli klasycznych;
  - Świątynia Mądrości Bożej - Hagia Sophia w Konstantynopolu;
  - bazylika św. Piotra w Rzymie zbudowana około 325 r. przez Konstantyna Wielkiego;

• ożywienie w literaturze rzymskiej i greckiej, głównie zadanie - strzeżenie tradycji;

• poezja panegiryczna - Claudianus;

• komentarze Macrobiusa do Wergiliusza i Cycerona;

• historiografia: Ammian Marcellin, Prokop z Cezarei;

• epistolografia: Julian Apostata, Sidonius Apollinaris, Kasjodor;

• wielkie kodyfikacje prawa rzymskiego:
  - Codex Theodosianus sporządzony na zlecenie Teodozjusza II (438);
  - zbiór edyktów cesarzy chrześcijańskich;
  - Corpus iuris civilis - pomnikowe dzieło, obejmujące całość ustawodawstwa rzymskiego, dokonane w latach 528- 34 na rozkaz Justyniana I przez komisję, na czele z kwestorem sacri palatii - Trebonianem (zawarło ono zbiór edyktów cesarskich od czasów Hadriana do VI w. (Codex), wybór pism wybitnych prawników (Digesta) oraz systematyczny podręcznik prawa (Institutiones));

• Mitraizm - późno antyczny system religijny, oparty na zasadach staroperskiego zoroastryzmu z dodatkiem babilońskiego kultu ciał niebieskich, a potem elementów hellenistycznych. Główną zasadą mitraizmu była walka dobra - światła (Mitra był irańskim bogiem słońca) ze złem ciemności; człowiek powinien brać w tej walce czynny udział przez działanie na rzecz dobra i ascezę;

• pogański hellenizm i neoplatonizm: Jamblichos i Libanios;

• styliści chrześcijańscy:
  - Tertulian, Orygenes,
  - Grzegorz z Nazjanzu,
  - Jan Chryzostom,
  - Ambroży z Mediolanu,
  - Augustyn z Hippony,
  - Hieronim ze Strydontu;

• De Civitate Dei (O państwie bożym) - św. Augustyn z Hippony, przyczyny upadku Imperium z chrześcijańskiego punktu widzenia;

7. Cesarstwo rzymskie a chrześcijaństwo:

• Ruch monastyczny - forma życia religijnego, oparta na wspólnotach (monastycyzm, cenobityzm), która wyłoniła się z ruchu anachoreckiego (pustelniczego) w Egipcie oraz Syrii w IV wieku;

• Słupnicy - spędzali czas na słupach;

• Enkleiści - zamurowywani w celach;

8. Przyczyny upadku cywilizacji antycznej:

• Stopniowo, drogą ewolucyjną wytwarzały się w łonie Imperium Rzymskiego elementy nowego systemu społeczno-ekonomicznego, który powoli zastępował zarówno gospodarkę niewolniczą, jak i bardziej prymitywne formy gospodarcze;

• Kultura antyczna w III-V wieku uległa licznym przeobrażeniom - zmieniające się koncepcje piękna, zmiany gustów literackich, nowe zainteresowania plastyczne;

• Kościół - rola zbawcy/demona;

• Zwycięstwo chrześcijaństwa skupiającego w sobie wątki mitraizmu, judaizmu, manicheizmu i neoplatonizmu;

• Rzymska organizacja państwowa - walki o władzę, konserwatyzm, przywiązanie do tradycyjnych instytucji i metod działania;

• Wiele spraw pozostałych bez rozstrzygnięcia;

• Obojętność społeczeństwa;

Wędrówki ludów i ukształtowanie średniowiecznej Europy

9. Barbaricum:

• Decydującą rolę w narodzinach Europy średniowiecznej odegrały masowe migracje ludów zamieszkujących dotychczas teren Europy środkowej i Wschodniej;

• Migracje te zmieniły obraz etniczny kontynentu i przyczyniły się do częściowej likwidacji Cesarstwa Rzymskiego, a także pogłębiły regresję gospodarczą i spowodowały (obok innych przyczyn) upadek kultury;

• trzy grupy ludów:
  - Germanowie,
  - ludy słowiańskie, ludy pasterskie pochodzenia irańskiego, tureckiego, a potem mongolskiego: Sarmaci, Scytowie, Alanowie, potem Bułgarzy i Ujgurowie,
  - wreszcie najgroźniejsi z nich Hunowie;

10. Germanowie - ich ustrój i kultura:

• Kolebką ludów germańskich była południowa Skandynawia i Półwysep Jutlandzki;

• Germanowie północni (Skandynawia i Jutlandia);

• Germanowie zachodni - w I wieku p.n.e. dotarli do Dunaju i Renu;

• Wśród plemion zachodniogermańskich dominujące stanowisko zajmowali początkowo Swewowie, później do znacznej potęgi doszli Markomanowie, od III wieku nabrali znaczenia Frankowie;

• Grupa językowa Germanów Wschodnich;

• W III wieku - najpotężniejsze z plemion Germanów - Goci - dotarli do Morza Czarnego;

• Nie wszystkie ludy germańskie stały na jednakowym poziomie rozwoju społecznego;

• Ekstensywne rolnictwo systemem odłogowym;

• Religia Germanów:
  - prosta;
  - związana z kultem przyrody: ciał niebieskich, zjawisk atmosferycznych, żywiołów;
  - z czasem pod wpływem rzymskim doszło do ich personifikacji i do pojawienia się mitów o bogach i bohaterach;
  - wiara w życie pozagrobowe;
  - obrzędy religijne - składanie ofiar połączone z wróżbą;
  - brak warstwy kapłańskiej, obrzędy sprawowali ojcowie rodzin, starszyzna rodowa, i plemienna, a zwłaszcza wódz - król;

• Łączenie się w związki dla doraźnych celów wojennych, np. związek Swewów, którzy usiłowali opanować Galię;

11. Germanowie a Rzym:

• Germanowie ulegali silnym wpływom cywilizacji grecko-rzymskiej, a także sami mieli niemały wpływ na dzieje cesarstwa;

• Ożywione stosunki wojenne, dyplomatyczne i handlowe między Rzymem a Germanami;

• Germańscy królowie starali się naśladować tryb życia rzymskich wodzów;

• Cesarze i wodzowie rzymscy wysoko cenili męstwo i waleczność Germanów;

• Chrześcijaństwo wśród Germanów:
  - 341 r. - biskup konstantynopolitański Euzebiusz z Nikomedii wyświęcił na biskupa Gota Wulfilę, który przełożył Biblię na język gocki ułożonym przez siebie alfabetem;

• Przyjęcie chrześcijaństwa przez Wizygotów i Wandalów, Gepidów, Ostrogotów, Longobardów;

12. Pojawienie się Hunów i wkroczenie Wizygotów do imperium:

• Hunowie - lud turecki ze wschodnich obszarów Azji Środkowej; przed ich napadami miał bronić Mur Chiński; pod naciskiem plemion żuan-żuan Hunowie zaczęli posuwać się na zachód; część z nich, tzw. Biali Hunowie (Heftaliaci) osiedlili się na terytorium dzisiejszego Afganistanu ok. Vw.; reszta, przekroczywszy Wołgę ok. 370r. przybyła na stepy czarnomorskie;

• zadali klęskę ostrogotom (Gotom wschodnim); Wizygoci zaczęli wycofywać się na zachód i południe; Rzymianie mieli wziąć ich pod opiekę (cesarz Walens), co nie udało się -stąd bunty chłopów i ostateczna bitwa pod Adrianopolem - 9. Sierpnia 378r. - wojska rzymskie poniosły klęskę;

• Teodozjusz zawarł z Wizygotami nowy układ - uznał ich za sprzymierzeńców i zapewnił autonomię pod warunkiem dostarczenia pomocy zbrojnej;

13. Wędrówka Wizygotów. Przerwanie linii Renu:

• śmierć Teodozjusza stała się hasłem dla Wizygotów do nowego powstania pod wodzą Alaryka;

• w tym czasie Germanowie stanowili większość oddziałów Rzymu, wpływy germańskich wodzów wzrosły niezmiennie; oddziały germańskie plądrowały tereny przez które przechodziły;

• reakcja antygermańska: w Konstantynopolu w 400r. wymordowanie germańskich żołnierzy; czystki w armii rzymskiej; 402r. - Wizygoci oblegli Mediolan, ale Stylichon pokonał ich, chciał z nimi zawrzeć przymierze;

• różnoplemienne oddziały pod wodzą Radagaisa, z którymi walczył Stylichon; potem podążyły za nimi całe plemiona germańskie : Wandalowie, Swewowie, Burgundowie; w Italii ludność zaczęła napadać na żołnierzy germańskich, a w armii rozpoczęły się walki między germanami a żołnierzami werbowanymi z miejscowej ludności; cesarz Honoriusz przeszedł na stronę antygermańską a Stylichon zamordowany w 408 r.;

• Żołnierze Stylichona przeszli na stronę Alaryka; armia Alaryka zdobyła Rzym 24siepnia 410r., spustoszyli je i ruszyli na południe Italii pragnąc dostac się do Sycylii, jednak przedtem zmarł

• Wizygoci obrali królem Ataulfa, który poprowadził ich do Galii, a potem do Hiszpanii - cała zachodnia część półwyspu wpadła w ich ręcę; Swewowie, Alanowie, Burgundowie, Frankowie - w Galicjii, Alanowie w Luzytanii, Wandalowie w Betyce

• żołnierz iliryjskiego pochodzenia, Konstancjusz pokonał Konstantyna, uzurpatorów galijskich; usiłował wokół Tuluzy zbudować własne rzymsko-gockie państwo (415r.);

• Wallia (następca Ataulfa) wstąpił na służbę Rzymu jako sprzymierzeniec zapewniając swojemu ludowi zboże i walcząc u boku Konstancjusza;

• zwycięski Konstancjusz otrzymał za żonę Gallę Placydię i został uznany przez cesarza współregentem;

14. Wandalowie w Afryce. Rozkład armii rzymskiej:

• nowy cios dla Rzymu - walka o wpływy między rzymskimi wodzami; Bonifacjusz namiestnik Afryki wszedł w przymierze z Wandalami - ich wódz Genzeryk chciał założyć państwo germańskie w Afryce;

• Bonifacjusz pobity pod Hiponną, która wpadła w ręce wandalów; w 435r. zredukowanie posiadłości Wandalów, jednak Genzeryk wznowił wojnę opanowując Kartaginę, co cesarz zatwierdził - jedynym obowiązkiem Wandalów dostarczanie zboża;

• Aencjusz(cesarz) starał się o jak najlepsze stosunki z Genzerykiem;

• rozwój floty Wandalów - wzrost ich potęgi, kontrola handlu miedzy wschodnim a zachodnim cesarstwem;

• na wschodzie zaś - reakcja antygermańska, gwałtowne reformy wojskowe, czystka z germanów w armii, rekrutacja wojska w granicach imperium;

• ostatecznie Bizancjum musiało wrócić do rekrutowania germanów do armii, jednak ograniczono ich liczbę, a wodzami byli zawsze Rzymianie;

15. Attyla i Aecjusz:

• wschodnie cesarstwo zagrożone przez Hunów, które ok. 420r. założyli centrum organizacji na stepach nad Cisą; wódz konstantynopolitański zdecydował się od 430r. płacić Hunom trybut

• 441r. - Atylla zaatakował cesarstwo, ponowił go w 447r, dyplomacji Bizancjum udało się przekonać go do wycofania się w zamian za zwiększenie trybutu;

• Aecjusz stał się właściwym władcą Italii, miał niemałe zasługi w stosunkach z Hunami; młodość spędził jako zakładnik u Hunów; udawało mu się trzymać w ryzach Wizygotów, Franków, Alemanów, itd.. właśnie dzięki Hunom;

• ok. 448r. Atylla król Hunów zaprzestał wypraw na Bałkany i szukał pretekstu do uderzenia na Italię; zażądał ręki Honorii, siostry cesarza Walentyniana, ale odmówiono mu, więc uderzył na Galię(451), potem na Italię; dalsze próby podbicia imperium powstrzymała śmierć Atylli (453);

• ostatecznie większość Hunów wycofała się na tereny czarnomorskie, a małej części cesarz Marcjan pozwolił osiedlić się na Półwyspie Bałkańskim;

16. Koniec zachodniego cesarstwa:

• bezsilność Aecjusza pozbawionego pomocy Hunów widoczna wszem i wobec;

• cesarz Walentynian III, przy poparciu Genzeryka zamordował Aecjusza, aby sobie w końcu porządzić; sam został zgładzony pół roku później w Rzymie (455);

• król Wandalów ogłosił się mścicielem Walentyniana i złupał Rzym (stąd-wandalizm);

• w roku 455r. właściwie upadło zachodnie cesarstwo - zabrakło pretendentów do tronu; w końcu prefekt Galii Avitus ogłosił się cesarzem, ale został zamordowany; potem usiłował opanować sytuację Majorian, który uzyskał poparcie Leona - cesarza wschodniego- jego reformy nie przyniosły ulgi; Rycymer go zamordował;

• śmierć Rycymera (472) nie zmieniła sytuacja; rozdawca korony stał się Orestes, obsadził na tronie Romulusa; jednak żołnierze zbuntowali się i obrali królem Skira Odoakra(476); ten zabił Orestesa, usunął Romulusa z tronu i odesłał insygnia królewskie do Konstantynopola;

• w Dalmacji trzymał się Julisz Nepos (do 480r.);

• resztki panowania Rzymskiego w Hiszpanii zlikwidowane z chwilą kiedy Euryk (król Wizygotów) ogłosił zerwanie przymierza z Rzymem; potem opanował Prowansję (476);

• panowanie Odoakra w Italii nie wniosła niczego, zawarł sojusz z senatem rzymskim, zwiększając jego kompetencje; jednak cesarz wschodniorzymski ani większość italskich możnych nie mogła zaakceptować panowania barbarzyńskiego władcy w Italii;

17. Teodoryk Wielki:

• Teodoryk, król Ostrogotów, miał zadać ostateczny cios Odoakrowi;

• Teodoryk objął rządy w Italii formalnie jako cesarski magister militum, obok tego nosił jednak tytuł królewski;

• dążył do zjednoczenia arystokracji rzymskiej; budował amfiteatry, łaźnie;

• popierał opozycję cesarza i kleru przeciwko monifizycyzmowi;

• jednak senatorowie krzywo patrzyli na Teodoryka;

• czasy jego panowania to okres potęgi jakiego imperium nie miało od dawna - pomyślność gospodarcza, pokój; oparcie jego panowania o Dunaj;

18. Restauracja imperium przez Justyniana:

• doszedł do władzy Justynian I (527) - postawił sobie za cel odbudowanie Imperium Romanum;

• sytuacja zewnętrzna korzystna - jedynym groźnym przeciwnikiem była Persja;

• ulegał wpływom żony Teodory i brak mu była perspektyw politycznych;

• pierwszy etap odzyskiwania terenów - najazd na Afrykę, a za pretekst do interwencji posłużyły zamieszki na dworze Wandalów; Justynian wysłał ekspedycję wojskową z Belizariuszem na czele, odzyskał Afrykę;

• - następnie chciał odzyskać Italię skłóconą z Gotami; przeciwko Gotom 2 armie rzymskie: jedna na czele z Mundusem (na Dalmację), druga na czele z Belizariuszem (bez walki niemal zajęła Sycylię); Teodahad (król Gotów) wszczął tajne rokowania z cesarzem, obiecując wydać mu Italię; jednak Teodohad został zdetronizowany;

• 536 r. - Belizariusz opanowuje Rzym; Ostrogoci starają się go odzyskać, jednak, Rzymianie są nieugięci; inne oddziały cesarskie opanowały miasta środkowej Italii, zbliżając się do Rawenny; Witiges rozpoczął terror ludności rzymskiej egzekucją senatorów;

• rywalizacja bizantyjskich przywódców; w końcu Belizariusz obległ Rawennę i w 540r. zmusił Witigesa do kapitulacji; rosnące wpływy Belizariusza wywołały niepokój Konstantynopolu i wkrótce został on odwołany, a tym samym armia w Italii - pozbawiona jednolitego dowództwa;

• w tych warunkach rozpoczął walkę o Italię nowy król Ostrogotów Totila, który, wykorzystując sprzyjające warunki (np. odwołanie Belizariusza) podjął rewolucyjną politykę w porozumieniu z chłopami i niewolnikami; w 546r. opanował Rzym;

• Justynian nie podjął proponowanych przez Totilę układów - wódż Narses odbił Italię (552);

• oprócz tego wódz Justyniana Liboriusz odbił Ostrogotom Betykę w Hiszpani i na ok. 60 lat przywrócił tam panowanie rzymskie;

19. Inwazja Longobardów:

• Italia w ruinie po wojnach z Ostrogotami;

• siedzibę cesarza umieszczona w Rawannie, natomiast w Rzymie zasiadł papież;

• 568r. - najazd Longobardów od północy, ponieważ zostali oni wyparci ze swych dotychczasowych terenów przez Awarów, następców Hunów;

• północna część Italii zaczęła być nazywana Longobardią bądź Lombardią; w Pawii król Longobardów umieścił swą stolicę;

• Rzym, Rawenna, wybrzeże liguryjskie i południe Italii pozostały w rękach rzymskich;

• najazd Longobardów ostatnim przejawem migracji ludów barbarzyńskich, tzw. wędrówki ludów; królestwa barbarzyńskie umacniały się wraz z zanikaniem różnic między germańskimi najeźdźcami a ludnością miejscową; królestwa te stały się fundamentem do późniejszego powstania państw narodowych;

Wschodnie Cesarstwo Rzymskie: kontynuacja i nowe linie rozwojowe

20. Bizancjum - „Nowy Rzym”:

• dlaczego wschodnie cesarstwo nie podzieliło losu zachodniego? Lepsza organizacja ekonomiczna, ciągłe istnienie gospodarstw chłopskich; najbardziej rozwiniętymi prowincjami były Syria i Egipt a także Azja Mniejsza;

• pierwszy cios od wschodu - zburzenie Antiochii przez Persów (540 r.);

• przeprowadzono reformę wojska, a także administracji i skarbowości (za cesarza Anastazego i Justyniana;

21. Struktura gospodarcza i społeczna cesarstwa:

• drobnotowarowa gospodarka chłopska wciąż silna, zwłaszcza w Azji Mniejszej (V-VII w.); łączy się w organizacja zwane metrokomiami;

• Syria, Egipt - domena wielkich latyfundiów, jednak przechodzących zmiany w duchu feudalizacji;

• obok kolonatu pojawiły się inne formy feudalnego podziału ziemi: emfiteuza i komenda, renta naturalna, renta pieniężna, pańszczyzna;

• taka sytuacja chłopów umożliwiała im kontakty z rynkiem;

• rzemiosło i handel przeżywały okres rozkwitu; takie ośrodki jak: Konstantynopol, Antiochia, Aleksandria (największe), prócz tego: Efez, Smyrna, Nicea, Syrakuzy;

22. Miasta bizantyjskie. Konstantynopol:

• ognisko produkcji, zwłaszcza przedmiotów zbytku na światową skalę i miejscem zbiegu szlaków handlowych;

• zboża dostarczał mu „spichlerz” - Egipt;

• rzemiosło skupiało się w kolegiach, których struktura ulegała usztywnieniu: podporządkowanie rzemieślników prefektom; oprócz tego pojawiły się warsztaty państwowe - er gasteria obejmujące produkcję broni i towarów luksusowych; również produkcja jedwabiu, która była tajemnicą warsztatów bizantyjskich;

• kontakty handlowe, z Indiami, Chinami, Cejlonem, ale także barbarzyńcami;

• handel głównie w rękach Syryjczyków, Egipcjan, Żydów - ograniczali się do pośrednictwa między przybyszami;

• w miastach: klimat ostrej walki klasowej (plebs vs. Przepych);

• wieje walk na tle narodowościowym i klasowym, które przenosiły się na konflikty z władzami cesarskimi i kościelnymi;

• życie polityczne przenosiło się na stadiony sportowe, cyrki i hipodromy (odbywały się tam wyścigi rydwanów); w tych ostatnich tworzyły się kluby (zielony, czerowny, biały..), które z czasem zaczęły wyrazac poglądy polityczne członków, często w obecności cesarza

• jedno z najgroźniejszych powstań ludu stolicy - 532r., 2 demy(kluby) pojednały się by usunąć 2 znienawidzonych ministrów cesarskich - Jana z Kapadocji i Treboniana; od hasła powstańców (nika - zwyciężaj) - powstanie nazwano Nika; powstańcy opanowali miasto i cyrk i powołali swojego cesarza, Hipacjusza; Belizariusz wkrótce dokonał rzezi wśród zgromadzonych tłumów - powstanie stłumione;

• powstanie Nika miało charakter ogólnego wystąpienia przeciw władzy państwowej;

23. Konflikty religijne. Arianizm i nestorianizm:

• głównym teatrem walk religijnych była Aleksandria - spór między Ariuszem, który twierdził, że Chrystus nie jest Bogiem, a emanacją Boga Ojca (arianizm) a Atanazym, późniejszym patriarchą Aleksandrii;

• arianizm został potępiony na soborze w Nicei w 325 r.;

• arianizm rozszerzał się poza granicę imperium - obejmował plemiona germańskie;

• na soborze w Konstantynopolu w 381r. potępiono go jeszcze raz, ostatecznie (Teodozjusz Wielki) - okres prześladowań arianizmu, najpierw na wschodzie, potem też na zachodzie;

• potem arianizm w imperium zaczał zanikać, bo funkcjonował jako religia barbarzyńców;

• Nestoriusz, patriarcha Konstantynopola, głosił nestorianizm - nauka o dwóch oddzielnych naturach w osobie Chrystusa, odejmował Maryi tytuł Bogarodzicy, twierdził, że była tylko matką człowieka - Jezusa, w którego wcielił się Bóg; poglądy Nestoriusza gwałtownie potępione, bo w Konstantynopolu panował głęboki kult Marii (splatał się z kultami wschodnich bogiń);

• 431r. - sobór w Efezie, na którym nauka Nestoriusza została potępiona - cesarz poparł stanowisko Cyryla (patriarcha Aleksandrii); zwolennicy nestorianizmu znaleźli schronienie w Persji;

24. Konflikty religijne. Monofizytyzm i monoteletyzm:

• zwycięska szkoła Aleksandryjska (monofityzm - jedność natury boskiej i ludzkiej w Chrystusie) spotkała się z nową opozycją wyrażaną przez papieża i patriarchę Konstantynopola - monofizytyzm (istnienie w Chrystusie dwu nieprzemieszanych natur, boskiej i ludzkiej, tworzących jednakże jedną osobowość, dopuszczał kult Maryi);

• nowy cesarz Marcjusz zwołał sobór 451r. do Chalcedonu, który potępił monofizytyzm; tym uchwałom nie podporządkowała się Aleksandria, opanował on też Antiochię i Jerozolimę, doprowadzając do walk;

• schizma Akacjusza, od imienia patriarchy konstantynopolitańskiego - pierwszy rozłam między kościołem wschodnim a zachodnim, 484r.;

• w konfliktach uwydatniła się wola cesarzy, którzy chcieli podporządkować sobie kościół, mianowali patriarchów, którzy od VIw. Zyskali miano ekumenicznych, co wywyższało ich ponad papieży;

• Justynian pozwalał sobie na szczegółowe wnikanie w doktryny, dążył do przywrócenia jedności religijnej imperium; w 529r. zamknął Akademię Platońską w Atenach, ostatni bastion hellenizmu pogańskiego i rozpoczał prześladowania pogan; wreszcie uderzył na monofizytów (którymi palił w piecach -.-);

• od imienia Jakuba Baradaioas syryjskich monofizytów zaczęto nazywać jakobitami;

• hellenizacja Egiptu i Syrii, zaczęła cofać się pod wpływem języków narodowych; zostały one wprowadzone do religii i literatury;

• 630r. - nowa formuła pojednawcza, zaproponowana przez patriarchę Konst. Z poparciem papieża i cesarza, głosząca: istnieją w Chrystusie dwie natury, ale tylko jedna, bosko -ludzka wola - MONOTELETYZM, część monofizytów pozyskana dla nowej doktryny;

• monofizycka Syria i Egipt wpadły w ręce arabów;

• cesarz Konstantyn IV przechylił się na strone dyoteletyzmu - dwuwola w Chrystusie; na soborze w Konst. W 680r. wspólnie z papieżem Agatonem doprowadził do potępienia monoteletyzmu;

25. Polityka bizantyjska na zachodzie:

• V-VII w. - nieustanna walka o przywrócenie dawnej świetności Imperium, potem o jego istnienie

• na Bizancjum uderzyli nowi barbarzyńcy - Słowianie i Awarowie

• na Italię najechali w 568r. Longobardowie; nie napotkali poważniejszych przeszkód, jednak część terenów zostało w rękach Rzymian(Bizancjum?);

• pokój z Longobardami - papież Grzegorz Wielki, 593r.;

• Cesarz Herakliusz, w 618r. powziął plan przeniesienia ośrodka państwa do Kartaginy; plan nie doszedł do skutku, podjął go jednak jego wnuk, w 653r. podporządkował sobie papieża Marcin;

• Konstans, planował wojnę z Longobardami, odniósł klęskę, a Longobardowie wkrótce przyjęli chrześcijaństwo;

• papiestwo - popierało kult obrazów, cesarstwo - odwrotnie;

• 751r. Longobardowie opanowali Rawennę, sojusznik papiestwa, król Franków Pepina, Lungobar. Musieli się zrzec zdobyczy, Pepin przekazał je jednak papiestwu, miało rządzić w imieniu cesarza, jednak sytuacja rozstrzygnęła się dopiero w 800r. kiedy Italia i Rzym zyskały własnego cesarza - Karola Wielkiego;

26. Wojny ze Słowianami, Awarami i Bułgarami:

• straty na wschodzie godziły w istnienie Bizancjum;

• turecki lud Awarów odegrał rolę organizatora uderzeń na Bizancjum; zdobycie Sir-Mium w 582r. przekroczeniem Dunaju;

• Słowianie i Awarowie rozpuścili swe zagony po całej Ilirii, Tracji, Mezji;

• Herakliusz skupił wszystkie siły na walce z Persją, ignorując najazdy na Bałkany - najeźdźcy skorzystali i całe Bałkany wkrótce były w rękach Słowian;

• nowa groźba w II poł. VIIw. - Mezja pod władzą Bułgarów, którzy zagrażali Bizancjum; w tym samym czasie Arabowie najeżdżali, a w środku Imperium tez trwały walki, Bułgarzy początkowo protektorami Justyniana II, potem jednak walczyli nim i pokonali go;

• szala zaczęła przechylać się a stronę Bizancjum - w 762r. klęska Bułgarów pod Anchialos, kilka tys. Jeńców Bułgarskich pokazowo ścięta w Konstantynopolu;

27. Wojny z Persją:

• toczone od III w. Na granicy Syrii i Mezopotamii a także a Armenii;

• Persowie zdobyli w Antiochię w 480r.;

• Maurycy zwarł pokój z Persją w 591r. i zmusił ich do oddania większości Armenii; po zakończeniu panowania Maurycego Persowie wkroczyli pod pretekstem pomszczenia Maurycego; jednocześnie inna armia perska opanował Syrię i zajęła Aleksandrię;

• wywiezienie z Jerozoli relikwi - hasło wojny za wiarę, rzucone przez chrześcijańskie imperium - Herakliusz wtargnął do Persji, obalił Hosroesa II w 648r.;

28. Obrona cesarstwa przed Arabami:

• ich pierwsze wyprawy na Syrię miały charakter rabunkowy, ale potem chcieli Syrię podbić

• 634r. - Arabowie w okolicach Jerozolimy zadali klęskę cesarskim wojskom, a w 635r. zdobyli Damaszek; Syria opanowana przez Arabów, potem Egipt także;

• 642r. - padła Aleksandria, potem Cyrenajka i Trypolitania;

• Arabowie głosili tolerancję religijną i nakładali niższe podatki, co podobało się ludności

• Moawija - Syryjski namiestnik arabski, zorganizował w 660r. flotę; potem podjął plan zdobycia Konst. Zablokował dostęp do stolicy cesarstwa; cesarz bronił Konst. Przez 4 lata, przy pomocy „ognia greckiego” Moawija musiał zawrzeć pokój z cesarzem;

• ostatecznie opanowali bizantyjską Afrykę i twierdze z Azji Mniejszej;

• wreszcie Konst. Ponownie stał się celem ataku Arabów, 717r. - A. wylądowali w Tracji, jednak Leon III odparł atak Arabów;

• 727r.- kolejny najad Arabski powstrzymany pod Niceą; granica Arabów wzdłuż gór Taurus;

29. Polityka społeczna dynastii izauryjskiej:

• reformy Leona II - okres przełomowy, wprowadzenie na wskroś feudalnej organizacji państwa bizantyjskiego;

• zrezygnowano z oddzielania władzy cywilnej od dowództwa wojskowego;

• okręgi administracyjno-wojskowe - temy, a ich władcy - strategowie;

• wyposażenie urzędników w posiadłości ziemskie, stanowiące wynagrodzenie za ich funkcje (tak samo z rycerzami konnymi);

• nowa kodyfikacja - wybór ustawodawstwa cywilnego i karnego - „Ekloge”, 726r.; widac w nim zwycięstwo feudalizmu;

• widać w nowych prawach barbaryzację, odejście od klasycznych rzymskich reguł prawnych;

• metrokomia - samorządna gmina wiejska, regulowała użytkowanie pastwisk, lasów, regulowanie powinności wobec państwa i międzysąsiedzkich;

• zmniejszenie podatków płaconych przez chłopów;

30. Obrazoburstwo:

• zachwiana potęga rodów arystokratycznych, nienaruszone jednak latyfundia kościelne, na które rycerstwo patrzyło niechętnie;

• pod wpływem islamu zaczęła się szerzyć reakcja przeciwko nadmiernemu przedstawianiu Chrystusa, Marii i świętych;

• od roku 726r. - pierwszy edykt Leona II przeciw kultowi obrazów;

• Jan z Damaszku stanął po stronie czcicieli obrazów i papiestwa;

• walki ikonoklastów i ikonodulów (czciciele obrazów) szczególnie ostre formy szczególnie za panowania Konstantyna V; ikonodulowie przeciągnęli na swą stronę patriarchę Konst.;

• rozpoczęło się systematyczne niszczenie wyposazenia kościołow, wyrywano mozaiki, palono ilustrowane księgi itp..;

• 787r. - sobór w Nicei przywracający kult obrazów, doprowadziła do niego cesarzowa Irena;

• spór jednak rozszerzył się na zachód, gdzie Karol Wielki na soborze we Frankfurcie odniósł się negatywnie do kultu obrazów;

• jednak liczba obrazoburców i tak zmniejszała się, powstania chłopskie za przywróceniem kultu obrazów;

• feudalizm bizantyjski i arabski różnił się tym od zachodniego, że na wschodzie chłopi, prości rycerze i ogólnie ludzie z niższych sfer często dochodzili do wysokich stanowisk, np. patriarszych;

Regres i postęp w gospodarce i kulturze państw Europy Barbarzyńskiej

31. Wieś zachodnioeuropejska we wczesnym średniowieczu:

• Galia spadała na coraz niższy poziom kulturalny, inne kraje - rozwijały się bez większych uszczerbków;

• wojny gocko-bizantyjskie i najazdy Longobardów zadały śmiertelny cios cywilizacji rzymskiej w tym kraju;

• Wizygocka Hiszpania poddała się arabom;

• społeczeństwo zachodniej Europy tego okresu - na wskroś rolnicze;

• latyfundia w większości rozdzielona między kolonów, jasno określonych jako wolnych lub niewolnych;

• z drugiej strony - liczne wsie zamieszkane przez wolnych chłopów mających powinności jedynie wobec państwa - przeważały takie wsie na terenach zamieszkałych przez ludność germańską;

• dominowała ekstensywna gospodarka odłogowa; obszary niewykorzystane pod uprawę to tzw. almenda - wspólna własność, użytkowana zazwyczaj jako pastwisko;

• regres w rolnictwie wiązał się ze spustoszeniami wojennymi; w VIII w. spotykamy pierwszą wzmiankę o trójpolówce;

• upadek górnictwa kruszcowego, ale spadek wydobycia żelaza nie miał miejsca;

• podstawową jednostka gospodarczą włóka - gospodarstwo chłopskie, złożone z: zagrody, ogrodu przy niej, winnicy, pola w obrębie gruntów wsi;

• do największych właścicieli ziemskich u Franków należało opactwo Sait-Germain-des-Pres (ok. połowa to ziemie w bezpośrednim władaniu klasztoru, reszta podzielona pomiędzy chłopów);

32. Upadek gospodarki towarowej. Zawieranie handlu śródziemnomorskiego:

• w pierwszym okresie po wędrówkach ludów państwa pozostały ośrodkami rzemiosła;

• miasta padały czasem ofiarą zdobywców, epidemii, możni przenosili się do wiejskich rezydencji;

• zawód kupca zanikał;

• rzemiosło i handel rozwijały się tylko w centrum kraju bizantyjskiego;

• kupcy byli z reguły cudzoziemcami;

• rozwijał się handel niewolnikami, szczególnie po powstaniu kalifatu arabskiego; główne grupy niewolników: Słowianie, Anglosasi;

• dezorganizacja systemu monetarnego; od końca V w. działała wschodniorzymska moneta solidus; prawo bicia monety nadawane w ramach immunitetu, co prowadziło do dezorganizacji;

33. Zaczątki wymiany na nowych podstawach. Rola i położenie Żydów:

• uroczystości religijne stanowiły pretekst do wymiany towarów;

• targ przy opactwie św. Dionizego pod Paryżem (od VIIw.);

• dalszy krok do rozwoju handlu - Fryzowie, którzy przejawiali ruchliwość zarówno w żegludze morskiej jak i rzecznej; zaczęli odgrywać rolę w pośrednictwie handlowym w Europie Zachodniej i Skandynawii;

• reforma monetarna Karola Wielkiego, ożywienie kontaktów z Bizancjum itd. przyspieszyły ponowny rozwój gospodarki;

• gminy żydowskie pozwalały utrzymywać i rozwijać kontakty handlowe, władcy krajów dzięki temu protegowali ich -pod tym względem wczesne średniowiecze było tolerancyjne;

34. Królestwo Wizygotów w Hiszpanii:

• zachowały się w Hiszpanii posiadłości cesarskie opierające się próbom podboju;

• do szczytu doszło za króla Euryka, który poświęcił swe panowanie likwidacji resztek posiadłości rzymskich; przeprowadził kodyfikację prawa; potem Alaryk II uzupełnił ją o prawa rzymskie;

• nowy król Hiszpanii, Teudis, przejął stolicę z Narbony do Barcelony; jego śmierć w 548r. otworzyła długi okres walk o władzę;

• okres zwierzchnictwa cesarstwa nad całym królestwem; Leowigild zrzucił to zwierzchnictwo, w 585r. podbił królestwo Swebów; jego syn Hermenegil przyjął katolicyzm;

• romanizacja Wizygotów uległa przyspieszeniu, zwłaszcza poprzez związki Wizygotów z ludnością romańską; zniesienie odrębnych praw dla Rzymian i Gotów - zamiast tego jednolite prawo, tzw. forum indiciorum;

• nie powiodła się asymilacja Żydów, nawet gdy się chrzcili nie byli akceptowani; dopiero inwazja Arabów położyła kres prześladowaniom;

• obok króla coraz większą rolę odgrywali biskupi, którzy na synodach postanawiali o sprawach państwowych (np. 663r. w Toledo - ustanowienie dziedziczności tronu);

• początek podboju Hiszpanii przez Arabów - wygrana bitwa pod Jarez de la Frontera, 19 lipca 711r.; Tarik pokonuje Rodryga, w ciągu kilku lat podbój prawie całego półwyspu;

35. Longobardowie:

• państwo Longobardów założone po najeździe Alboina;

• władza w rękach egzarchy, rezydującego w Rawennie;

• w 584r. przywrócenie monarchii - Autaris królem, popierał arianizm;

• królowie Longobardzcy nie rezygnowali z podboju całej Italii: podboje Agilulfa, Rotarisa, Grimoalda; 680r. - pokój będący wyrazem rezygnacji z przywrócenia panowania w Italii;

• przyjęcie katolicyzmu przez króla Ariberta I w 653r. - szybka romanizacja elementu germańskiego;

• trwające dalej próby podbicia całej Italii, zagrożenie Rzymowi przez Aistulfa; papież Stefan III wezwał na pomoc Pepina (króla Franków);

• 773r. Karol Wielki wkracza do Lombardii, pokonał Dariusza i przyjął tytuł króla Longobardów;

36. Królestwa anglosaskie w Brytanii:

• najazdy Piktów już od III w.; od tego czasu też szerzyło się tu chrześcijaństwo;

• herezja pelagiańska (od Pelagiusza) - odrzucenie konieczności łaski bożej do zbawienia;

• zakończenie panowania rzymskiego Brytanii - 440r., najazd na wyspę Anglów, Sasów i Jutów;

• w ciagu V-Vi w. ludność Brytanii zepchnięta na zachód wysp: Walię, Kornwalię;

• Szkoci irlandzcy opanowali także kraj Piktów - Kaledonię i wprowadzili tam chrześcijaństwo;

• na ziemiach zdobytych przez najeźdźców kultura łacińska (ceorlów) i warstwy możnych (earlów);

• pierwotnie o sprawach publicznych stanowiło zgromadzenie generalne, z czasem rola zgromadzenia zmniejszyła się na rzeczy rady królewskiej;

• 597 - przybyła do Kentu misja benedyktyńska; doprowadzono do założenia pierwszego biskupstwa i arcybiskupstwa w Canterbury;

• druga metropolia - w Yorku;

• w ciągu VII w. - chrześcijaństwo religią oficjalną całej krainy;

• walki o hegemonię wśród siedmiu królestw na wyspach (Nortumbria potem Mercja);

• Mercja największą potęgę osiągnęła za Offy II (757-96);

• potem hegemonem Wessex;

• właściwe zjednoczenie kraju nastąpiło w okresie walk z Normanami w IX i X w.;

37. Rola cywilizacyjna kościoła. Ruch monastyczny:

• obniżenie poziomu umysłowego kleru, urzędników; lepiej sprawy stały w Wizygockiej Hiszpanii, cesarskich resztkach Italii;

• odstani pisarze używający stylu klasycznego: poeta Wenancjusz Fortunatus i kronikarz Grzegorz z Tours („Historia Franków”) - duchowni; po kilku takich twórcach nastąpił upadek;

• W Italii VI w. 2 osoby podtrzymujące dorobek myśli starożytnej :
  - Boecjusz („Pociecha filozofii), opisał dorobek matematyki, logiki, muzyki, nawiązywał do św. Augustyna;
  - Kasjodor - połączył tradycje gockie z rzymskimi, ostatni rzymski polityk-intelektualista;

• ruch monastyczny zmienił sytuację; propagatorzy w IV, Vw. - Marcin z Tours, Jan Kasjan;

• chrystianizacja obrzędów pogańskich, połączenie tradycji chrześcijańskiej ze zwyczajami ludowymi;

• kościół nie powstrzymał barbaryzacji takich dziedzin życia jak np. sądownictwo;

38. Monastycyzm irlandzki:

• w Irlandii skupiska mnichów zakładane przez św. Patryka, a w Walii św. Iltyda;

• stanowisko kobiet bywało w tym kościele bardzo silne;

• mnisi irlandzcy przyczynili się do reformy kościoła frankijskiego;

• przepisywanie ksiąg, uratowali część przed zagładą w Brytanii, inne sprowadzili z Italii; dzięki temu ze uczyli się ze starych ksiąg, posługiwali się klasyczną łaciną;

39. Kultura wczesnego średniowiecza w cieniu klasztorów:

• w Vivarium, na południowym cyplu płw. Apenińskiego utworzył Kasjodor inny zespół mnichów przepisujących księgi;

• Myśl kasjodora podchwyciły klasztory benedyktyńskie; reguła św. Benedykta skupiała mnichów w zamkniętym klasztorze, kładła nacisk na pracę fizyczną; sam Benedykt nie wysuwał postulatu pracy umysłowej, benedyktyni podłapali to dopiero od Kasjodora;

• w wieku VII-VIII ognisko powstawania nowego prądu kultury w Brytanii, dało to wspaniały rezultat w dziedzinie sztuki i nauki;

• szkoły katedralne w Canterbury i Winchester, w tych ośrodkach malarstwo miniaturowe, nawiązania do starożytności;

• jeszcze u progu tysiącleci szkoły angielskie cieszyły się szacunkiem na kontynencie;

• wkrótce mnisi się wzbogacili (możni dawali im datki, ziemie), pojawiały się skargi na bogatych i leniwych mnichów;

• rzeźby, architektura rzymska, popadały w ruinę, służyły jako kamieniołomy; natomiast architektura VII-VIII w. nawiązywała do sztuki rzymskiej, bizantyjskiej (np. dwie bazyliki św Witalisa, bazylika św. Wawrzyńca);

40. Wzrost znaczenia papiestwa:

• kościół powszechny rozpadł się na szereg „kościołów narodowych” - frankijski, longobardzki itd.;

• cesarska administracja skupiła się w Rawennnie, w Rzymie rządził papież

• papieże wielokrotnie odgrywali role mediatorów, pośredniczyli, mediowali, potępiali herezję, chrystianizowali Abnglosasów;

• najpotężniejszy - Grzegorz I Wielki - od 590r.; jego pisma i korespondencje pełne żalu po upadku cesarstwa zachodniego; prowadził polityke nierzadko sprzeczną z interesami imperium bizantyjskiego; akcje dyplomatyczne, stosunki z dworami germańskimi; Grzegorz człowiekiem średniowiecza, wszelkie studia niezwiązane z teologią - uważał za bezsensowne, samodzielne myślenie - za pychę itp. Przez co stał się prekursorem średniowiecznego papiestwa;

[ 81 - 159 ]

41. Persja za Sassanidów:

• Obok najazdów barbarzyńskich z północy, poważne niebezpieczeństwo dla Imperium Romanum wiązało się z istnieniem na wchodzie cesarstwa Perskiej Monarchii Sassanidów;

• Sassanidzi w przeciwieństwie do przesiąkniętych hellenizmem Arsakidów są kontynuatorami staroperskich tradycji państwa Achemenidów - Cyrusów i Dariuszów:
  - budownictwo;
  - sztuka zdobnicza;
  - literatura w języku średnioperskim - pahlavi;
  przywrócenie staroperskiemu zoroastryzmowi charakteru religii państwowej;
  - dziedziczny stan kapłański zyskuje wpływy;
  - nowa redakcja świętej księgi zoroastryzmu - „Awesty” i nowy komentarz do niej - „Zend”;

• Wpływy buddyzmu, chrześcijaństwa;

• Stolica Sassanidów - Ktezyfonia (dawna Seleucja);

• Chrześcijaństwo cieszyło się dużą tolerancją dopóki nie stało się w Rzymie religią państwową;

• 340 r. - król Szapur II rozpoczyna prześladowania;

• Prześladowania do II połowy V wieku (chrześcijanie państwa perskiego stają się zwolennikami nestorianizmu);

• Prześladowania zwolenników umęczonego około 275 roku Maniego, twórcy manicheizmu (synteza chrześcijaństwa i zoroastryzmu);

• Wpływy perskie w organizacji państwa późnego cesarstwa:
  - ceremoniał dworski;
  - diadem królewski;
  - padanie na twarz przed monarchą;

• Pośrednictwo handlowe między rzymskim Zachodem a Azją (Indie, Turkmenistan, Chiny);

• 260 r. - król Szapur II niszczy armię rzymską i bierze do niewoli cesarza Waleriana;

• 283 r. - Rzymianie odbierają Persom Armenię;

• 387 r. - podział Armenii na dwa królestwa:
  - pod kontrolą rzymską (zlikwidowane w 391 r.);
  - pod kontrolą perską (zlikwidowane w 428 r.);

• Osłabienie ekspansji perskiej na zachód:
  - najazd Hunów-Heftalitów;
  - powstanie pod wodzą Mazdaka;

42. Arabia przed Mahometem:

• Beduini - „synowie pustyni”, pasterskie plemiona arabskie;

• Osadnictwo rolnicze w Hidżazie i Jemenie;

• Kraina Punt - droga z Palestyny wzdłuż Morza Czerwonego, wybitna rola w handlu ze wschodnią Afryką;

• W Jemenie powstało królestwo Saby - kultura posługująca się własnym alfabetem, przetrwało od 115 roku pod władzą Himiarytów do VI wieku; 252 rok - najazd chrześcijańskich królów etiopskiego państwa Aksum, 572 r. - królowie Aksum zostają wyrwani przez króla perskiego Chorroesa I;

• Panowanie perskie w Jemenie załamuje się po klęsce Persów w walce z Bizancjum w 628 roku;

• Północna Arabia - dwa zwalczające się państewka arabskie:
  - Ghassanidów (Rzymianie);
  - Lachmidów (Persowie);

• IV wiek - najstarsze inskrypcje pisane językiem i alfabetem arabskim;

• Niezależne miasta o wielkim znaczeniu: Jatrib (Medyna) oraz Mekka;

• Mekka - pod panowaniem Kurajszytów, punkt handlowy, ośrodek kulturalno-religijny świata arabskiego;

• Świątynia Kaaba (Mekka) - Czarny Kamień czczony przez Arabów, leżał u wrót raju i został stamtąd zabrany przez Adama, podarowany Abrahamowi przez archanioła Gabriela;

• Szybkie rozprzestrzenienie się wśród Arabów chrześcijaństwa i judaizmu;

• Islam - religia powstała w Arabii w VII wieku, uproszczona synteza judaizmu i chrześcijaństwa z domieszką filozofii neoplatońskiej i zoroastryzmu;

43. Mahomet i jego nauka:

• Muhammad, syn Abdullaha - twórca Islamu, urodzony w Mekce koło 570 roku, jego życie nie jest dobrze znane, należał do plemienia Kurajszytów, mąż Chadżidży, mimo braku wykształcenia odznaczał się żywą inteligencją i zmysłem praktycznym;

• Islam - poddanie się woli bożej;

• 622 r. - ucieczka Mahometa z Mekki, tzw. Hidżra, początek nowej ery;

• Muslimin - „ulegli”, muzułmanie;

• 630 r. - opanowanie Mekki, przyjęcie islamu przez większość plemion arabskich;

• Spisanie nauk Mahometa na polecenie kalifa Osmana w 653 roku, 114 sur (rozdziałów):
  - nauki dogmatyczne;
  - przypisy dotyczące kultu;
  - zasady etyki;
  - przepisy prawne;
  - opowieści zaczerpnięte z tradycji biblijnej i osobistego życia Mahometa;

• Koran - kur'an, tzn. czytanie;

• Sunna - zredagowana w IX w. tradycja muzułmańska (arab. Droga);

• Religia muzułmańska - konserwatywny monoteizm, tkwiący korzeniami w judaizmie, odrzucający ideę „narodu wybranego”, odrzucenie idei wcielenia boga, odrzucenie chrześcijańskiego pojęcia Trójcy Świętej oraz kultu świętych;

• Bóg działa poprzez swych służebników niebieskich - aniołów lub poprzez natchnionych przez siebie ludzi - proroków;

• Prorocy: Abraham, Mojżesz, Jezus, Mahomet;

• Ludzie odpowiadają za swe czyny przed bogiem;

• Aby uzyskać zbawienie, potrzebna jest wiara w Allaha i w posłannictwo Mahometa oraz wypełnianie obowiązków religijnych:
  - modlitwy z rytualnym obmywaniem (5 razy dziennie);
  - postu;
  - jałmużny (zakat);
  - pielgrzymki do mekki (hadżdż);
  - wojny za wiarę (dżihad);
  - zakazu jedzenia zwierząt „nieczystych”, picia wina;

44. Kalifat. Podboje Omara:

• Opanowanie Mekki uczyniło Mahometa głównym autorytetem świata arabskiego;

• „zastępcą proroka” został Abu Bekr (nie miał on kompetencji duchownych proroka), a potem Omar;

• 635 r. - nowa wyprawa i opanowanie Damaszku;

• Kontrofensywa cesarza Herakliusza:
  - 686 r. - odebranie Damaszku;
  - 20 sierpnia 636 r. - bitwa nad rzeką Jarmuk, klęska Herakliusza;

• 638 r. - kapitulacja Jerozolimy i Antiochii;

• 640 r. - kapitulacja Cezarei;

• 639 r. - Omar atakuje Egipt;

• 640 r. - bitwa pod Heliopolis;

• 641 r. - upadek Babilonu;

• 642 r. - Cyrus wydaje Arabom Aleksandrię;

• 643 r. - opanowanie Cyrenaju;

• 637 r. - bitwa pod Kadesija, klęska Persów;

• 642 r. - bitwa pod Nehawendem;

• Charadż - podatek od ludności muzułmańskiej;

• Obozy wojskowe Omara: Fustat w Egipcie, Kufa nad Eufratem, Basra nad Zatoką Perską;

45. Kalifat Omajjadów:

• Omar zamordowany w 644 roku;

• Kalifem wybrano Osmana z rodu Omajjadów;

• Za czasów Osmana aparat rządzący rozrósł się jeszcze bardziej, w Medynie powstał dwór budzący swym przepychem zgorszenie pobożnych muzułmanów;

• W 656 roku Osman zostaje zamordowany, a na jego miejsce zostaje wybrany Ali (mąż Fatimy, jedynej córki proroka);

• Przeciwko nowemu kalifowi wychodzi Moawija;

• 660 r. - Moawija każe się w Jerozolimie obwołać nowym kalifem;

• Blokada Konstantynopola:
  - 673-677 r.;
  - 717-718 r.;
  - obrona Konstantynopola przeciw któremu kierował się główny atak arabski, zadecydowała o losach Europy i odrębności dalszego rozwoju pokrewnych cywilizacji: zachodniej - chrześcijańskiej i wschodniej - muzułmańskiej;

• 698 r. - zdobycie Kartaginy;

• 19 lipca 711 r. - Bitwa pod Jerez de la Frontera;

• Tolerancja Omajjadów wobec ludów podbitych;

46. Opozycja szyicka. Abbasydzi:

• Szyici - od „Szijat Ali” - stronnictwa Alego, uważali, że kalifat powinien pozostawać w ręku potomków proroka (Alego i Fatimy);

• 697 r. - powstanie Charidżytów w Iraku;

• 747 r. - powstanie we wschodniej części Iranu - Chorasanie;

• Al Mansur zakłada niedaleko dawnego Ktezyfonu na prawym brzegu Tygrysu nową stolicę - Bagdad;

• Feudalizacja społeczeństwa arabskiego;

• Ikta - własność niepełna, związana ze służbą wojskową;

• Nawiązywanie do wzorów sassanidzkich;

• Kalif staje się „królem królów”;

• Wezyr - „pierwszy sługa” kalifa;

• Obok wezyra: kanclerz, skarbnik, naczelnik poczt;

• Biura - tzw. dywany;

• Emirowie - namiestnicy prowincji mianowani przez kalifa;

47. Szyici i Izmailici:

• Rozłam religijny w łonie islamu;

• Mahdi - zbawiciel świata;

• Na rozwój nauki Izmailitów wielki wpływ wywarły neoplatońskie teorie emanacji;

• Karmaci - od Hamdana Karmata, w 890 roku podnieśli powstanie w dolnym Iraku, w 894 roku opanowali Mahrein, w 923 roku zdobyli Bassę, w 926 roku Kufę, w 930 roku opanowali Mekkę, skąd wywieźli Czarny Kamień;

• Szyityzm osiągnął przewagę w Persji;

• Mutazylici - uczeni zmierzający do rozumowego wyjaśnienia wiary;

• Sufizm - islam mistyczny, szukający zbliżenia do boga poprzez kontemplację i umartwienia;

• Derwisze - łączący się w bractwa asceci, pełnili życie w wyrzeczeniach i rzekomo czynili cuda;

• Sunna - tradycja, uzupełniała Koran;

• Dogmatyzacja islamu, nasycenie fatalizmem i mistycyzmem, wytworzenie się duchowieństwa muzułmańskiego - wrogość do innych religii, zaognienie walk między odłamami islamu;

48. Rozbicie imperium arabskiego:

• Pierwsze oznaki rozkładu wielkiego imperium arabskiego:
  - kraje berberyjskie nie dały się całkowicie podporządkować administracji kalifatu, ani zarabizować;

• 786 r. - powstanie Szyitów w Mekce;

• Państwo Samanidów: Merw, Urgencz, Buchara, Samarkanda;

• Kair zostaje głównym ośrodkiem kultury islamu;

• Założenie słynnej uczelni kairskiej - Al-Azhar w 1005 roku;

49. Życie gospodarcze krajów arabskich:

• Powstanie ogromnego państwa arabskiego w VII wieku stworzyło doskonałe warunki do rozwoju gospodarczego i kulturalnego terenów stanowiących kiedyś kolebkę cywilizacji śródziemnomorskiej;

• Zdobywcy arabscy nie niszczyli zdobywanych przez siebie terenów;

• Usunięcie krwawej granicy rzymsko-perskiej;

• Znikła pod panowaniem arabskim rywalizacja między dwiema drogami handlu ze Wschodem: lądowa przez Persję i morska przez Morze Czerwone;

• Zacieśnienie kontaktów handlowych z Chinami;

• Ośrodki handlowe: Aleksandria, Damaszek, Aleppo, Fustat, Kair;

• Najbardziej rozwijające się gałęzie rzemiosła:
  - produkcja wyrobów metalowych;
  - tkactwo;
  - produkcja wonnych olejków i pachnideł;

50. Kultura arabska:

• Cywilizacja arabska to kolejne ogniwo rozwoju wielkiej cywilizacji śródziemnomorskiej;

• Orientalizacja kultury;

• Czasy Omajjadów - przewaga wpływów bizantyjskich;

• Meczety:
  - Kubbet as-Sachra w Jerozolimie;
  - meczet Omara w Fustat;
  - wielki meczet w Damaszku;

• W zdobnictwie dominowała mozaika;

• Nowy typ zdobnictwa w Mezopotamii: fryzy z arkad i płytkich nisz, kunsztowna ornamentyka ścian;

• Motywy roślinne i zwierzęce, tzw. Arabeski;

• Literatura i nauka arabska opierała się na wszechobecnym wpływie Koranu i nauki greckiej;

• Kasyda - liryka bohaterska;

• Rozwój filozofii w ścisłym związku z teologią;

• Popularnością cieszyli się: Arystoteles, Plotyn;

• Cztery odmienne szkoły prawnicze:
  - Hafinici - reprezentowali kierunek racjonalistyczno-liberalny;
  - Hanbalici - ślepa wierność literze Koranu;
  - Mutazylici - propagatorzy racjonalistycznej wykładni Koranu;
  - czwartą szkołę wcięło ?!

• Przekłady Euklidesa, Ptolemeusza, itd.;

• W matematyce: cyfry hinduskie, później zwane „arabskimi” (Muhammad ibn Musa z Cheronezu), rozwój algebry;

• Geografia: opisy krajów;

• Historia: sięgano do tradycji perskich, najwybitniejszy historyk - Irańczyk Tabari, autor wielkiej kompilacji historii powszechnej;

• Encyklopedyści, np. Al-Biruni z Cheronezu;

• Poezja również pod wpływem perskim;

• Radżaz - dworska poezja epigramatyczna, satyra, panegiryki, utwory erotyczne, Abu Nuwas;

Rozwój krajów Dalekiego Wschodu po ekspansji mongolskiej:

51. Kryzys Imperium Chińskiego w III-VI wieku:

• Imperium Chińskie napastowane z zewnątrz przez ludy tureckie i mongolskie, wstrząsane kataklizmami wewnętrznymi;

• „Powstanie żółtych turbanów” - 184-205 r.;

• Okresowe rozbicie Chin na 3 królestwa - 220-280r.;

52. Państwo i kultura chińska w okresie Tang:

• Jednolity system nadziału ziemi między chłopów;

• Rozkwit miast chińskich;

• Położenie nacisku na uprawę roślin przemysłowych (konopie, bawełna, tytoń) sprzyjało rozwojowi rzemiosła;

• Rzemiosło włókiennicze, papiernictwo, produkcja przedmiotów zbytku, górnictwo, hutnictwo, rzemiosło metalowe, garncarstwo;

• Dwie największe rzeki chińskie: Huang-ho i Jangcy-ciang (hehe);

• Wiek VII był okresem zewnętrznej ekspansji;

• Zwycięstwo nad Arabami w 751 roku pod Talas;

• Czasy wspaniałego rozkwitu kultury chińskiej pod wpływem buddyzmu;

• Początki buddyzmu w Chinach sięgają I stulecia, ale silniejszy rozwój nastąpił od początku V wieku, kiedy znalazł poparcie wśród cesarzy Wej;

• Walkę z buddyzmem podjęli taoiści, zwolennicy nauki myśliciela z VI wieku p.n.e. Lao-cy;

• W każdym okręgu niższej administracji znajdowała się szkoła, głównym przedmiotem nauczania była nauka Konfucjusza;

• „złoty wiek poezji”: Wang Wej, Tu Fu, nowela - Juan Czen;

53. Nowe załamanie. Kultura okresu Suang:

• Za cesarza Suan-cunga nastąpił potężny wstrząs, świadczący o wewnętrznym kryzysie imperium;

• Ce-du-szy - urzędnicy rozporządzający specjalnymi wojskami, rekrutującymi się często spośród barbarzyńców;

• 755 r. - powstanie wywołane przez jednego z ce-du-szy, An Lu-Szana, przeciw cesarzowi Suan-cun-gowi;

• 875-883 r. - powstanie Huan-Czao;

• 907 r. - Czu-wang detronizuje ostatniego przedstawiciela dynastii Tang;

• Następuje długotrwały okres chaosu;

• Koczownicy z północy - Kitanowie - opanowują północne Chiny i zakładają potężne państwo zwane Liao;

• 960 r. - zjednoczenie Chin przez Czao Kuan-ina, założyciela nowej dynastii Sung;

• Układy pokojowe z 1004 i 1042 r.;

• Od nazwy Kitanów pochodzi mongolskie i rosyjskie określenie Chin - Kitaj;

• 1125 r. - państwo Kitanów pada pod naporem Dżurdżenów;

• Rozpowszechnienie kompasu;

• Wynalazek druku: metoda ksylograficzna - wycinanie tekstów na deskach;

• 1040 r. - Pi Szeng - stosuje skład drukarski z oddzielnych czcionek, wypalanych z gliny, potem drewnianych;

• Wynalazek druku wpływa na rozpowszechnienie kultury;

• Upowszechnienie nauczonego w szkołach kanonu wiadomości z zakresu filozofii konfucjańskiej, polityki, ekonomii, historii i literatury;

• Sy-ma Kuang - tworzy syntezę dziejów Chin w 294 księgach;

• Konserwatyzm w sztuce i nauce;

• Kult „szczęśliwej” przeszłości, nawiązywanie do niej, kodyfikowanie i przekazywanie jej osiągnięć - pesymizm i lęk przed dalszym biegiem wydarzeń;

• IX w. - odkrycie prochu strzelniczego, nie zrewolucjonizował on jednak techniki wojennej;

• Dawna architektura chińska - drewno - prosty układ budowli, tworzący prostokątne hale okryte płaskim stropem, opartym na kolumnach;

• Wraz z rozpowszechnieniem buddyzmu zaczęto wznosić pagody - wielokondygnacyjne budowle o założeniu centralnym, na planie kwadratu lub koła, nawiązujące do świątyń indyjskich, dobrze zachowane: pagoda Dzikich Gęsi w Si-an oraz „żelazna pagoda” w Tang-jang;

• Budownictwo skalne;

• Przejście od monumentalnej rzeźby hieratycznej do realizmu;

• Rozkwit malarstwa: linearyzm i brak światłocienia - przy silnym zarysowaniu konturów kolor odgrywa rolę podrzędną, uzupełniającą, rysunek odznacza się realizmem, zwłaszcza w przedstawieniu ruchu, stosowano perspektywę, dążono do pięknej kompozycji;

• Rzemiosło artystyczne: ceramika, w VII wieku wynaleziono porcelanę, wyroby z czarnej i czerwonej laki, kości słoniowej, nefrytu, brązu;

54. Korea, Japonia i Tyber pod wpływem Chin:

• Szczególnie silne wpływy Chin w Korei;

• Trzy królestwa Korei powstałe w IV wieku:
  - Kogurio (północ);
  - Pekcze (południowy zachód);
  - Silla (południowy wschód)
  wszystkie królestwa walczyły ze sobą o hegemonię;

• 663 r. - Imperium Chińskie opanowuje Pekcze, a w 668 r. Kogurio;

• W X wieku władca Kogurio - Wang Gon jednoczy cały kraj tworząc zjednoczone królestwo ze stolicą w Song-Do, nazwa królestwa - Korio (od tego nazwa „Korea”);

• Poprzez Koreę wpływy chińskie docierają na wyspy japońskie;

• W drugiej połowie IV wieku ze związku plemion wyłania się państwo Yamato;

• Tenno - władca Yamato, wywodzący się od bogini słońca Amaretasu, cesarz i kapłan w jednej osobie rodzinnego kultu shinto, od 710 roku rezydujący w pierwszej znanej stolicy Japonii - Nara;

• Szogun - dowódca wojskowy, „wojewoda”, rzeczywisty rządca Japonii z rodu Minamoto;

• Szogunowie wprowadzili nowy system władzy feudalnej, noszący nazwę Bakufu;

• Ekspansja Japonii ograniczała się do walk z Ainami, pierwotnymi mieszkańcami wysp;

• Go-kenin - wasale szoguna;

• Higo-kenin - zależne od wasali drobne rycerstwo;

• Samuraj (bushi) - typ japońskiego rycerza, poczucie honoru, wierność wobec seniora i pogarda dla pracy;

• Język chiński językiem dworu i warstw wykształconych;

55. Indie: Atomizacja polityczna i społeczna:

• Czasy ostatniego ze starożytnych imperiów indyjskich, państwa Guptów, stanowiły szczytowy okres rozwoju kultury indyjskiej;

• Państwo Guptów - dolina Gangesu, Pendżab i ujście Narbady na zachodzie;

• Rozbicie Indii na małepaństewka;

• Dawne cztery główne Warny (stany):
  - braminów - kapłanów;
  - kszatrjów - rycerzy;
  - wajśjów - rolników;
  - śudrów - sług;
  ~ rozpadły się w warunkach feudalizacji społeczeństwa i rosnącego podziału pracy na korporacje zawodowe - dżati (potem kasty);

• Podział na kasty „lepsze” i „gorsze” był przyczyną atomizacji społeczeństwa utrudniającej niesłychanie walkę klasową i postęp społeczny;

• Buddyzm nie uznawał i zwalczał podział na kasty;

• Ghaznewidzi - mahometańscy władcy Afganistanu, wschodnia część Iranu;

• Ikta - lenno;

56. Promieniowanie kultury indyjskiej: Indochiny:

• W państwach na Półwyspie Malajskim, Sumatrze i Jawie szerzył się kult bogów indyjskich (zwłaszcza Siwy), a w ślad za nim bramijska teologia;

• Najpotężniejsze z państw tego okresu powstało na południu Półwyspu Indochińskiego, w oparciu o lud Khmerów, I-III w. n.e. - Fu-nan;

Państwo Franków i jego upadek

57. Ekspansja terytorialna Franków:

• Wśród ludów germańskich, które w okresie wędrówek ludów osiedliły się na terenach Imperium Rzymskiego, najdonioślejsza rola dziejowa przypadła w udziale Frankom;

• Frankowie Ripuarscy - nad Menem;

• Frankowie Saliccy - w Toskandrii;

• Dużo niższy szczebel kultury od pozostałych ludów germańskich;

• Nadal byli poganami;

• Dzielili się na wiele zwalczających się wzajemnie plemion;

• Merowingowie - Turmacum rzymskie;

• 481 r. - królem państwa Merowingów zostaje Chlodwig - porzucił dotychczasową zasadę podtrzymania sojuszu z Rzymem;

• 496 r. - Chlodwig w przymierzu z innymi królami frankijskimi zadał klęskę Alemanom (pod Tolbiacum) i do roku 502 podporządkował sobie ich terytorium;

• Uderzenie w państwo Wizygotów, mimo poparcia udzielonego Wizygotom przez Teodoryka Wielkiego Chlodwig odnosi zwycięstwo;

• W bitwie pod Vouille w 507 roku padł król Alaryk II, Frankowie rozciągają swe panowanie na Akwitanię;

• 511 r. - śmierć Chlodwiga;

• Po wyprawach w 523 r. i 534 r. królestwo Burgundów zostaje zniszczone;

• 531 r. - król Teodoryk w przymierzu z Sasami rozbija w bitwie nad Ustrutą państwo Turyngów;

58. Ustrój społeczny i polityczny Franków w okresie merrowińskim:

• Lex salica - prawo zwyczajowe Franków Salickich spisane za czasów Chlodwiga;

• Wergeld - wykup zwany główszczyzną;

• Edykt króla Childeryka (581-584 r.) pozwalał na dziedziczenie gospodarstwa również przez kobiety;

• Campus martus - przegląd wojskowy odbywany corocznie w marcu;

• Sukcesy Chlodwiga i jego następców w podbijaniu Galii były w decydującym stopniu wynikiem ich sojuszu z kościołem katolickim i możnowładztwem gallo-rzymskim;

• 496 r. - chrzest Chlodwiga w Paryżu w obrządku katolickim;

• Komesy - najmniejsze jednostki administracyjne;

• Mallus - wiec sądowy;

• Prekaria - ziemia oddawana kościołowi z prawem jej dożywotniego użytkowania;

• Antrustionowie - możnowładcy, którzy znajdowali się w najbliższym otoczeniu króla;

• Majordom - stał na czele dworu, najwyższy urzędnik dworski;

59. Upadek władzy Merowingów. Rządy majordomów:

• 511 r. - Chlodwig podzielił państwo między swoich czterech synów;

• Królestwa dzielnicowe:
  - Neustria - od Skaldy po Loarę;
  - Austrazja;
  - Burgundia;

• VI wiek - walki dynastyczne, główną rolę w nich grały dwie kobiety:
  - królowa Neustrii - Frenegunda;
  - królowa Austrazji - Brunhilda;

• Upadek autorytetu dynastii;

• Państwo Franków jednoczy Chlotar II;

• Ostatni samodzielny król z rodu Merowingów - Dagobert;

• Władza przechodzi w ręce majordomów;

• 687 r. - bitwa pod Tetry;

• Władzę obejmuje Karol Młot, od niego ród Karolingów;

• 732 r. - Bitwa pod Poitiers;

• 741 r. - król dzieli państwo między dwóch synów;

60. Objęcie tronu przez Karolingów. Powstanie Państwa Kościelnego:

• Winfryd - Bonifacy, jako pełnomocnik papieża reguluje administrację kościelną i przywraca karność wśród kleru;

• Pepin naśladuje biblijną ceremonię namaszczenia królów izraelskich - zostaje w ren sposób postawiony wyżej niż dawni, podnoszeni na tarczy, królowie germańscy;

• Darowizna Konstantyna - dokument, w którym pierwszy cesarz chrześcijański przekazywał władzę w zachodniej części imperium wraz z Rzymem i insygniami władzy carskiej papieżowi Sylwestrowi II;

61. Wojny i zdobycze terytorialne Karola Wielkiego:

• 768 r. - Pepin dzieli państwo między dwóch synów: Karola i Karlomana;

• 781 r. - Karol tworzy podporządkowane, ale wyodrębnione królestwo Akwitanii;

• 772 r. - zerwanie sojuszu z Longobardami;

• 792 r. - Karol na synodzie własnych biskupów ogłasza tzw. Libri Carolini potępiając w nich kult obrazów i uchwały nicejskie;

• Od 779 r. - Karol rozpoczyna systematyczny podbój Saksonii;

• 782 r. - powstanie Widukinda;

• „Pieśń o Rolandzie” - o czynach margrabiego Marchii Bretońskiej - Rolanda;

62. Cesarstwo Karolińskie:

• Karol władcą niemal całego zachodniego chrześcijaństwa;

• Szerokie pojęcie władzy;

• Reforma życia zakonnego;

• 817 r. - synod w Akwizgranie;

• Leon III w 800 roku koronuje Karola na cesarza;

• Św. Augustyn - „O państwie bożym”;

63. Ustrój polityczny i społeczny państwa karolińskiego:

• Marchie - pograniczne okręgi;

• Alodium - dobra własne grafów;

• Missatica - okręgi kontrolne tworzone przez Karola, miały one zapobiegać nadużyciom administracji lokalnej;

• Placity - zjazdy urzędników;

• Upowszechnienie dziesięciny płatnej na rzecz kościoła;

• Komendacja - oddawanie się w opiekę możnym;

• Campus maius - coroczne przeglądy wojskowe w maju;

64. Życie gospodarcze i kultura karolińska:

• Dominacja wielkiej własności;

• Rozkwit kultury zachodnioeuropejskiej;

• Gruntowna reforma szkolnictwa kościelnego - nawrót do klasycznej łaciny;

• Usystematyzowanie nauczania na dwu stopniach:
  - Trivium: nauka trzech przedmiotów, tj. gramatyki, retoryki i dialektyki;
  - Quadrivium: nauka czterech przedmiotów, tj. arytmetyki, geometrii, astronomii, muzyki;

• Wielka akcja przepisywania ksiąg;

• Reforma pisma - minuskuła karolińska;

• Alkuin - doradca Karola;

• Angilbert i Teodulf - poeci;

• Piotr z Pizy - gramatyka;

• Paweł Diakon - Kronikarz longobardzki;

• Einhard - biograf Karola;

• Architektura nawiązywała do wzorów późnorzymskich i bizantyjskich;

65. Rozkład państwa karolińskiego:

• 843 r. - układ w Verdun, Lotar I;

• 842 r. - przysięga strasburska (Karol i Ludwik);

• Lotaryngia - od Lotara II;

• Walka o spadek po Lotarze II między królestwami: wschodniofrankijskim (Niemcami) i zachodniofrankijskim (Francją);

• 880 r. - układ w Ribemont;

• Problem Alzacji i Lotaryngii;

• 987 r. - Hugo Kapet pozbawił ostatecznie tronu potomków Karola Wielkiego we Francji;

Początki ludów słowiańskich: Awarowie i Węgrzy

66. Słowianie w starożytności:

• Słowianie pojawili się stosunkowo późno;

• Germanowie - najbliżsi sąsiedzi Słowian;

• Praojczyzna Słowian;

• Zwarty obszar osadnictwa słowiańskiego w pierwszych wiekach naszej ery obejmował tereny położone nad Wisłą i na wschód od niej aż po Dniepr;

• „demokracja” słowiańska;

67. Pierwsze wędrówki ludów słowiańskich:

• Słowianie opanowywali kolejno opuszczone przez Gotów, Gepidów, Wandalów Burgundów i Rugiów tereny, przenikając coraz bardziej na zachód;

• Na dalszą ekspansję Słowian wielki wpływ miało pojawienie się Hunów, przełamanie granic rzymskich i odpłynięcie znacznej części Germanów na zachód i południe;

• Największe nasilenie ekspansji Słowian przypada na wiek VI;

• Podział Słowian na wschodnich i zachodnich wytworzył się w pierwszych wiekach naszej ery;

• Słowianie Zachodni - Polska;

• Wschodni odłam Słowiańszczyzny - tzw. Antowie;

68. Awarowie:

• Awarowie - lud turecko-ałtajski, żyjący niegdyś w stepach wschodnioazjatyckich i znany u Chińczyków pod nazwą Żuan-Żuan;

• Sprzymierzeńcy cesarza Justyniana;

• Chagan Bajan - stał na czele ekspansji Awarów;

• 567 r. - przymierze przeciw Gepidom z mieszkającymi w Panonii Longobardami;

69. Opanowanie Półwyspu Bałkańskiego przez Słowian:

• 582 r. - Awarowie zdobyli Sirmium, starą twierdzę rzymską, broniącą granicy Dunaju;

• Słowianie docierają do Grecji i Tracji;

• Słowianie opanowują ziemie Mezji i wschodniego Illyricum, a także Macedonii i północnej Grecji;

• Dążono do zdobycia nowych stałych siedzib, ponieważ Słowianie nie stworzyli dotychczas bardziej zwartej organizacji, osiedlali się niewielkimi grupami pokrewnych rodów;

• Okoliny/żupy - niewielkie jednostki terytorialne;

• Ekspansja Słowiańska dociera do Dalmacji;

• Prawie całkowita likwidacja władzy bizantyjskiej w Dalmacji;

• Tylko nieliczne ośrodki, jak Trogir czy Zadar, zdołały obronić się przed Słowianami;

70. Ustrój społeczny i polityczny Słowian:

• Słowianie byli rolnikami i na opanowanych terenach szukali przede wszystkim ziemi uprawnej;

• Przejście do rolnictwa ornego;

• Dużą rolę odgrywała organizacja rodowa, stopniowo zaczęła występować terytorialna organizacja sąsiedzka, zwana u Słowian - okoliną, żupą lub opolem;

• Ta organizacja skupiała całe życie społeczne swych członków: dzieliła ziemię, sprawowała nadzór nad jej uprawą, rozstrzygała spory członków, organizowała obronę przed wrogiem, reprezentowała wspólne interesy na zewnątrz przez swych przedstawicieli;

• Podstawową jednostką polityczną było plemię, stanowiące związek kilkunastu lub kilkudziesięciu opoli, oparty na wspólnym pochodzeniu, terytorium i wspólnych interesach wobec plemion sąsiedzkich;

• Decyzje o polityce plemienia zapadały na wiecu wszystkich mężczyzn zdolnych do noszenia broni;

• Zróżnicowanie społeczne Słowian;

• Słowianie czcili siły przyrody, a zwłaszcza słońce, ziemię i księżyc oraz niezliczone dobre i złe duchy, zaludniające lasy, pola, góry i rzeki;

• W wieku VII-VIII ekspansja słowiańska osiągnęła swe apogeum;

• Carogród - Konstantynopol;

71. Zrzucenie jarzma awarskiego. Państwo Samona:

• „Obr” (Awar), „Obrzyn” - groźny „Olbrzym”;

• Stosunki między Słowianami i Awarami niejasne;

• Potęga awarska zaczęła się załamywać już w VII wieku'

• 623 r. - wybuch powstania ujarzmionych Słowian;

• Samon: Czechy, Serbia;

72. Bułgarzy i ich pierwsze carstwo:

73. Inne państwa południowosłowiańskie:

74. Słowianie północno-zachodni a Frankowie:

75. Państwo Wielkomorawskie:

76. Geneza państwa węgierskiego:

77. Początki państwa czeskiego, polskiego i ruskiego:

Ostatnie wędrówki: Wikingowie

78. Skandynawia we wczesnym średniowieczu:

79. Wyprawy Wikingów:

80. Początki państw skandynawskich:

81. Najazdy Normanów na Francję, Brytanię i Irlandię:

82. Normandia i Danelag:

83. Wyprawy na daleki wschód i zachód:

84. Państwo anglonormandzkie:

[ 160 - 255 ]

Porządek feudalny na Zachodzie i jego promieniowanie

1.Uzależnienie wolnych chłopów:

• Rozkład państwa Karolingów zapoczątkował nową epokę w historii Europy Zachodniej i przyczynił się do przyspieszenia procesów feudalizacyjnych;

• Wraz z osłabieniem władzy państwowej zanikła w zachodniej Europie prawie doszczętnie klasa wolnych chłopów;

• W 874 roku KAROL ŁYSY zalecał, aby wolni chłopi wybierali sobie seniorów;

• Poddani chłopi we Francji - SERVI SERFS;

• Wolni chłopi - ludzie nie posiadający dziedzicznych praw do ziemi, nazywani gośćmi (hospites);

• Niewolnicy - chłopi w Niemczech - LEIBEGENE;

• Wolni chłopi w Anglii - FREEHOLDERS;

• Chłopi osobiście zależni we Włoszech - MANENTES;

• LIBELLARII - ich stosunek do pana normowała umowa;

2.Położenie chłopów - poddanych:

• Chłopi - poddani - uzależnieni od feudalnego pana wsi, potrójna zależność:
  1. Oparta na prawie własności pana do osoby chłopa (w stosunku do niektórych);
  2. Oparta na prawie własności pana do ziemi uprawianej przez chłopa (do wszystkich);
  3. Pan feudalny, obdarzony immunitetem, posiadał wobec chłopów w mniejszym lub większym stopniu uprawnienia władzy publicznej (władzę sądową, policyjną, wojskową);

• Powinności chłopskie sprowadzały się do trzech rodzajów renty feudalnej:
  1. Pańszczyzny - uprawy ziemi, zarezerwowanej bezpośrednio dla dworu;
  2. Danin w naturze;
  3. Danin w pieniądzu;

• Chłopi zależni osobiście płacili specjalne DANINY REKOGNICYJNE - oddawane jako dowód uznania zależności;

• BANALITETY - obowiązek odpłatnego korzystania z różnych urządzeń wybudowanych na terenie włości: młyna, browaru, tłoczni wina lub oliwy, piekarni i karczmy;

• DZIESIĘCINA - dziesiąta część dochodów;

• DANEGELD - powszechny podatek w Anglii, przeznaczony pierwotnie na okup dla duńskich najeźdźców, później na organizację najemnych drużyn wojskowych;

• PREKARIA - podatek feudalny (z tytułu obowiązku pomocy ze strony wasala dla seniora w ciężkim położeniu), inne znaczenie - darowizna uzależniająca wolnych chłopów od duchowych panów feudalnych;

• Podział społeczeństwa na 3 grupy, wedle swoiście pojętego podziału pracy:
  1. Ci, którzy pracują - chłopi;
  2. Ci, którzy bronią - rycerstwo;
  3. Ci, którzy się za nich modlą - duchowieństwo;
  Podział wprowadził w pierwszej połowie XI wieku Adalberon (biskup z Laon);

3. Stosunki lenne:

• Chłopi stanowili podstawę skomplikowanej drabiny społecznej, która zastąpiła dawne struktury;

• Beneficjarusz - lennik, wasal;

• SUZEREN - nazwa króla w hierarchii feudalnej;

• W wieku XI system lenny osiągnął największy rozkwit;

• Wasale jednego seniora, zwani we wzajemnych stosunkach między sobą „parami” tworzyli jedną grupę feudalną;

• FELONIA - wiarołomstwa, przez które sąd mógł pozbawić wasala lenna;

• „wasal jednego wasala nie jest moim wasalem”;

• Stosunek lenny był dożywotni, lenna były dziedziczne;

• SENIORIA - jednostka feudalno - polityczna tworzona przez biskupów i opatów poprzez nadawanie w lenno posiadłości kościoła świeckim rycerzom;

• ŁAN - działka chłopska;

• MINISTERIAŁOWIE - ludzie pochodzenia niewolnego;

• HOMAGIUM - hołd + inwestytura = uroczysty akt nadania lenna;

• Sakralizacja przysięgi lennej przez kościół;

• Wierność wasala wobec seniora - najwyższa cnota;

4. Francja w okresie rozdrobnienia feudalnego:

• Księstwo Francji - między Loarą a Sekwaną, jego panowie wywodzili się od rządzącego tam w połowie IX wieku ROBERTA MOCNEGO;

• HUGO KAPET - założyciel dynastii Kapetyngów;

• DOMENA KRÓLEWSKA - tereny między Paryżem a Orleanem;

• Robert Pobożny - syn i następca Hugona Kapeta;

• Księstwo Normandii - u ujścia Sekwany;

• KONUNG - wódz, książę Normandii;

5.Feudalizm angielski:

• Normandzki system feudalny po bitwie pod Hastings zostaje przeszczepiony przez Wilhelma Zdobywcę na grunt Anglii;

• LORD - HLAFORD - dawca chleba;

• Zasada przysięgi dla króla od wszystkich wolnych poddanych;

• 1086 r. - zgromadzenie w Salisbury;

• FYRD - chłopskie pospolite ruszenie w Anglii;

• DOMESDAY BOOK - Spis dóbr i dochodów w 1085-1086 r. - „Księga Sądu Ostatecznego”;

6. System lenny we Włoszech i Burgundii:

• System lenny w północnych Włoszech rozwinął się w pełni pod wpływem Karolińskim;

• W Państwie Kościelnym początki represji systemu lennego łączą się z pontyfikatem Francuza Sylwestra II (Gerberta z Aurillac);

• 1032 r. - unia Królestwa Burgundii i Niemczech;

• Uporządkowanie prawa lennego: spisanie „Consuetudines feudorum” w Lombardii;

7. Niemcy za ostatnich Karolingów:

• Separatystyczne dążności plemion germańskich;

• Najsilniejszy separatyzm przejawiały najpóźniej włączone terotoria:
  - Saksonia na północy;
  - Bawaria na południu;
  - księstwa: szwabskie i frankońskie;

• System lenny rozwinął się silniej we Frankonii, zwłaszcza w jej części lewobrzeżnej;

• ALODIA - dobra dziedziczne, niepochodzące z nadania na prawie lennym;

• Ludwik zwany Dziecięciem - ostatni z Karolingów (śmierć w 911 roku);

• Wygaśnięcie Karolingów uczyniło tron niemiecki elekcyjnym;

• Najpotężniejszy książę - Henryk Saski;

• Pierwszy król elekcyjny - Konrad, książę Frankonii;

8. Henryk I - początek ekspansji wschodniej:

• 925 r. - Henryk I opanowuje Lotaryngię;

• 924 r. - rozejm z Węgrami, Sasi zobowiązują się płacić trybut;

• Henryk umacnia wschodnią granicę budując grody;

• 928 r. - rozpoczęcie kampanii przeciw Słowianom, uderzenie na Brennę (główny gród wieleckich Stodoran);

• 929 r. - powstanie Wieletów;

• 4 sierpnia 929 r. - wielka Bitwa pod Łączynem, klęska Słowian;

• 934 r. - wyprawa przeciw Włrzanom;

• 15 marca 933 r. - bitwa nad Ustrutą, klęska Węgier;

9. Otton I. Polityka wewnętrzna i ekspansja wschodnia:

• 935 r. - śmierć Henryka I, królem zostaje jego syn - Otton I, przydomek Wielki;

• Powtórzenie uroczystego aktu elekcji w Akwizgranie;

• Brunon - arcybiskup Kolonii;

• Wielkie znaczenie miała kościelna polityka Ottona, prowadząca do stworzenia z kościoła instytucji ściśle związanej z władzą królewską i strzegącej jedności państwa;

• Reprezentanci polityki Ottona: Herman Billung w Marchii Saskiej i margrabia Gero w Marchii Wschodniej;

• Plemiona wieleckie - Lucicy;

• 10 sierpnia 955 r. - bitwa pod Augsburgiem, klęska Węgier;

• 18 października 955 r. - bitwa nad Rekszicą w kraju Redarów, klęska Oborzyców i Wieletów;

• 948 r. - utworzono biskupstwa w Brennie, Hubdinie, Stargardzie Wagryjskim;

• 968 r. - utworzenie metropolii dla tych terenów w Magdenburgii;

• 950 r. - książę Bolesław (Czechy) ulega Ottonowi i staje się jego trubutariuszem;

10. Cesarstwo Ottonów:

• 951 r. - Otton poślubia Adelajdę i w Pawii ogłasza się królem Longobardów;

• 2 lutego 962 r. - Otton zostaje w Lombardii przez papieża koronowany na cesarza przy aklamacji ludu rzymskiego;

• Otton II żeni się z księżniczką Teofano;

Nowy rozwój gospodarczy Europy. Miasta średniowieczne

11. Wzrost areału i zmiany techniczne w rolnictwie:

• Wzrost liczby ludności;

• Branie pod uprawę terenów stanowiących dotychczas puszcze lub nieużytki;

• Stopniowy rozkład dotychczasowego systemu gospodarki feudalnej;

• Zmiana struktury ciężarów chłopskich;

• Powstanie miast, rozwój rzemiosła i handlu;

• Ożywienie procesów migracyjnych i wymiany kulturalnej;

• Zastosowanie trójpolówki;

• Upowszechnienie pługu żelaznego, ulepszenie techniki orki;

• Wynalezienie i rozpowszechnienie nowego typu zaprzęgu konia - z chomątem;

• Stosowanie nawożenia;

• Rozwój techniki melioracyjnej we Flandrii i Holandii;

12. Rozwój miast:

• Miasto - osada skupiająca znaczną liczbę ludności niewolniczej, zajmujący się rzemiosłem i handlem;

• Czynniki powstawania miast: skrzyżowanie dróg, dogodne porty morskie, miejsca kultu, do których udawały się masowe pielgrzymki;

• GILDIE - zawodowe organizacje kupców;

13. Zmiany w strukturze wsi:

• MAIOR - rządca;

• MANORY - gospodarstwa zarządzane przez panów feudalnych;

• KOMUTACJA - zamiana robocizn na czynsze w naturze, a zwłaszcza w pieniądzu;

14. Ogniska życia miejskiego - Włochy:

• Najsilniej i najszybciej rozwijały się miasta we Włoszech, a także we Flandrii, w Nadrenii, w Langwedocji;

• Rozwój handlu międzynarodowego;

• W oparciu o kontakty handlowe z Konstantynopolem wytwarzało się w miastach włoskich miejscowe kupiectwo;

• Stolica cesarzy i egzarchów - Rawenna;

• Główny kontrahent handlowy Konstantynopola we Włoszech - Amalfi;

• DUKS - dawny bizantyjski urzędnik;

• 1127 r. - opanowanie Amalfi przez Normanów;

• Walka o hegemonię w zachodniej części Morza Śródziemnego między Pizą a Genuą;

• 1284 r. - bitwa pod Mellorią, zwycięstwo Genui;

• Wielkie kampanie handlowo-bankowe: Bardich, Peruzich, Accaiudich;

• 1271-1295 r. - podróż Marco Polo przez Azję Środkową do Pekinu;

15. Ogniska życia miejskiego na północ od Alp:

• Flandria - drugie wielkie ognisko życia miejskiego;

• Miasta związane z handlem wyrobami metalowymi: Leodium, Namur, Dinant;

• W Anglii życie miejskie skupiało się przede wszystkim w Londynie;

• Inne porty: Bristol, Southampton, Norwich;

• Rouen - stolica Normandii;

• Szampania - w kilku miastach Szampanii odbywały się wielkie jarmarki;

• Kijów - „rywal berła konstantynopolitańskiego”;

16. Pieniądz i kredyt:

• Pieniądz zaczynał być powszechnym miernikiem wartości;

• FLONER - moneta złota o stałej wartości kruszcu, weszła do obiegu w XIII wieku we Włoszech;

• Poważną przeszkodą w rozwoju kredytu była doktryna kościelna, uważająca każdą pożyczkę na procent za lichwę, potępioną w Ewangelii;

• Zła sława lichwiarzy z Cahors;

• REGALIA - charakterystyczne dla wczesnego średniowiecza dziedziny gospodarki zastrzeżone dla panującego;

• Główny autorytet teologiczny XIII wieku - św. Tomasz z Akwinu;

17. Ustrój społeczny i polityczny miast:

• Wśród ludności miasta na czoło wybiła się ruchliwa grupa wolnych „gości”, przede wszystkim kupców;

• KOMUNA - od „communitas” - wspólnota, organ władzy mieszczaństwa;

• Krwawe powstania przeciwko panom feudalnym;

• Francja - powstanie komuny w Laon;

• Niemcy - konsul - Ratsherr - stąd polskie „racja”;

• COMMUNITAS CIVIUM - polskie „pospólstwo”;

• KOOPTACJA - sposób uzupełniania lub zmiany składu członkowskiego instytucji lub organu kolegialnego;

• Wytworzenie się grupy oligarchicznej - patrycjatu, która zmonopolizowała władzę w mieście;

• CECHY - organizacje rzemieślnicze, prócz zadań produkcyjnych także cele religijne, członkowie byli zobowiązani do wspomagania wdów i sierot po zmarłych towarzyszach;

• CONSILIUM POPULI - opozycyjna w stosunku do rady miejskiej władza;

• PODESTY - naczelnicy władzy wykonawczej, przeważnie panowie feudalni lub obcy książęta;

• CAPITANO DEL POPOLO - naczelnik „rady ludowej”;

Królestwo i społeczeństwo w Anglii i Francji

18. Dynastia Normandzka w Anglii:

• Bitwa pod Hastings dała początek nowej monarchii, opartej o obydwa brzegi kanału La Manche;

• Arcybiskupi Canterbury: Lanfranc i Anzelm;

• Wyłączenie kleru spod jurysdykcji świeckiej;

• Wilhelm Zdobywca - twórca monarchii anglo-normandzkiej;

• Najmłodszy i najzdolniejszy syn Wilhelma Zdobywcy - Henryk I, opanował tron angielski;

19. Powstanie państwa Plantagenetów:

• Plantageneci - od gałązki zdobiącej hełm Gotfryda;

• Wybitni przedstawiciele rodu: Fulko Nerra i Gotfryd Mastel opanowują Touraine;

• Gotfryd poprzez małżeństwo z Matyldą rozszerza swoją władzę na Normandię;

• W 1154 roku Henryk II opanowuje tron Anglii;

• 1152 r. - małżeństwo Henryka II z Eleonorą, jedyną dziedziczką księstwa Akwitanii (Gujenny);

20. Polityka konsolidacyjna Henryka II:

• W X wieku powstaje urząd szeryfa, urzędnika strzegącego dochodów królewskich;

• 1163 r. - zniesiono Danegeld;

• SCULTAGIUM - podatek tarczowy;

• Powstaje Główny Sąd Królewski;

• IUDICES ITINERANTES - sędziowie wędrowni;

• 1173 r. - zhołdowanie hrabiego Tuluzy;

21. Henryk II i Ryszard Lwie Serce w walce z opozycją feudalną:

• Jan z Salisbury - prekursor humanizmu w wielu dziedzinach, uzasadniał w traktacie „Polycraticus" konieczność zwierzchnictwa kościoła nad władzą świecką;

• Autonomizacja sądownictwa przez Wilhelma Zdobywcę;

• 1164 r. - konstytucje z Clarendon - ograniczenie kompetencji sądów kościelnych, umocnienie wpływu króla na elekcje biskupów i opatów oraz zakaz apelacji do Rzymu bez zgody króla;

• TOMASZ BECKET - arcybiskup z Canterbury;

• 1173 r. - kanonizacja Tomasza Becketa;

• Po śmierci Henryka II tron objął Ryszard Lwie Serce (1189);

• Jan Bez Ziemi - najmłodszy syn Henryka II;

• 1199 r. - śmierć Ryszarda Lwie Serce, tron w rękach nieudolnego Jana Bez Ziemi;

22. Polityka pierwszych Kapetyngów:

• Wzrost władzy Kapetyngów: zapewnienie ciągłości rządów w ramach dynastii, sakralizacja władzy królewskiej, sojusz z kościołem i możliwość użycia jego wpływów w walce o interes korony;

• DOMENA - bezpośrednie władztwo królewskie;

• „Pieśń o Rolandzie” - twórczość truwerów;

• 1124 r. - najazd na Reims - Henryk V;

• ORIFLAMME - święta flaga przyjęta z ołtarza w opactwie Saint-Denis przez Ludwika XI;

• Zjazdy możnych z czasem zanikają;

• Robert Pobożny przyłącza się do domeny Senonais (ze stolicą arcybiskupią Sens);

• Ludwik VI Gruby w XII wieku rozwinął energiczną działalność w kierunku konsolidacji domeny;

• SUGER - opat z Saint-Denis, najbliższy doradca Ludwika;

• Małżeństwo Ludwika VII z Eleonorą akwitańską;

• Małżeństwo Eleonory z Henrykiem II przywiodło Kapetyngów na skraj przepaści;

23. Załamanie się potęgi Plantagenetów:

• Reforma administracji domeny wiąże się z osobą Ludwika VII i Filipa II, nazwanego później Augustem;

• 1202 r. - Filip August oskarża Jana o felonię i pozbawia go lenn francuskich;

• 1204 r. - śmierć Eleonory;

• 1206 r. - Jan Bez Ziemi zawiera rozejm z Filipem i rozpoczyna koalicję przeciw Kapetyngom;

• 27 lipca 1214 r. - Bitwa pod Bouvines, zwycięstwo Filipa Augusta;

• 1216 r. - śmierć Jana Bez Ziemi ratuje tron angielski dla Plantagenetów;

• 1224 r. - bitwa pod Taillerbourgiem, zwycięstwo Ludwika Świętego;

• 1259 r. - pokój paryski, uznawał panowanie Plantagenetów w Giaskonii i Gujennie;

• Henryk składa Ludwikowi hołd;

• Pierwsze stulecie walki Kapetyngów i Plantagenetów kończy się kompromisem;

24. Walka Jana Bez Ziemi z opozycją. Magna Charta:

• Otwarty bunt i ogromne osłabienie autorytetu korony na wyspie;

• Spór o obsadzenie arcybiskupstwa w Canterbury (1205 r.), Stefan Langton;

• 1208 r. - wyklęcie Jana Bez Ziemi i rzucenie interdyktu na Anglię;

• 1213 r. - Jan uznaje się lennikiem papiestwa z Anglii i Irlandii i obiecuje płacić „świętopietrze” w wysokości 100 funtów szerlingów rocznie;

• Wielka Karta Swobód - MAGNA CHARTA LIBERTATUM - 15 czerwca 1215 r., przywilej przypieczętował kapitulację Jana;

• Uzależnienie nadawania podatków poza „prekarią” przewidzianą zwyczajami feudalnymi;

25. Anglia pod wpływem języka i kultury francuskiej:

• Potężna fala Francuzów z hrabstw andegaweńskich i z Akwitanii napłynęła na wyspę wraz z Henrykiem II;

• Nieznajomość języka francuskiego uchodziła na dowód braku ogłady;

• Język anglosaski cofa się na wieś;

• 1065 r. - opactwo benedyktynów w Westminster ufundowane przez Edwarda Wyznawcę;

• Cystersi: opactwa w Waverley, Rielvaux, Fountamis, Kirkstall;

26. Ekspansja angielska do Walii, Szkocji I Irlandii:

• Czasy dynastii normandzkiej i Henryka II były okresem początków ekspansji Anglii;

• 1018 r. - Szkoci opanowują Bernicję;

• Król Malkolm II uznaje zwierzchnictwo Kanuta Wielkiego;

• Makbet - morderca króla Dunkana I;

• Małżeństwo Malkolma III (króla Szkocji) z angielską księżniczką Małgorzatą;

• Ekspansję w kierunku Irlandii przygotował Henryk II, otrzymując od angielskiego papieża Hadriana IV nadanie tej wyspy;

• Rory O'Connor - „najwyższy król” Irlandii;

• 1172 r. - Synod w Castel - reorganizacja kościoła: cztery metropolie i obrządek łaciński;

Walka o przodownictwo w świecie chrześcijańskim: cesarstwo i papiestwo

27. Dążenia reformatorskie w kościele i ruch kluniacki:

• Pod koniec X wieku w Zachodniej Europie rozpowszechniony był pogląd o zbliżającym się końcu świata;

• Bezprawne gwałty, niemoralność;

• Antychryst - główna postać Apokalipsy;

• Papieże okresu „pornokracji” - rozluźnienie dyscypliny w klasztorach;

• Hugo Kapet - od „capet”, czyli płaszcza opackiego;

• Luitprand z Cremony - pisma o sylwetkach „książąt kościoła”;

• 910 r. - założenie przez Wilhelma I, księcia Akwitanii w Cluny, Burgundii klasztoru benedyktyńskiego o ściśle przestrzeganej pierwotnej formie;

• Opaci Cluny - Berno, Odo, Odylon;

• Kongregacja Kluniacka - organizacja zakonna, podległa władzy zwierzchniej opata z Cluny, który kontrolował i rozstrzygał wszelkie spory, służba Bogu;

• 914 r. - powstanie klasztoru w Brogne koło Namur;

• Włochy: św. Nil i św. Romuald;

• Treuga Dei - „pokój boży”, hasło walki o ukrócenie anarchii feudalnej;

28. Cesarstwo wobec kościoła:

• Rywalizacja opatów wielkich klasztorów: Fulda, Korweja, Gandersheim, Hersfeld;

• Dla zapewnienia wysokiego poziomu kleru rozbudowywano szkolnictwo;

• Największą sławę osiągnęła szkoła katedralna w Magdenburgii, założona przez Otryka;

• Widukind - w Korwei pisał swą kronikę saską;

• St. Gallen - tam kwitła łacińska twórczość literacka (poezja religijna);

• Notker Labeo - przeor klasztoru St. Gallen;

• Ekkehard - mnich klasztoru St. Gallen, spisał po raz pierwszy wierszem łacińskim germański epos bohaterów “Waltharius”;

• Hroswita - komedie łanićskie na wzór Terencjusza;

• Malarstwo miniaturowe w Reidzenam, Trewirze, Moguncji, Kolonii;

• Kościół św. Michała ze słynnymi drzwiami brązowymi, przedstawiającymi biblijną historię zbawienia;

• „renesans ottoński”;

29. Uniwersalizm Ottona III:

• 974 r. - przewrót spowodowany śmiercią Ottona I, Włochy;

• 981 r. - Otton II opanowuje Rzym;

• Jan Tzimiskes - wuj cesarzowej Teofano;

• 982 r. - Bitwa pod Cotrone, klęska Ottona II w walce z Saracenami;

• 983 r. - wielkie powstanie Wieletów;

• Otton III - związany z koncepcją uniwersalizmu cesarskiego;

• „Romanorum imperator augustus” - Otton II;

• Otton III - syn cesarzowej Teofano;

• Mirabilia mundi - przydomek Ottona III;

• Gerbert - mnich Aurillac w Owernii;

• 981 r. -dysputa Gerberta z Otrykiem w Rawennie;

• Napisy na pieczęci króla: „Roma aurea” i „Renovatio imperii Romanorum”;

• Plany wewnętrznej odbudowy Imperium Rzymskiego;

30. Niemcy w pierwszej połowie XI wieku:

• Henryk II - następca Ottona III;

• Renovatio regni Francorum;

• Obodrzyce i Wieleci zachowują niezależność;

• Odylon - opat Cluny;

• Na Henryku II w 1024 r. wygasła Dynastia Saska;

• nowym królem zostaje Konrad II - dynastia frankońska (salicka);

• Konrad II łamie potęgę monarchii Bolesława Chrobrego i narzuca Polsce w 1033 roku rezygnację z korony królewskiej oraz trybutarny stosunek do Niemiec;

• Henryk III - następca Konrada II - ugruntowanie pozycji Niemiec na wschodzie;

• 1041 r. - zbrojna wyprawa na Pragę;

31. Polityka kościelna Dynastii Salickiej. Synod w Sutrii:

• Papieże tuskulańscy: Jan XIX i Benedykt IX;

• Biskup Wazo z Leodium;

• Bruno z Toul;

• Grudzień 1046 r. - Synod w Sutrii - papieżem zostaje Swidger (Klemens II);

32. Hildebrand i papieże wielkiej reformy:

• 1049 r. - papieżem zostaje Bruno z Toul (Leon IX);

• Walka z symonią - dysponowanie przez władze świeckie stanowiskami kościelnymi;

• Ostra kampania przeciw małżeństwom duchownych;

• Patarie - łachmaniarze, tandeciarze;

• Robert Guiscard - najwybitniejszy z wodzów romańskich;

• 1053 r. - Bitwa pod Civitate, klęska Leona IX;

• 1059 r. - Sojusz w Melfi;

• 1091 r. - podbój Sycylii;

• Roger - założyciel księstwa sycylijskiego;

• 1059 r. - synod w Rzymie;

• Kardynałowie - biskupi diecezji podrzymskich;

33. Grzegorz VII i Henryk IV. Walka o inwestyturę:

• Hildebrand - Grzegorz VII;

• 1075 r. - synod, na którym zabrania się duchownym przyjmowania inwestytury z rąk świeckich;

• Dictatus papae - zestawienie uprawnień papieża, nadrzędne stanowisko władzy duchownej nad świecką;

• 1075 r. - Bitwa nad Ustrutą;

• 1076 r. - Synod w Wormacji - detronizacja „fałszywego mnicha Hildebranda”;

• Zjazd książąt w Triburze;

• 1077 r. - Zjazd w Fohrheim, nowym królem Rudolf;

• 1080 r. - Synod w Brizen;

• Henryk IV wkracza do Italii i w 1084 roku opanowuje Rzym;

34. Konkordat wormacki:

• 1122 r. - konkordat w Wormacji, zawieszenie broni w sporze o inwestyturę;

• 1123 r. - I sobór laterański, pierwszy zachodni sobór powszechny, zatwierdził I konkordat wormacki;

35. Czasy Bernarda z Clairvaux:

• Bernard z Clairvaux - czołowa postać kościoła w wieku XII;

• Osobista praca fizyczna mnichów i samotne rozmyślania;

• Zakon Cystersów w Citeaux - 1098 r. - najsilniejszy z nowych zakonów;

• Robert z Molesmes - założyciel zakonu w Citeaux;

• Cztery filie Citeaux - Clairvaux, Pontigny, La Ferte, Morimond;

• 1120 r. - założenie klasztoru w Bremontre przez Norberta z Gennep (premonstratensowie);

• Bernard i Norbert - dwaj nieoficjalni przywódcy chrześcijaństwa;

• 1130 r. - nowa schizma papieska;

• Rywalizacja rodów rzymskich Frangipanich i Pierleonich;

• 1130 r. - Anaklet II przyznaje tytuł króla Rogerowi II;

• Nowym królem Lotar - wygaśnięcie Dynastii Salickiej;

• Konrad III - nigdy nie nosił tytułu cesarza;

36. Fryderyk I Barbarossa:

• Barbarossa - rudobrody;

• Rajnald z Dassel - od 1159 roku arcybiskup koloński;

• Arnold z Brescii - wystąpienia przeciw władzy świeckiej i bogactwu kleru;

• 1153 r. - układ w Konstancji;

• 1155 r. - Fryderyk I zyskuje koronę cesarską;

37. Walka Fryderyka I z papiestwem i komunami lombardzkimi:

• Fresk w Lateranie - hołd lenny cesarza Lotara składany cesarzowi;

• 1157 r. - zjazd książąt i biskupów niemieckich w Besancon;

• Beneficja - dobrodziejstwa;

• Princeps legibus solutus - władca nie jest związany z prawem;

• 1158 r. - ogłoszenie konstytucji na Polach Ronkalijskich pod Piacenzą, Fryderyk II;

• 1159 r. - Synod w Pawii;

• Liga Lombardzka - odbudowa Mediolanu;

• Bitwa pod Legano - 29 maja 1176 r.;

• 1177 r. - pokój wenecki;

• 1183 r. - pokój w Konstancji;

38. Sukcesy Hohenstaufów. Opanowanie Sycylii:

• 1180 r. - Fryderyk zwycięża Henryka Lwa;

• 1186 r. - małżeństwo zawarte między księżniczką sycylijską Konstancją (córką Rogera II) a synem Fryderyka, Henrykiem VI:
  - papiestwo zostało pozbawione swego głównego oparcia w Italii;
  - możliwość połączenia Królestwa Sycylijskiego z koroną cesarską w jednych rękach;

• 1189 r. - umiera Wilhelm II, ostatni król sycylijski z dynastii Hauteville;

• 1194 r. - Henryk VI zdobywa sukcesję sycylijską, po kilkuletniej wojnie z papieskim kandydatem Tankredem;

39. Innocenty III wobec walki o tron niemiecki:

• Długotrwała wojna domowa w Niemczech;

• Papież Innocenty III miał podnieść autorytet Stolicy Apostolskiej na najwyższe wyżyny, realizując to, co Grzegorz VII zapisywał w „Dictatus papae” jako program dla następców;

• Innocenty III uważał się za namiestnika Chrystusa na ziemi, działał przede wszystkim, jako polityk;

• Obniżenie moralnego autorytetu papiestwa;

• Papież wystąpił, jako arbiter w sporze o koronę przeciw Hohenstaufom;

• 1209 r. - Cesarzem zostaje Otton IV;

• Otton III obłożył klątwą cesarza, zmobilizował część książąt niemieckich do detronizacji Ottona i obioru antykróla w osobie Fryderyka Sycylijskiego (1211 r.) - musiał obiecać, że nie połączy w swym ręku korony niemieckiej z sycylijską;

• 1214 r. - bitwa pod Bouvines, Filip August (sprzymierzeniec Fryderyka) rozbija wojska Ottona IV;

• 1215 r. - sobór laterański, największy z dotychczasowych soborów powszechnych:
  - podsumowanie osiągnięć papiestwa;
  - potępienie albigensów;

40. Fryderyk II:

• Fryderyk II podjął uniwersalistyczne tradycje Hohenstaufów;

• Trzeźwo oceniał sytuację kurii rzymskiej:
  - widział w niej śmiertelnego wroga cesarskiego uniwersalizmu;
  - za wszelką cenę unikał otwartej walki;

• Starał się poderwać autorytet moralny Stolicy Apostolskiej w chrześcijaństwie;

• Fryderyk II stworzył w Królestwie Sycylijskim sprawnie działający aparat państwowy;

• System lenny został pozbawiony znaczenia;

• Polityka Fryderyka II w Niemczech: był zmuszony godzić się na ustępstwa wobec wielkich możnowładców feudalnych - świeckich u duchownych;

• 1232 r. - Statutum in faworem principium - podsumowanie ustępstw wobec możnowładców feudalnych;

• Uniwersalistyczne plany Henryka:
  - podjęcie idei krucjaty;
  - przez małżeństwo z Izabelą Brienne (dziedziczką Królestwa Jerozolimskiego) rozciągnął swoją władzę na Wschód chrześcijański;
  - nawiązanie układów z sułtanem Egiptu - pokojowe rozwiązanie sporu o Ziemię Świętą;

• Herman von Salza - wielki mistrz Krzyżaków;

• 1237 r. - bitwa pod Cortenuova;

41. Ostatnia walka Hohenstaufów z papiestwem:

• Fryderyk II opanowuje bez trudu Państwo Kościelne;

• 1243 r. - papieżem wybrano Innocentego IV;

• 1245 r. - sobór w Lyonie, ogłoszenie detronizacji cesarza;

• Wojna domowa w Niemczech, Lombardii i środkowych Włoszech, stała się wykładnikiem podziału politycznego całego społeczeństwa włoskiego, zwłaszcza mieszczaństwa, na zwolenników papiestwa (gwelfów) oraz stronników cesarzy (zwanych gibelinami);

• 1266 r. - Bitwa pod Benewentem;

Bizancjum i Ruś Kijowska: drugi wariant kultury chrześcijańskiej

42. Rozłam kościołów:

• Wraz z wycofaniem się cesarstwa z Italii i z kulturalną emancypacją Zachodu rosła obcoość między wschodnim a zachodnim chrześcijaństwem;

• Cesarstwo Ottonów: barbaryzacja okresu najazdów normańskich, węgierskich i arabskich, zamęt polityczny w Italii utrudniały bliższe wzajemne kontakty;

• Papiestwo, uwolnione spod zwierzchnictwa politycznego cesarzy Wschodu, stało się rzecznikiem antygreckich uprzedzeń krajów kultury łacińskiej;

• Oderwanie od zachodniego (papieskiego) patriarchatu prefektury iliryjskiej (tj. zachodniej części Półwyspu Bałkańskiego) wraz z Grecją, Sycylii i południowej Italii;

• 755 r. - koniec panowania w Rzymie cesarzy bizantyjskich;

• Zatarg związany ze sprawą Focjusza stanowił dalszy etap rozłamu;

• Focjusz - wybitny teolog, miłośnik kultury antycznej i człowiek o ogromnej, encyklopedycznej wiedzy;

• Focjusz zwołuje w 867 r. synod, na którym przedstawił zebrane zarzuty przeciw papieżowi, oskarżając go o herezję w związku z dodawaniem do nicejskiego wyznania wiary słów o pochodzeniu Ducha Świętego nie tylko od Boga Ojca, ale i „Syna” (łac. Filioque);

• 15 lipca 1054 r. - legaci zostawili na ołtarzu kościoła Hagia Sophia akt wyklinający Kerulariosa i jego stronników, po czym opuścili Konstantynopol, Kerularios wyklął „łacinników”;

• 1204 r. - szturm „łacinników” na Konstantynopol;

43. Dynastia macedońska i odrodzenie potęgi Bizancjum:

• Dynastia macedońska została zapoczątkowana przez Bazylego I;

• Czasy największej świetności średniowiecznego Cesarstwa Bizantyjskiego;

• Wojny ze światem islamu, który wkroczył wówczas w okres rozbicia politycznego;

• Leon VI Filozof - następca Bazylego;

• 917 r. - bitwa pod Anchialos;

• 1014 r. - bitwa pod Biełasicą;

• 1018 r. - bitwa pod Dyrrachion;

• Konstantyn VIII - ostatni z dynastii macedońskiej, 1028 r.;

44. Rozkwit kultury bizantyjskiej. „Renesans macedoński”:

• „renesans macedoński” - nawiązywanie do tradycji klasycznych;

• Likwidacja obrazoburstwa i nowy rozwój sztuki kościelnej, nawiązującej do twórczości V i VI wieku;

• Leon III - „Ekologa”;

• Bazyli I - „Procheiros” (praktyczny wyciąg z „Kodeksu Justyniana”);

• Leon VI Filozof - kontynuator prac kodyfikacyjnych, „Basilikon” - obowiązujące i zaktualizowane zasady prawa rzymskiego wraz z ich rozwinięciem w okresie pojustyniańskim;

• Focjusz - „Nomokanon”;

• Konstantyn VII Porfirogenet - bibliofil, encyklopedysta;

• Zamiłowania encyklopedyczne są charakterystyczne dla uczonych bizantyjskich tego okresu;

• Jan Kyriotes - poeta;

• Anonimowa epopeja o losach rycerza kresowego - Digenesa Akritasa;

• Kultura literacka ożywiła się za czasów Konstantyna IX Monomacha;

• Michał Psellos - historyk i filozof;

• Nowy styl w budownictwie - zrywający ze schematem bazylki i akcentujący jedność wnętrza, uwieńczonego dużą centralną kopułą, opartą o wieniec mniejszych kopuł;

• Styl bizantyjski:
  - kościół św. Marka w Wenecji;

• Rozkwit malarstwa i mozaiki;

• Chrystus Pantokrator - Chrystus władca;

45. Geneza państwa ruskiego:

• Urodzajne ziemie nad Dniestrem, położone na pograniczu strefy leśnej i stepowej;

• Związek plemienny Polan ze stolicą w Kijowie nad Dniestrem;

• Polanie toczyli walki z sąsiednimi plemionami strefy leśnej - Drewlanami i Siewierzanami;

• Nad górnym Dnieprem mieszkało inne potężne plemię wschodniosłowiańskie - Krywicze;

• Nowogród - nad Rzeką Łowat' i nad jeziorem Ilmeń, ośrodek handlowy;

• Waregowie - Normanowie szwedzcy, od „Waring” - kupiec;

• 882 r. - Oleg, następca Ruryka, opanowuje Kijów;

• Rurykowicze - potomkowie Ruryka;

• Bojarzy - możnowładcy;

• Pochodzenie nazwy Rusi:
  - przeniesiona przez zwycięską drużynę wareską (od fińskiego określenia Szwedów - Ruotsi);
  - nawiązanie do nazwy rzeki Rosi i do faktu, że Rusią w ściślejszym sensie nazywano później ziemię Polan;

46. Czynniki jednoczące i odśrodkowe na Rusi Kijowskiej:

• Państwo ruskie zaczęło stopniowo rozciągać swe panowanie na dalsze plemiona wschodniosłowiańskie oraz na sąsiednie plemiona fińskie;

• Nowa religia na Rusi - popierana przez księżną Olgę, która w 957 roku podczas wizyty w Konstantynopolu sama przyjęła chrzest, jako córka chrzestna Konstantyna Porfirogenety;

• Świętosław - syn Igora i Olgi, jeden z największych zdobywców na tronie kijowskim;

• 988 r. - chrzest Włodzimierza Wielkiego;

• 1015 r. - śmierć Włodzimierza, książę nowogrodzki Jarosław Mądry buntuje się przeciw panującemu w Kijowie Świętopełkowi;

• 1036 r. - Jarosławowi udaje się zjednoczyć całe państwo;

• 1016 r. - Nowogród, pierwsza kodyfikacja prawa zwyczajowego;

• Bujny rozwój kultury;

47. Rozbicie polityczne Rusi:

• Rozwój więzów gospodarczych łączących lokalne ośrodki władzy z podległymi im terenami sprzyjał rozwojowi separatyzmów;

• Trwałe rozbicie polityczne;

• Jarosław ustala seniorat z władzą zwierzchnią księcia kijowskiego nad książętami dzielnicowymi;

• Kijów stał się przedmiotem rozgrywek między Rurykowiczami;

• Czołową rolę w świadomej opozycji antyłacińskiej odegrał Klasztor Pieczerski w Kijowie;

• Dwojewierie - połączenie elementów chrześcijańskich z łacińskimi;

• Decydujące znaczenie w państwie osiągnęło możnowładztwo świeckie (bojarzy);

• Wiec - ogólne zgromadzenie ludności, na którym przewodzili bojarzy, ale też zabierały głos elementy radykalne;

• Krwawe rozruchy o charakterze antybojarskim (Kijów 1068 i 1113 r.);

• 1169 r. - spalenie Kijowa przez księcia suzdalskiego Andrzeja Bogolubskiego;

48. Główne ośrodki polityczne i kulturalne Rusi Dzielnicowej:

• Księstwo halickie - Rościsławiczowie (potomkowie Rościsława, wnuka Jarosława Mądrego) - Jarosłwa Ośmiomysł;

• 1205 r. - wojna z książętami polskimi pod Zawichostem;

• Rez Galiciae - król Halicza;

• 1240 r. - najazd tatarski;

• Inny ośrodek polityczny na Zalesiu, dookoła grodów Rostowa, Suzdalu i Włodzimierza nad Kłaźmą;

• 1147 r. - Moskwa;

• Eksport licznych towarów na Zachód;

• Decydujący wpływ na rozwój kultury miało chrześcijaństwo;

• „Powieść lat dorocznych” - zwód rocznikarski, przepojony ideologią kościelną i ogólnoruskim patriotyzmem;

[ 256 - 324 ]

Nowa epoka migracji: krucjaty śródziemnomorskie

49. Geneza krucjat:

• Od końca XI wieku do końca XIII wieku we wschodniej części Morza Śródziemnego toczono długotrwałe wojny pod hasłami religijnymi - pod znakiem krzyża (stąd krucjaty) przeciw Islamowi;

• Wiek XI był okresem bujnego rozwoju Europy Zachodniej w różnych dziedzinach;

• Wzrost ruchliwości jednostek społecznych;

• Zmiana pozycji społecznej duchowieństwa;

• „Wojna święta” - pojęcie obce chrześcijaństwu, najpierw:
  - kościelne i możnowładcze środowisko bizantyjskie w walkach z Emiratami Arabskimi w Syrii i Mezopotamii;
  - królestwa północnej Hiszpanii;

• Ideą wojny z niewiernymi zainteresował się Hildebrand;

• 1063 r. - papież Aleksander II ogłasza apel do wszystkich narodów chrześcijańskich, wzywając wiernych, by nieśli Hiszpanom pomoc w walce z wrogami chrześcijaństwa;

• Grzegorz VII - pierwszy snuł plany kierowanej przez papiestwo wyprawy krzyżowej do Ziemi Świętej;

• Zmiana stosunku kościoła do rycerstwa: ceremoniał kościelny do „pasowania na rycerza”, przysięga zobowiązująca rycerza do obrony słabych i walki za wiarę;

50. Turcy Seldżucy:

• Koczownicze ludy tureckie Azji Środkowej rozpoczęły w X wieku nową ekspansję na kraje islamu;

• Karachanidzi - naczelnicy jednego z plemion, które opanowało w X wieku państwo Samanidów i na jego gruzach założyło potężny sułtanat;

• Seldżucy - od żyjącego w X wieku wodza Seldżuka;

• Seldżucy w konflikcie z Karachanidami;

• Togrul-Bek - wnuk Seldżuka;

• Masud - sułtan państwa Ghaznewidów;

• 1040 r. - bitwa pod Chorasan - zwycięstwo Togrul-Beka;

• 1055 r. - opanowanie Bagdadu;

• Alp-Arslan - następca Togrul-Beka, uderzył na Cesarstwo Bizantyjskie;

• Turcy opanowują Armenię, ludność która uciekała osiedlano w Cylicji;

• 1071 r. - bitwa pod Mantzikiert - Roman IV Diogenes vs. Alp-Arslan (zwycięstwo);

• Mała Armenia - państwo założone w 1080 roku przez wodza ormiańskiego Rubena;

• 1080 r. - zdobycie Antiochii;

• 1070 r. - w walce z Fatymidami Turcy opanowują Palestynę wraz z Jerozolimą;

• Rozpęd ekspansji Seldżuków został zahamowany przez rozpad ich wielkiego państwa na kilka sułtanatów;

• 1077 r. - powstanie rzymskiego sułtanatu Rumu (ze stolicą w Nicei, a później w Ikonium);

• Wielcy Seldżucy - naczelnicy rodu;

• Mustali - kalif fatymidzki;

51. Pierwsza wyprawa krzyżowa:

• Trudności Cesarstwa Bizantyjskiego wykorzystali Normanowie z południowych Włoch (Robert Guiscard) - opanowali resztę posiadłości bizantyjskich w Italii, opanowali Dyrrachion (Półwysep Bałkański);

• Aleksy I - cesarz rodu Kommenów;

• Ubran II - nawiązuje stosunki z Aleksym i dochodzi do wniosku, że zorganizowanie Krucjaty pomoże Bizantyjczykom odeprzeć Turków i przywróci władzę papiestwu nad kościołem wschodnim;

• Odebranie ziemi świętej z rąk niewiernych;

• 1095 r. - synod w Clermont, Urban II, krucjata wyznaczona na lato 1096 roku;

• Piotr z Amiens - tłumy plebejskich ochotników w północnej Francji i Lotaryngii;

• Zbiera się krucjata rycerska, której formalnym wodzem papież wyznacza Ademara de Monteil (biskupa Puy);

• Rajmund z Saint Gilles - hrabia Tuluzy;

• Gotfryd z Bouillon - książę Dolnej Lotaryngii (Francja);

• Boemund - książę Tarentu (Normanowie);

• 1097 r. - sukces krzyżowców pod Niceą;

• 1 lipca 1097 r. - bitwa pod Doryleum;

• Październik 1097 r. - oblężenie Antiochii;

• 1098 r. - opanowanie Antiochii - Boemund z Tarentu;

• W początkach 1099 roku około 20 tys. Krzyżowców na czele z Rajmundem z Saint Gilles rusza do Jerozolimy;

• 15 lipca 1099 roku - zdobycie Jerozolimy;

52. Królestwo Jerozolimskie:

• Świecka władza w rękach Gotfryda z Bouillon;

• „obrońca Grobu Świętego” - advocatus Sancti Sepulchri;

• Królestwo Jerozolimskie zostało zorganizowane na zasadach klasycznego ustroju lennego, ze skomplikowaną drabiną feudalną;

• Wielcy lennicy Królestwa:
  - Trypolis;
  - Edessa;
  - Antiochia;

• Państwa „krzyżowców” - Frankowie;

• 1154 r. - wyprawa księcia Henryka Sandomierskiego;

• W miastach kierowniczą rolę odgrywali kupcy włoscy - zorganizowani w odrębne kolonie;

• Poważne znaczenie Prowansalczyków (Marsylia, Montpellier);

53. Zakony rycerskie:

• Zakony te wywodziły się z bractw powstałych dla opieki nad niebezpieczeństwem pielgrzymów udających się do miejsc świętych;

• Pierwszą organizację tego typu stworzył w 1118 roku rycerz szampański - Hugo z Payens;

• Król Baldwin II ofiarował jej rezydencję w dawnej świątyni (templum) Salomona, stąd ich nazwa - templariusze;

• Bernard z Clairvaux - wielki propagator krucjat;

• Joannici - wyłonili się od bractwa opiekującego się schroniskami i szpitalem dla pielgrzymów, pod wezwaniem św. Jana, około 1130 roku pod przewodnictwem Rajmunda z Puy;

• Krzyżacy - niemiecki Zakon Marii Panny, powstały w 1119 roku (w czasie trzeciej krucjaty);

• Ślub walki z niewiernymi;

• Zakony zależne bezpośrednio od papieża;

• Na czele zakonu stał wybieralny, ale dożywotni wielki mistrz, mający do pomocy kilku urzędników centralnych;

• Poszczególne domy zakonne były zarządzane przez komandorów, czyli Komturów (commendator);

54. Druga krucjata. Upadek Jerozolimy:

• 1144 r. - emir Mossulu Imad ed-Din Zengi zdobywa hrabstwo Edessy;

• 1147 r. - druga wyprawa krzyżowa, organizatorem Bernard z Clairvaux, na czele krucjaty stanął król rzymski Konrad III I król francuski Ludwik VII;

• 1176 r. - bitwa pod Myriokephalon, Manuel Komnenos vs. Kilidż-Arslan II (zwycięstwo);

• Dynastia Ajjubidów - Salah-ed-Din (Saladyn);

• 1183 r. - opanowanie Damaszku i Mossulu;

• Baldwin IV - „król trędowaty”;

• 1174 r. - bitwa pod Ain-Andżar, zwycięstwo Baldwina IV;

• Korona jerozolimska w rękach Gwidona de Lusignan;

• 1187 r. - bitwa pod Hittin - klęska Gwidona;

• Królestwo Jerozolimskie w rękach muzułmanów, tylko Tyr, Trypolis i Antiochia zdołały się obronić;

55. Trzecia krucjata:

• 1189 - 1192 r. - trzecia krucjata;

• Trzeci uczestnik wyprawy - król angielski Ryszard Lwie Serce;

• Fryderyk Barbarossa, Filip August;

• 1192 r. - pokój z Saladynem;

56. Czwarta krucjata. Cesarstwo Łacińskie:

• 1202 - 1205 r. - czwarta krucjata;

• Całkowite wynaturzenie idei krzyżowców;

• Upadek posiadłości łacińskich na Wschodzie;

• Pod długotrwałymi rządami trzech cesarzy z rodu Kommenów: Aleksego I, Jana II i Manuela - Bizancjum przeżyło po raz ostatni okres świetności;

• Zniszczenie Pery;

• Atak na cesarstwo sycylijskiego króla Wilhelma II;

• Upadek Tessaloniki stał się sygnałem do przewrotu pałacowego;

• 1186 r. - powstanie w Bułgarii;

• Stefan Nemania - książę Serbii;

• 1195 r. - nowy przewrót w Bizancjum: brat Izaaka II - Aleksy III oślepił go i uwięził, obejmując sam rządy, ale pogłębił przez to tylko rozprężenie;

• Żaden z królów nie wziął udziału w czwartej krucjacie;

• Na czele stanął Bonifacy, margrabia Montferratu i Baldwin IX - hrabia Flandrii;

• Doża - wódz, najwyższy urzędnik w Republice Weneckiej;

• 1202 r. - wyprawa na Zadar zakończona sukcesem;

• Ponowne oblężenie Konstantynopola;

• Na tronie cesarz „łaciński” - Baldwin Flandryjski;

• Teodor Laskaris - ostatni z cesarzy obranych w Konstantynopolu;

57. Ostatnie krucjaty:

• 1212 r. - tragiczna krucjata ogarniętych zapałem religijnym dzieci francuskich i włoskich;

• 1217 - 1221 r. - piąta krucjata, przygotowana przez Innocentego III, wzięli w niej udział Andrzej II Węgierski i Leopold VI Austiacki;

• 1218 r. - atak na Egipt;

• 1228 - 1229 r. - szósta krucjata;

• 1244 r. - Mongołowie opanowują Jerozolimę;

• 1248 - 1254 r. - siódma krucjata, zorganizowana przez Ludwika IX, tylko rycerze francuscy;

• Mamelukowie - gwardia Egiptu;

• 1270 r. - ósma, ostatnia krucjata;

• 1289 r. - Mamelukowie opanowują Trypolis;

• 1292 r. - pada Akkon, ostatni bastion Królestwa Jerozolimskiego;

58. Znaczenie wypraw krzyżowych:

• Rozbicie Cesarstwa Bizantyjskiego;

• Najwięcej korzyści z krucjat wyniosły miasta włoskie;

• Zrujnowani kupcy bizantyjscy i arabscy;

• „wyspy korzenne” - Indonezja;

• Rozbudowa przemysłu stoczniowego;

• Umocnienie władzy królów francuskich;

• Zachód zapoznał się z kulturą i nauką arabską oraz bizantyjską;

59. Idea krucjat a prześladowania religijne w Europie:

• Przedmiot nienawiści z muzułmanów i pogan przenosi się na heretyków i Żydów;

• Doktryna albigensów - grupy uznawane przez katolików za heretyckie, XII - XIII wiek w okolicach miasta Albi na południu Francji;

• Nienawiść do „morderców Chrystusa” - Żydów;

• Wstępem do pierwszej krucjaty były masowe pogromy Żydów w Niemczech, zwłaszcza w Nadrenii;

• Do utwierdzenia się nastrojów antyżydowskich przyczyniła się działalność lichwiarzy żydowskich;

• Getta - od „borghetto” (miasteczko), odrębne dzielnice miast dla Żydów;

• 1215 r. - sobór Laterański IV - Innocenty III;

• Kahały - wybieralne władze żydowskie;

• Kabała - od „kabbala” (tradycja), kierunek upatrujący w Biblii ukryty, magiczny sens, rozwinął się w XII i XIII wieku i znalazł wyraz w twórczości rabina z Gerony koło Barcelony - Mojżesza ben Nahmana, „Zohar”, wiara w magiczną siłę słów i liter Biblii oraz możliwość oddziaływania za ich pomocą na przyrodę i działalność ludzką;

Świat muzułmański i Mongołowie

60. Mongołowie przed Czyngis - Chanem:

• Seria najazdów na Chiny, urodzajną dolinę Fergany, na Chorezm;

• Wśród ludów tureckich i mongolskich szerzyły się wielkie religie światowe: buddyzm, zoroastryzm i manicheizm, chrześcijaństwo nestoriańskie, islam;

• W wieku XIII powstaje imperium na terenach między Bajkałem a Amurem;

• Nojoni - starszyzna plemienna, posiadacze najliczniejszych stad;

• Kereici - nestorianizm;

• Najmani, Tatarzy, Tajdżuci;

• Kajdu - przodek Czyngis-Chana;

61. Telmudżyn - Czyngis-Chan i jego podboje:

• Telmudżyn - Czyngis-Chan, pochodził z bocznej linii rodu Kajdu;

• 1197 r. - Telmudżyn sięga po władzę chana;

• Dżamucha - rywal Telmudżyna;

• 1206 r. - wielki zjazd Nojonów nad Ononem nadał Telmudżynowi najwyższy tytuł - Chagana;

• Auły - obozy koczownicze;

• 1211 r. - Mongołowie wtargnęli do północnych Chin, na tereny państwa Dżurdżenów - Chin;

• Czung-tu - dzisiejszy Pekin;

• 1219 r. - rozpoczyna się podbój Azji Środkowej;

• 1244 r. - opanowanie Jerozolimy;

• „Bicz boży” - rzekome określenie Telmudżyna;

• Kipczacy (połowcy lub Kumany) - władcy stepów Europy Wschodniej;

• 1223 r. - Bitwa nad Kałką;

62. Armia i państwo mongolskie:

• 1227 r. - Czyngis-Chan umiera podczas wyprawy na Tangutów;

• Ugedej - nowy chan;

• Karakorum - kara kuren (czarny obóz), terytorium Kereitów;

• 1269 r. - język mongolski staje się urzędowy;

• Spis ludności za panowania Ugedeja;

• Ożywienie handlu na drogach lądowych;

63. Podboje następców Czyngis-Chana. Mongołowie a Europa:

• Ugedej dokonuje podboju Korei (ostateczna kapitulacja w 1259 roku);

• 1236 r. - Mongołowie niszczą państwo Bułgarów nadwołżańskich, rok później uderzają na Ruś Zaleską;

• 1237 r. - bitwa nad rzeką Sitią, klęska księcia włodzimierskiego Jerzego Wsiewołodowicza;

• 1239 r. - krwawa rozprawa z Połowcami;

• „tatarzy” - europejskie określenie Mongołów;

• 9 kwietnia 1241 r. - bitwa pod Legnicą, klęska księcia polskiego Henryka Pobożnego;

• 11 kwietnia 1241 r. - klęska Beli IV pod Mohi nad rzeką Slaną;

• Wiosną 1942 r. Mongołowie opuszczają Węgry;

• Ekspansja na muzułmański Bliski Wschód;

• 1243 r. - bitwa pod Sebastią, zwycięstwo Baczu-nojona nad sułtanem illonijskim Gjasem-ad Dinem Kejchusrewerem II;

• 1258 r. - wielki chan Monglie-Hulagu zdobywa Bagdad;

• Al.-Mustasim - ostatni kalif z dynastii Abbasydów;

• 1245 r. - papież Innocenty IV wysyła poselstwa do Mongołów, największy rozgłos osiągnęło franciszkańskie poselstwo Jana Piano Caspiniego;

• 1254 r. - dalsze poselstwa - dominikańskie, kierowane przez Andrzeja z Logjumeau i franciszkańskie pod przewodnictwem Wilhelma z Rubruku;

• 1275 r. - do Chin przybywa Wenecjanin Marco Polo - najciekawszy opis państwa mongolskiego;

• 1294 r. - w Pekinie franciszkanin Jan z Monte Corvino zakłada kościół katolicki;

• 1307 r. - Jan z Monte Corvino zostaje mianowany biskupem katolickim;

• Mnich nestoriański Rabban Sauma - opis Europy;

• Kubilaj - brat Mongke i Hulagu, ostatni z wielkich zdobywców mongolskich'

64. Rozkład Imperium Mongolskiego:

• 1271 r. - Kubilaj przenosi oficjalnie stolicę do Czung-tu (dzisiejszy Peki);

• Juan - dynastia mongolska w źródłach chińskich;

• Okres mongolski w Chinach zaznaczył się pogorszeniem sytuacji gospodarczej i upadkiem kultury;

• Kubilaj ostatnim wielkim chanem, którego autorytet uznawano w całym świecie mongolskim;

• Tatarzy - potomkowie Kipczaków;

• 1351 r. - wielkie powstanie „czerwonych turbanów”, na jego czele stanął mnich buddyjski Czu Juan-czang (założyciel nowej dynastii Ming);

• Rozpad monarchii ilchanów w Iranie;

65. Złota Orda i ułus Czagataja:

• Ułus - nadział terytorialny wydzielony dla synów Czyngis-Chana;

• Złota Orda - zachodnia część Imperium Czyngis-Chana, stolicą był Saraj nad Wołgą;

• Pod panowaniem Złotej Ordy znalazła się Ruś;

• Baskakowie - specjalni wysłannicy chana, pilnowali zbierania daniny od książąt ruskich;

• Carowie - chanowie na Rusi;

• „Jarłyk carski” - bez niego żaden książę nie mógł objąć tronu, dokument nadawał godność carską;

• W drugiej połowie XIV wieku w Złotej Ordzie rozpoczyna się okres rozbicia na mniejsze ordy;

• Orda Nagajska - wyodrębniła się w XII wieku na stepach zauralskich;

• 1380 r. - książę moskiewski Dymitr Doński wypowiada posłuszeństwo Tatarom zadaje im klęskę na Kulikowym Polu;

66. Podboje Timura:

• Timur - wódz ze sturczonego plemienia mongolskiego Barlasów;

• Timur Lenk - chromy, przydomek Timura spowodowany jego kulejącą nogą;

• 1336 r. - Timur opanowuje Samarkandę;

• Opanowanie Chorezmu, walki na wchodzie z Mogulistanem, a na zachodzie ze Złotą Ordą;

• 1395 r. - zburzenie Saraju;

• 1399 r. - bitwa nad Worsklą, klęska zadana posiłkowanym przez Polskę i Krzyżaków wojskom litewsko-ruskim (Witold);

• 1402 r. - bitwa pod Ankarą, sułtan Bajazyt w niewoli;

• Ośrodkiem wielkiego imperium była Samarkanda;

• Gur-i Mir - samarkandzkie mauzoleum Timura;

• 1469 r. - imperium Timura rozpada się najpierw na dwa sułtanaty, a potem na większą liczbę państw;

67. Kultura krajów muzułmańskich w późnym średniowieczu:

• Timur propagatorem islamu, który od czasu likwidacji kalifatu bagdadzkiego w 1258 roku utracił ostatni symbol jedności;

• Na podstawę religijną wielki wpływ wywierały mnożące się gromady ciemnych zazwyczaj mnichów - derwiszów;

• Mistycyzm, ksenofobia, dogmatyzm, walki z herezjami;

• Jednym z głównych ognisk kultury pozostał bogaty Egipt;

• Kair - ośrodek gospodarczy i kulturalny Bliskiego Wschodu;

• Kompilacje historyczno-geograficzne:
  - Abu'l-Fida;
  - Al-Makrizi;

• Legendy „Z tysiąca i jednej nocy” (Egipt);

• Sułtańskie meczety i mauzolea:
  - sułtana Hassana;
  - meczet sułtana Kajt-beja;

• Rozwój sztuki użytkowej;

• Ibn Ruszd (Awerrones) - największy filozof arabski, badanie i wyjaśnianie myśli Arystotelesa;

• Majmonides - inny filozof, nadworny lekarz Saladyna, „Przewodnik błądzących”;

• Ibn Battuta - podróżnik, opisy podróży po Azji, Afryce, Europie;

• Ibn Chaldun - historyk, historia Berberów;

• Centrum kultury muzułmańskiej Azji: Tebriz, Hamadan, Isfahan, Sziraz, Herat, Samarkanda;

• Najwybitniejsi poeci perscy:
  - Muslich ad-Din: „Gulistan”, „Bustan”;
  - Hafiz: mistrz liryki miłosnej;

• Raszid ad-Din - historyk, „Zbiory kronik;

• Architektura: meczety w Weraminie, w Jerd, „Niebieski meczet” w Trebizie, mauzoleum ilchana Oldjaitu w Sultanija;

68. Ekspansja Islamu w Indiach i na Malajach:

• XIII w. - największa ekspansja islamu w Indiach;

• 1326 r. - Mohammed Tutluk przenosi stolicę z Delhi do Deogaru;

• 1398 r. - najazd Timura;

• 1413 r. - sułtanat delhijski przestaje istnieć;

• Twórczość w językach ludowych: urdu, bengali, hindi, tamilskim;

69. Maghreb pod władzą Almorawidów i Almohadów:

• Maghreb - arabska Hiszpania i północno-zachodnia Afryka;

• Maghreb do XI wieku należał do kalifatu Fatymidów;

• Al-Murabitun - klasztorni;

• Abdullah ibn Jasin - mnich;

• Almorawidzi - Jahja ibn Omar zakłada w Maroku niezależny ośrodek polityczny;

• Abu Bekr i Jusuf ibn Taszfin podbijają Maghreb i zakładają nową stolicę - Marakesz;

• 1086 r. - bitwa pod Zallaccą;

• 1090 r. - Almorawidzi podporządkowują sobie całą muzułmańską część Hiszpanii;

• Almohadzi - od al-muwahiddin - zwolennicy jedynobóstwa, sektę założył fanatyczny „odnowiciel” islamu - Ibn Tumart;

• Mahdi - „człowiek prowadzony przez boga”;

• 1195 r. - Bitwa pod Alarcos;

• 1212 r. - bitwa pod Navas de Tolosa;

• Merynidzi - dynastia berberyjska;

• 1269 r. - Abu Jusuf Jakub opanowuje Marakesz i kładzie kres resztkom panowania Almohadów;

70. Ekspansja islamu w Czarnej Afryce:

• Sudan Zachodni;

• XIII wiek - państwo Ghana (dziś - Kumbi Saleh);

• 1077 r. - zdobycie Ghany przez Almorawidów;

• 1240 r. - zdobycie i zniszczenie Ghany przez Sundżatę z plemienia Malinke;

• Miasta targowiska: Timbuktu, Gao, Takedda;

• Faktorie arabskie we wschodniej Afryce: Mogadiszu, Lamu, Zanzibar, Mozambik;

Nowa epoka migracji: ekspansja niemiecka na wschód

71. Kraje Europy Środkowej w XI - XIII wieku:

• Wieleci tworzą dookoła świątyni Swarożyca w Radogoszczy związek czterech plemion, wśród których hegemonię dzierżyli Redarowie;

• 1058 r. - jeden z biskupów niemieckich zdobywa i spala świątynię Swarożyca;

• Książę Gotszalk narzuca Obodrzycom chrześcijaństwo;

• Przybysław Henryk - władca Brenny;

• 1025 r. - koronacja Bolesława Chrobrego;

• 1076 r. - Bolesław Szczodry koronuje się na króla;

• Bolesław III Krzywousty - opanowanie i christianizacja Pomorza (Pomorze Wschodnie i Szczecińskie);

• Czechy pod panowaniem Przemyślidów - polityka procesarska;

• Rozbicie dzielnicowe Czech;

• 1203 r. - koronacja Przemysława Ottokara I;

• Wielkie „bezkrólewie”;

• Węgry za panowania Beli III osiągają szczytowy okres pomyślności;

• Złota Bulla króla węgierskiego Andrzeja - ograniczenie władzy panującego na rzecz stanów;

72. Niemiecka ekspansja polityczna na ziemie słowiańskie:

• 1108 r. - wezwanie do wojny z pogańskimi Słowianami;

• 1147 r. - wyprawa krzyżowa przeciw pogańskim Słowianom: książę saski Lew Henryk, margrabia Albrecht Niedźwiedź z Marchii Północnej i Konrad Wettin;

• Hrabia holsztyński Adolf zakłada niemiecką Lubekę - pierwszy niemiecki port na Bałtyku;

• Od 1160 roku Henryk Lew rozpoczyna podbój księstwa Obodrzyców;

• 1166 r. - układ Henryka Lwa z drugim synem Niklota, Przybysławem;

• Absalon - biskup Roskildy;

• 1168 r. - opanowanie Rugii;

• Świątynia boga Świętowita w Arkonie;

• 1180 r. - upada twór państwowy Henryka Lwa;

• 1227 r. - bitwa pod Bornhoved, klęska Waldemara;

• 1150 r. - Albrecht opanowuje Brennę;

• Nowa Marchia - Od Wielkopolski do Pomorza;

73. Kolonizacja niemiecka i prawo niemieckie:

• Kolonizację zapoczątkował Adolf Holsztyński;

• Zasadźcy - locatores, finansowali sprowadzanie osadników;

• Zagrodnicy - chłopi małorolni;

• Rychtarz - sołtys w Czechach;

74. Polityczne i kulturalne wpływy niemczyzny. Hanza:

• Bolesław Rogatka - książę legnicki;

• Hanza Niemiecka - luźny związek miast północnoniemieckich i miast założonych na pozaniemieckich ziemiach nadbałtyckich, prowadził wspólną politykę wobec państw rejonu Bałtyku i Morza Północnego, na czele Hanzy stała Lubeka;

75. Niemieckie zakony rycerskie nad Bałtykiem:

• Ludy bałtyjskie: Prusowie, Litwini, Łotysze, Jaćwingowie;

• Ludy fińskie: Finowie, Estowie, Liwowie;

• 1201 r. - założenie Rygi;

• 1202 r. - założenie Zakonu Rycerskiego Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, 1190 r. w Palestynie;

• 1249 r. - pokój Prusów z Krzyżakami w Christburgu;

76. Ruś i Litwa w walce z Krzyżakami:

• 1240 r. - bitwa pod Newą;

• 1260 r. - bitwa nad Durbe;

• 1283 r. - podbój Prus;

• 5 kwietnia 1242 r. - bitwa nad Jeziorem Czudzkim, Aleksander Newski;

• 1250 r. - układ między Mendogiem a Krzyżakami;

• 1253 r. - chrzest Mendoga, korona cesarska od papieża Innocentego IV;

• 1243 r. - legat papieski Wilhelm z Modeny dzieli Prusy na biskupstwa przydzielając jednocześnie każdemu z nich władztwo terytorialne;

• Powstałe miasta: Ryga, Rewel, Dorpat;

77. Konflikty narodowościowe w Europie Środkowej:

• Ostre konflikty narodowościowe spowodowane ekspansją niemiecką;

• Hasło walki z zalewem cudzoziemskim;

• Walki na tle żądań równouprawnienia;

• Ślązak Witelo - „syn Turyngów i Polaków”;

• Stopniowa asymilacja językowa;

• Pamflet - utwór uznający cudzoziemców za wcielenie wszelkich niegodziwości;

Utwierdzanie się królestw zachodu: Anglia, Francja, Hiszpania

78. Monarchia i społeczeństwo w Anglii. Początki parlamentu:

• 1254 r. - Henryk III przyjmuje od papieża w imieniu swego syna Edmunda koronę sycylijską;

• Robert Grosseteste - biskup Licolnu, ideolog opozycji, ostro występujący przeciw nadużyciom kurii rzymskiej, „O królestwie i tyranii” - postulat ograniczenia władzy królewskiej przez społeczeństwo;

• 1258 r. - bitwa pod Westminsterem, Szymon de Montfort;

• Komisja dwudziestu czterech - uchwała prowizji oksfordzkich;

• 1259 r. - pokój paryski z Francją;

• 1259 r. - prowizje westminsterskie;

• 1265 r. - bitwa pod Evesham, Szymon de Montford pokonany;

• 1267 r. - układ w Kenilworth, Gilbert de Clare;

• Statut z Marlborough;

• Edward I - następca nieudolnego Henryka III;

79. Polityka zewnętrzna Anglii:

• Lewelin ap Gruffyd - władca Walii;

• Walia zostaje wcielona do Anglii;

• 1297 r. - William Wallace zadaje klęskę Anglikom pod Sterling;

• 1298 r. - bitwa pod Falkirk;

• 1305 r. - Edward I pojmuje Wallace'a i każe go stracić;

• 1314 r. - bitwa pod Bannockburn, zwycięstwo Roberta Bruce'a;

• 1328 r. - pokój w Northampton i niepodległość Szkocji;

• 1324 r. - Karol IV Piękny, król Francji opanowuje Gujennę;

80. Krucjata przeciw Albigensom i opanowanie południowej Francji przez Kapetyngów:

• Filip August wciela do domeny królewskiej wielkie posiadłości Plantagenetów w północnej Francji, umacniając w ten sposób władzę Kapetyngów na tych terenach;

• Nowy ruch religijny: rozczarowanie oficjalnym kościołem, zapoczątkowany dzięki krucjatom przez przybyszów ze wschodu, elementy zoroastryzmu i manicheizmu, zwolennicy nazywali się Katarami ( od „kathari” - czyści), od centrum ich ruchu - Albi - zwani Albigensami;

• Albigensi - odrzucali hierarchię kościelną, żądali odebrania kościołowi jego dóbr, całe życie ziemskie przesiąknięte złem - dzieło Szatana;

• Albigensów popierali masowo chłopi;

• Bogate ośrodki handlowe południa: Albi, Tuluza, Narbonsie;

81. Francja Ludwika IX:

• Ludwik IX - „Tylko jeden król jest we Francji”;

• Ordonanse - rozporządzenia królewskie;

• 1258 r. - Ludwik IX wydaje całkowity zakaz wojen prywatnych i samodzielnego dochodzenia do sprawiedliwości z pominięciem drogi sądowej;

• Legiści - wykształceni prawnicy;

• Baifilowie - reprezentowali interesy królewskie w skali lokalnej;

• Seneszalowie - odpowiednik baifilów na terenach Langwedocji;

• Ruch pastuszków - chłopi organizowali wyprawę do Egiptu, by uwolnić króla z niewoli;

82. Walka Filipa Pięknego z papiestwem:

• Filip III Śmiały - syn Ludwika IX;

• Filip IV Piękny - wnuk Ludwika IX;

• Otwarta walka z papiestwem rozpoczęła się w chwili, gdy na tronie papieskim zasiadł wojowniczy Benedetto Gaetani (Bonifacy VIII);

• Proces papieża w Bulli „Clericis laicos”;

• Bonifacy VIII - bulla “Auscultia fili” (1301 r.);

• 1302 r. - Filip Piękny zwołuje do Paryża przedstawicieli kleru, rycerstwa I mieszczaństwa, którzy potępili fiskalizm papieski I pretensje kurii rzymskiej do zwierzchnictwa nad Francją, początek francuskiej reprezentacji społecznej, tzw. Stanów Generalnych;

• Bulla „Unam sanctam” z 1302 roku, pretensje papiestwa do władzy nad światem;

• 1303 r. - Wilhelm Nogaret wraz z Colonnami napada Bonifacego VIII w Agnami;

• Benedykt XI - następca Bonifacego;

• 1305 r. - papieżem zostaje Betrand de Got, arcybiskup Bordeaux (Klemens V);

83. Wojna flandryjska, sprawa Templariuszy, następcy Filipa Pięknego:

• 1301 r. - opanowanie Flandrii;

• Stronnictwo Leliaerts - tj. przyjaciół lilii (herbu Francji), stworzone przez Filipa Pięknego;

• „jutrznia flamindzka” - wymordowani przez powstańców członkowie załogi francuskiej w Brugii;

• 11 lipca 1302 r. - bitwa pod Coustai, „bitwa ostróg”, umocnienie niezależności Flandrii;

• Flandria francuska - zamieszkana przez ludność mówiącą po francusku, z miastami Lille i Douai;

• 1320 r. - zawarcie pokoju;

• 1307 r. - Filip oskarża Templariuszy o herezję, niemoralność, sojusz z „Saracenami”, itd. (ogólnie czepiał się);

• 1312 r. - sobór w Vienne, zniesienie zakonu;

• Jakub de Molay - ostatni wielki mistrz Templariuszy, zginął na stosie w 1314 roku;

• 1317 r. - Stany Generalne odrzucają sukcesję kobiet;

• „Prawo salickie” - dziedziczenie korony francuskiej wyłącznie po mieczu;

• 1328 r. - z chwilą śmierci Karola IV Pięknego wygasa linia Kapetyngów;

84. Królestwa Półwyspu Pirenejskiego. Reconquista:

• Od XIII wieku coraz większą rolę polityczną w Europie zaczęły odgrywać chrześcijańskie królestwa Hiszpanii;

• Królestwo Leonu - północno-zachodnia część półwyspu;

• Hiszpania:
  - Asturia;
  - Marchia Hiszpańska (Hrabstwo Barcelony);
  - Królestwo Nawary, założone przez legendarnego Ignacego w IX wieku;
  - hrabstwo Kastylii i Aragonii;

• 997 r. - zburzenie sanktuarium całego zachodu - Santiago De Compostela z grodem św. Jakuba, przez wodza kalifów kodobańskich Muhammada ibn Abi Amira zwanego Al.-Mansurem (tj. zwycięzca);

• Reconquista - odbieranie Maurom (tak określano w Europie Arabów z Maghrebu i Berberów) zajętych przez nich terenów Hiszpanii;

• Król Nawary Sancho III Wielki jednoczy pod swym panowaniem Kastylię i Aragonię;

• Cyd - Rodrigo Diaz de Vivar, bohater hiszpańskiego etosu rycerskiego, który opanowawszy Walecję, bronił jej do śmierci w 1099 roku, jako niezależny władca;

• 1086 r. - Bitwa pod Zalaccą, Jusuf ibn Taszfin zwycięża chrześcijan;

• 1118 r. - krucjata pod dowództwem Alfonsa I Aragońskiego, zdobycie Saragossy;

• 1134 r. - bitwa pod Fragą, klęska Alfonsa I;

• 1134 r. - zerwanie Unii Aragonii z Nawarą;

• 1147 r. - zdobycie Lizbony przez Portugalczyków;

• 1147 r. - zdobycie Almerii przez Kastylijczyków;

• 1148 r. - zdobycie Tortozy przez Aragończyków;

• Zakony rycerskie: Alcantara, Calatrava;

• 1212 r. - wielka krucjata pod dowództwem Alfonsa VIII: Aragonia, Nawara, Leon oraz krzyżowcy francuscy;

• 16 lipca 1212 r. - bitwa pod Navas de Tolosa, klęska Almohadów;

85. Rozwój wewnętrzny królestw półwyspu pirenejskiego. Ustrój społeczny i polityczny:

• Kolonizacja terenów arabskich;

• Behetrie - wolne gminy chłopskie, mające prawo wyboru seniora spośród rycerstwa;

• Kortezy - przedstawicielstwo stanowe;

• Hermandady - związki tworzone przez miasta w obronie pokoju;

• 1298 r. - powszechny związek miast Kastylii;

• Szlachta hiszpańska rozpada się na dwie grupy:
  - wielkich baronów (ricos hombres);
  - niższą szlachtę (infanzones);

• 1213 r. - bitwa pod Muret;

• Sekundogenitura aragońska - hrabstwo Prowansji;

• 30 marca 1282 r. - rzeź Francuzów w Palermo („nieszpory sycylijskie”);

• Hiszpania okresu reconquisty była krajem o skomplikowanej strukturze narodowościowej i wyznaniowej;

• Alfons X kodyfikuje prawo;

• Mozarabowie - chrześcijanie z Hiszpanii Arabskiej;

• Mudejaros - ludność arabsko-berberyjska;

[ 325 - 352 ]

Rozkwit kultury średniowiecznego zachodu

86. Chrześcijaństwo jako wyraz feudalnej ideologii:

• W wieku XI dokonuje się ostateczna krystalizacja odrębnego, zachodnioeuropejskiego kręgu cywilizacyjnego;

• Dwie zewnętrzne cechy średniowiecznej kultury Zachodu: chrześcijańskość i łacińskość;

• Całokształt życia społecznego został wciśnięty w formy religijne;

• Stosunek do zaświatów, Boga do człowieka, został ściśle zhierarchizowany według modelu feudalnego;

• Bóg - potężny suzeren, monarcha na tronie, wizerunki ukrzyżowanego Chrystusa są bardzo rzadkie;

• Szatan - wasal, który popełnił felonię, znienawidzony symbol złamania wierności - głównej cnoty feudalnego społeczeństwa;

• Porządek feudalny jest porządkiem ustanowionym przez Boga, więc jest idealny;

• Wypełnianie obowiązków swego stanu, ustalonych w klasycznej formule Adalberdona z Laon;

• „Kyrie eleison” - panie, zmiłuj się nad nami;

• Mnisi z Cluny śpiewali codziennie w ośmiu porach dnia i nocy, łącznie 210 psalmów;

• Formalizm liturgiczny;

• Ruch eremicki - od Romualda Campo z Maldoli, szukający indywidualnej doskonałości chrześcijańskiej w ubóstwie i separacji od zepsutego życia;

87. Rozwój średniowiecznej myśli naukowej:

• Zgłębienie sensu wiary poprzez studia nad Ojcami Kościoła - teologami i filozofami chrześcijańskimi z okresu późnego antyku;

• Przekłady greckich traktatów filozoficznych z arabskiego na łacinę: teksty Arystotelesa, prace arabskiego komentatora Awerroesa, Euklides, Ptolemeusz, Hippokrates, Galen, Al.-Chwarizmi, Awicenna;

• „Fides quarens intellectum” (wiara szukająca zrozumienia) - Anzelm z Canterbury;

• Prace Piotra Abelarda;

• Głosy - własne spostrzeżenia na marginesach;

• Summa - całokształt własnych poglądów na temat teologii i filozofii;

• Myśl scholastyczna - związana ze szkołami we Francji, we Włoszech, Anglii, w Niemczech;

• Tomasz z Akwinu - próba pogodzenia doktryny kościelnej z filozofią Arystotelesa, twórca syntetycznych dzieł „Summa theolograe”, filozofia wstępem do teologii (nacilla theologiae), hierarchiczne podporządkowanie zmysłów rozumowi, a rozumu objawieniu;

• Albert Wielki - mistrz Tomasza z Akwinu, alchemik, synteza ówczesnej wiedzy przyrodniczej (Niemcy);

• Roger Bacon - fizyk, alchemik, technik (Anglia);

• „Chronica, sive de duabus civitatibus” - Otton biskup Freising, historia powszechna, nawiązanie do koncepcji historiozoficznej św. Augustyna, doszukiwanie się w wydarzeniach historycznych zmagania wiekuistego „państwa bożego” z „państwem szatana”;

• Od XII wieku pojawiają się pamiętniki, zawierające barwne relacje z takich wydarzeń, jak początki ruchu komunalnego w północnej Francji (Gilbert de Nogent), czwarta krucjata (Gotfryd de Villehardouin) i krucjaty Ludwika IX (Jan de Joinville);

• „Historia calamitatum” - pamiętnik Abelarda, odbicie rozwoju intelektualnego filozofa;

88. Początki uniwersytetów:

• Język wykładowy w szkołach europejskich - łacina, która przeżywała swoją drugą młodość, stając się językiem coraz liczniejszych grup wykształconych;

• W ciągu XII-XIII wieku szkoły przekształciły się w uniwersytety (studia generalia) - autonomiczne uczelnie, które dzięki przywilejom papieskim, cesarskim lub królewskim nie podlegały jurysdykcji lokalnych władz świeckich i kościelnych;

• Dwa największe i najsławniejsze europejskie uniwersytety: paryski i boloński, stanowiły wzór dla innych, rozwinęły się w XI-XII wieku;

• Uniwersytet paryski powstał z kilku szkół kościelnych:
  - katedralnej na wyspie Cite;
  - szkół przy opactwie św. Wiktora;
  - klasztoru św. Genowefy (lewy brzeg Sekwany);

• Uniwersytet paryski nazywany od XIII wieku Sorboną (od Roberta Sorbona - fundatora jednego z kolegiów uniwersyteckich) cieszył się specjalną protekcją papieży i kształcił przede wszystkim teologów;

• W XII wieku w Paryżu wykładali:
  - Anzelm z Laon;
  - Wilhelm Champeaux;
  - Piotr Abelard (przeciwnik dwóch poprzednich);
  - Piotr Lombard (autor najpopularniejszego w średniowieczu podręcznika dogmatyki);

• W XIII wieku w Paryżu wykładali:
  - Albert Wielki (dominikanin);
  - Tomasz z Akwinu (dominikanin);
  - św. Bonawentura (franciszkanin);

• Studium prawa kwitło natomiast szczególnie w Bolonii, obdarzone specjalnym przywilejem cesarza Fryderyka Barbarosyy;

• Uczelnia Bolonii miała bardziej świecki charakter i dopiero z czasem musiała poddać się protekcji papieskiej;

• Studia medyczne rozwijały się w XI wieku w Salerno i Montpellier, pod niezaprzeczalnym wpływem medycyny arabskiej;

• W XIII wieku wzrasta liczba uniwersytetów;

• Rozwija się angielski uniwersytet w Oksfordzie i Cambridge (konkurencyjny);

• Hiszpania: Salamanka, Lerida, Sewilla;

• Portugalia: Coimbra;

• Fryderyk II zakłada uniwersytet w Neapolu;

• Grzegorz IX zakłada uniwersytet w Tuluzie, który miał przygotować kadrę teologów do zwalczania katarów;

• Włochy: uniwersytet w Padwie;

• Wzorem organizacyjnym dla większości uniwersytetów był Paryż;

• Uniwersytet w Paryżu - luźna federacja czterech wydziałów:
  - sztuk wyzwolonych;
  - prawa kanonicznego;
  - medycyny;
  - teologii;
  na jej czele stał rektor najliczniejszego wstępnego wydziału sztuk wyzwolonych, którego ukończenie było konieczne do zapisania się na jeden z wyższych wydziałów, rektor kierował finansami uniwersytetu i sprawował władzę nad profesorami i studentami, którzy to byli wyjęci spod władzy funkcjonariuszy miejskich i państwowych, studenci sztuk wyzwolonych byli zorganizowani według miejsca pochodzenia w tzw. nacje;

• W Bolonii zorganizowani byli studenci, którzy tworzyli dwie federacje, łączące studentów z tej lub z tamtej strony Alp, na ich czele wspólna rada z rektorem wybieranym przez studentów, z czasem wytwarza się tzw. kolegium doktorów;

• Papiestwo dążyło do zapewnienia sobie kontroli nad całością życia, zwłaszcza nauczania uniwersyteckiego, a także nad tworzeniem się nowych ośrodków nauki;

• Studenci podlegali jurysdykcji kościelnej;

• Bernard z Clairvaux - przeciwnik nauki dążącej wówczas do zrozumienia zasad wiary, które jego zdaniem można było zgłębić jedynie przez mistyczne medytacje (kretyn swoją drogą);

89. Świecka kultura literacka:

• Studenci, którym nie udało się ukończyć studiów, odegrali ważną rolę w rozwoju kultury średniowiecznej, przede wszystkim pośrednicząc między środowiskiem intelektualistów a szerszymi kręgami społeczeństwa, a także rozwijając inny, świecki nurt kultury, nie skrępowany regułami scholastyki ani dyscypliną;

• Waganci/goliardzi/żonglerzy - wędrowni literaci, pieśniarze, sztukmistrze;

• „Evangelium secundum Marcam agenti” („Ewangelia według grzywny srebra”) - parodia;

• Rajnald z Dassel - koloński „Archipoeta”, jeden z największych przedstawicieli poezji wagantów, twórca „Spowiedzi”;

• Rozpowszechnienie epiki rycerskiej, ukazującej wyidealizowany obraz życia i mentalności świeckiej części ówczesnej klasy panującej;

• Opowieści i legendy zostają spisane i uzyskują swoją formę poetycką;

• Wątki klasyczne (np. wojna trojańska, Eneida);

• Główni historyczni bohaterowie średniowiecznych legend: Aleksander Macedoński, Attyla, Karol Wielki, Aecjusz, Teodoryk ostrogocki, brytyjski król Artus, król frankijski Chlodwig;

• Poematy rycerskie spisywane w językach ludowych: francuskim, niemieckim, kastylijskim;

• W północnej Francji powstały najstarsze poematy rycerskie (tzw. Chansons de geste):
  - „Pieśń o Rolandzie” - nawiązuje do klęski wojsk Karola Wielkiego w wąwozie Roncesvaux, wątek opowieści o Wilhelmie z Orange oraz o Doonie z Moguncji;

• Epika hiszpańska: bohaterem Rodrigo Diaz de Vivar, zwany Cydem (słynny z walk z Arabami);

• Niemcy: opowieści o Nibelungach - „Nibelunge not”, tłumaczenie poematów francuskich;

• Polska: powieść o Walgierzu Udałym;

• Islandia: spisywane stare opowieści o germańskich bogach i bohaterach, sagi o nieustraszonych wikingach, Snorli Sturlasson - „Heimskringla”;

• Okres wypraw krzyżowych: pogłębienie smaku artystycznego, wykształcenie bardziej wyrafinowanych form życia dworskiego, rozszerzenie zakresu świeckiej twórczości o lirykę miłosną;

• Liryka miłosna - źródłem narastająca w XII wieku sublimacja uczucia do kobiety, ojczyzną miłosnej liryki rycerskiej była Langwedocja i Prowansja, gdzie twórczość przejęli z rąk wędrownych rybałtów sami rycerze - tzw. trubadurzy:
  - Wilhelm IX - książę Akwitanii;
  - Bernard de Ventadour;
  - Bertrand de Born;

• Liryka miłosna w Niemczech - twórczość tzw. minnesagerów:
  - Fryderyk von Hausen;
  - Walter von der Vogelweide;

• Wiek XII - pojawia się romans, np. „Tristan i Izolda” zaczerpnięty z wątków celtyckich;

• Poemat o Percevalu (Parsifalu) - Wolfram von Eschenbach;

• Fabliaux - rodzaj utworu stanowiącego specyficzny wyraz światopoglądu mieszczańskiego, często krytycznie oceniający kulturę rycerską, rozwinął się w Arras, a jego głównym przedstawicielem był Adam de la Halle;

• „Roman de la rose” („Powieść o róży”) - Wilhelm de Lorris, alegoryczny poemat, stanowiący swoisty kodeks miłości sentymentalnej, pod piórem Jana z Meung zmienił się w parodię i satyrę społeczną;

• „Roman de Renard” („Opowieść o chytrym lisie”);

• Od XI wieku rozpoczyna się rozkwit muzyki krajów zachodnioeuropejskich;

• Muzyka kościelna z ośrodkiem w papieskiej Schola Cantorum (założona przez Grzegorza Wielkiego);

• Gwidon z Arezzo - wynalezienie somizacji, jak i zapisu muzycznego;

• Polifonia (wielogłosowość) w muzyce zamiast homofonicznego (jednogłosowego) chorału gregoriańskiego;

• Ars antiqua - twórczość muzyczna we Francji i Włoszech: Leoninus i Perotinus;

90. Sztuka romańska:

• Okres krucjat - XII i XIII wiek - to czasy rozkwitu młodej, bujnej kultury zachodnioeuropejskiego średniowiecza, rozwijającej się zarówno w audytoriach uniwersyteckich, jak i na zamkach rycerskich i w domach bogatych mieszczan;

• Architektura dominowała niepodzielnie nad innymi sztukami plastycznymi;

• Wzorów do rozwoju sztuki dostarczały ocalałe zabytki architektury rzymskiej, które na południu przez prawie całe średniowiecze służyły jako źródło budulca i gotowych elementów (zwłaszcza kolumn) dla kościołów i pałaców;

• Budownictwo sakralne: przede wszystkim bazyliki:
  - kościół św. Wincentego w Mediolanie;
  - kościół klasztorny w Centuli;

• Niektóre z nich miały sklepione krypty - to właśnie stąd wywodzą się charakterystyczne dla stylu romańskiego sklepienia kolebkowe, później także krzyżowe;

• W około 1050 roku rozpoczyna się okres rozkwitu stylu romańskiego;

• Przede wszystkim we Francji;

• Wieże zastępują dawne wolno stojące dzwonnice, zachowane tylko w kościołach włoskich;

• Katedra w Pizie - charakterystyczna fasada, zdobna kilkoma kondygnacjami kolumn, znajduje liczne naśladownictwo we Włoszech i Dalmacji;

• Francja:
  - kościół św. Filiberta w Tournus (jeden z najstarszych);
  - kościół św. Magdaleny w Vezelay;
  - kościół św. Sernina w Tuluzie;
  - kościół św. Piotra w Aulnay;
  - kościół św. Hilarego i Panny Marii w Poitiers;
  - katedry w Autun i Angouleme;
  - klasztor w Cluny;

• Niemcy:
  - katedra w Moguncji;
  - katedra w Trewirze;
  - katedra w Spirze;
  - katedra w Wormacji;
  - katedra w Bambergu;
  - wielkie kościoły opactw, np. Maria-Laach, Korweja;

• Fryzy romańskie: kostkowy, plecionkowy, arkadowy;

• Polska:
  - Kolegiata w Tumie pod Łęczycą;
  - Kruszwica;

• Różne rozwiązania przestrzenne kościołów romańskich (z przypisów, ale może się przyda):
  - kościół św. Ambrożego w Mediolanie - z atrium;
  - kościół św. Sernina w Tuluzie - typ kościoła pielgrzymkowego z obejściem;
  - kościół S. Front w Perigeux - założenie centralne na planie krzyża greckiego;
  - kaplica św. Mikołaja w Cieszynie - rotunda;
  - katedra w Wormacji - system wiązany;
  - katedra w Trewirze - założenie dwuchórowe;
  - kościół Panny Marii na Kapitolu w Kolonii - trójlistne zamknięcie części wschodniej;

• Z Francji i Niemiec styl romański rozszerzył się na kraje sąsiednie, sięgając aż do krańców chrześcijaństwa zachodniego;

• Hiszpania:
  - katedra w Avilli;
  - romańskie partie katedry w Santiago de Compostela ze słynnym portalem z XII wieku;

• Również Włochy, Węgry, Czechy, kraje skandynawskie, Jerozolima, Ruś Halicka;

• Nierozerwalny związek z rzeźbą, stanowiącą główny akcent zdobniczy coraz bardziej rozbudowanych portali, symbolizujących osobę Chrystusa, jako „bramę zbawienia”;

• Sceny ilustrujące zasady wiary lub opowiadające o historii zbawienia;

• Centralne miejsce zajmował wizerunek Chrystusa w majestacie, przeważnie w scenie sądu ostatecznego (hell yeah!), zajmujący tympanon portalu (wewnętrzne trójkątne pole frontonu, gładkie lub wypełnione rzeźbą);

• Ściany zwykle pokrywane polichromią (wielobarwną ozdobą malarską ścian, sufitów, podniebienia sklepień, rzeźb - stosowaną do dekoracji wewnętrznych i zewnętrznych);

91. Sztuka gotycka. Architektura:

• W połowie XII wieku powstaje nowy styl architektoniczny, zwany umownie gotyckim (tak pogardliwie określili go architekci włoskiego renesansu, widząc w nim styl najeźdźców germańskich, który zajął miejsce rzymskiego klasycyzmu);

• Ostry łuk, sklepienia krzyżowo-żebrowe, oparte na filarach i przyporach;

• Pierwsza budowla w stylu gotyckim - kościół klasztorny w Saint Denis pod Paryżem;

• Nowy styl umożliwiał podwyższanie budowli z jednoczesną redukcją grubości ścian;

• Okrągłe okna w rozetę;

• Katedra paryska w Notre Dame, katedra w Noyon, Soissons, Laon;

• Na początku XIII wieku: katedry w Chartres, Reims, w Amiens;

• Niemcy:
  - kościół w Limburgu nad Lahną;
  - katedra w Strasburgu;
  - katedra w Fryburgu Bryzgowijskim;
  - katedra w Magdeburgu;
  - katedra w Ratyzbonie;
  - katedra w Kolonii;

• Gotyk południowofrancuski:
  - kościół jakobinów w Tuluzie;
  - katedra w Albi;
  - katedra w Poitiers;
  - katedra w Le Mans;

• Anglia: przede wszystkim kościoły normandzkie, gotyk uzyskał niebawem pewne specyficzne cechy - znaczny horyzontalizm, wyrażający się w nieznanym na kontynencie wydłużeniu naw oraz w niezwykłej szerokości bogato zdobionych i rozczłonkowanych fasad:
  - katedra w Salisbury;
  - katedra w Peterborough;
  - katedra w Lincoln;

• Włochy: katedra w Mediolanie;

• Hiszpania:
  - katedra w Leonie;
  - katedra w Burgos;
  - elementy architektury arabskiej;

• Wirydarz - ozdobny ogródek, często ze studnią pośrodku;

• Refektarz - jadalnia;

• Dormitoria - sypialnie;

• Opactwo St. Michel w Normandii;

• Zakony cysterskie:
  - Fontenay;
  - Pontigny;
  - Royaumont we Francji;
  - Thoronet w Prowansji;
  - Poblet i Santes Creus w Katalonii;
  - Eberbach i Maulbronn we Frankonii;
  - Sulejów i Wąchock w Polsce;

• Dekoracja rzeźbiarska - przede wszystkim przezroczyste krużganki oraz głowice kolumn kapitularza;

• Architektura świecka: przede wszystkim budownictwo obronne;

• Styl: drewniany stołb, otoczony palisadą i rowem, zostaje zastąpiony przez potężną wieżę - donżon - kwadratową lub prostokątną;

• Zabudowania mieszkalne zaczynają być murowane;

• Zapożyczenia ze sztuki arabskiej i bizantyjskiej:
  - twierdza w Palestynie i Syrii;
  - Crac des Chevaliers;
  - Chateau Gaillard koło Andelys (Francja);
  - zamek Nayac;
  - zamek Ludwika IX na Cite w Paryżu;

• Niemcy - typ zamku nizinnego, np. w Malborku;

• Włochy:
  - surowy typ palatium cesarskiego- Pfalz w Goslarze, Gelnhausen, Wimpfen;

• Architektura mieszczańska: Francja, Włochy, Hiszpania:
  - mury Carcassonne;
  - Aigues-Mortes;
  - Provins;

• Budynki mieszkalne:
  - dom (później ratusz) w St. Antonin w Langwedocji;
  - domy romańskie w Provins i Chartres;
  - kanonia z XIII wieku w Rouen;

92. Sztuka gotycka. Rzeźba, malarstwo, tkactwo artystyczne:

• Gotyk przyniósł rozkwit rzeźby zdobiącej coraz wspanialsze portale, a także wnętrza kościołów: pojedyncze rzeźby figuralne umieszczano symetrycznie na filarach, zwłaszcza chóru, na lektorium, oddzielającym chór od nawy i w wiszącym nad nim tzw. łuku tęczowym: rzeźby i płaskorzeźby zdobiły chrzcielnice, drzwi, służki i zworniki sklepień;

• Snycerka - zwłaszcza w Niemczech, artystycznie rzeźbiony w drewnie element mebla lub wyposażenia wnętrza (np. boazerii);

• Rzeźba gotycka osiągnęła swój szczyt w portalach katedr w Chartres, Reims i Strasburgu, w Naumburgu;

• Rzeźba w drewnie zmierza ku realizmowi;

• Złotnictwo - dzieła sztuki sakralnej: relikwiarze, sprzęt liturgiczny, ozdoby strojów, broń, insygnia władzy, francuscy mistrzowie w Limoges;

• Malarstwo gotyckie porzuca odziedziczoną po romanizmie statyczność i wyzwala się spod wpływów bizantyjskich;

• Malarstwo toskańskie: Piza, Florencja, Siena;

• Cimabue - malarz włoski: postać tronująca Madonny, krucyfiks z kościoła św. Krzyża we Florencji, freski w kościele św. Franciszka z Assyżu, kontynuował uczeń Giotto;

• Witraże w katedrze w Chartres, kaplicy Sainte Chapelle w Paryżu, katedrze w Strasburgu, kościele św. Kuniberta w Kolonii, św. Elżbiety w Marburgu;

• Wyszywane lub tkane dywany ze scenami treści religijnej, historycznej, czy mitologicznej;

• Malarstwo książkowe: Paryż, klasztory wschodnioangielskie, nadreńskie i południowoniemieckie;

• Tematyka życia dworskiego w miniaturach;

• Centrum kultury europejskiej stanowiła Francja;

[ Dzieje kultury średniowiecznej - wykład]

Romanizm:

• X-XI wiek;

• 1080-1150 r.;

• XII-XIII w.;

• „romańska” - określenie popularne w filologii, grupa języków wywodzących się z łaciny;

• XIX „romański” - określenie używane w architekturze i sztuce, zainteresowanie sztuką starożytnego Rzymu;

• Cechy:
  - proste bryły geometryczne;
  - okrągłe łuki;
  - kościoły bazylikowe;

• Szkoła normandzka:
  - wysokie nawy i duże okna w kościołach bazylikowych;
  - St. Etienne;
  - Sainte-Trinite;

• Szkoła burgundzka:
  - typowe kościoły na planie krzyża;
  - Saint Lasare w Autun;
  - Saint Philibert de Toumus;

• Kościoły pielgrzymkowe:
  - Kościół Cluny;
  - głównie na trasach pielgrzymkowych;

• Szkoła owerniacka:
  - sklepienia krzyżowe;
  - Notre Dame-du Port;
  - Saint-Dectaire;
  - Saint-Saturnint;
  - Bazylika w Orcival;
  - opactwo w Issoire;

• Szkoła Poitvu:
  - katedra St. Pierre;
  - kościół Notre Dame la Grande w Poitiers;
  - wieżyczki !!!;

• Szkoła prowansalska:
  - nawiązania do starożytnego Rzymu;
  - bardzo surowe wnętrza;
  - Saint Gilles du Grand;
  - Saint Trophime w Arkes;

• Szkoła langwedocka:
  - kościół pielgrzymkowy z cegły;
  - Saint-Semin (Tuluza);
  - Sainte-Foy w Conques;
  - Chrystus Pantokrator - Chrystus na tronie, uniesiona dłoń, dwa palce;

Gotyk:

• Romański schemat mozaiki;

• Jednolita przestrzeń;

• Łuki ostre i sklepienia krzyżowo-żebrowe;

• Witraż, rozeta;

• Maswerk - dekoracyjny, geometryczny wzór architektoniczny odkuty z kamienia lub zrobiony z cegieł, używany do wypełnienia górnej części gotyckiego okna;

• Katedry miały być miejscem, gdzie odbijałby się nowy obraz świata, stąd strzelistość budowli;

• Architekci zaczęli się ujawniać;

• Konstrukcje przyporowe;

• Sugeriusz - kościół St. Denis, wczesny gotyk we Francji;

• Rozeta, witraże, złamanie schematu;

[ 353 - 458 ]

Gospodarcze i społeczne wstrząsy późnego średniowiecza

1.Kryzys XIV wieku. Jego symptomy demograficzne:

• Załamanie we wszystkich dziedzinach gospodarki;

• Depresja demograficzna i zmniejszenie liczby ludności e Europie;

• Wielka epidemia dżumy - Czarna Śmierć;

2. Kryzys w rolnictwie:

• Rozwój miast: Flandrii (Włochy) i Lubeki;

• Zaplecze hanzeatyckie: Pomorze, Maklemburgia, Brandenburgia;

3. Kryzys społeczeństwa feudalnego:

• Spadek cen zboża;

• Fałszerz Filip Piękny;

• Największe włoskie firmy bankowe - Bardich i Peruzzich;

• Raubritterzy niemieccy - trudnili się rozbojem na szlakach handlowych;

• Walki pomiędzy Habsburgami, Wittelsbachami i Luksemburgami;

4. Powstania chłopskie:

• XIV wiek - Francja, Anglia;

• 1356 r. - bitwa pod Poitiers;

• Żakeria - pd Beauvais (regionu paryskiego, fala powstania, od nadawanego chłopom przezwiska: Jacques Bonhomme - Kuba Prostak), do Pikardii i Szampanii;

• Wilhelm Cale - przywódca powstania żakerii;

• Karol Zły - Król Nawarry;

• 10 czerwca 1358 r. - bitwa pod Mello, Karol Zły vs. Wilhelm Cale'

• 1358 r. - amnestia ogłoszona przez delfina;

• Lollardzi - wędrowni księża;

• Tezy Wiklefa o konieczności przywrócenia kościołowi pierwotnego ubóstwa;

• John Ball - angielski duchowny i powstaniec;

• 1381 r. - wygnanie poborców podatkowych w licznych wsiach południowo-wschodniej Anglii;

• Spotkanie z Ryszardem II w Mile Emd;

• 1450 r. - powstanie, przywódcą Jack Cade;

• Hiszpania: powstania na Majorce - 1391 r. i 1451 r. oraz w Katalonii - 1462-1472 r.;

5. Kryzys w rzemiośle. Cechy i związki czeladnicze:

• „nożyce cen” - spadek cen produkcji nie był tak wysoki, jak spadek cen płodów rolno-hodowlanych;

• Czeladnicy - pracowali najemnie u mistrzów;

6. Kryzys w rzemiośle XIV wieku. Sukiennictwo:

• Miasta flandryjskie: Brugia, Gandawa, Ypres, Florencja, Siena;

• Drapiers - wielcy kupcy sukienni, członkowie patrycjatu;

• Zbrojne wystąpienia rzemieślników przeciwko patrycjatowi;

• Bruksela, Antwerpia, Malines, Lowandium Brabacja;

• Lejda, Haga, Haarlem, Amsterdam Holandia;

• Londyn, York, Bristol, Lincoln, Norwich, Stamford, Salisbury Anglia;

• Florencja, Siena, Perugia Włochy;

• “Tumult ciompich” - wystąpienie robotników pozbawionych jakiejkolwiek własności;

• Niemcy: produkcja metalowa w Norymberdze, sukiennicza w Augsburgu, barchannicza w Ulmie;

7. Kryzys w rzemiośle. Górnictwo:

• Spadek wydobycia srebra;

• Gwarectwa - organizacje zbliżone do cechów;

• Goslar, Tyrol;

• Złoża w Rudawach - Freiberg;

• Igława, Kutna Hora;

• Słowackie tereny Węgier: Bańska Bystrzyca, Bańska Szczawnica, Krennica;

• Polska: Bytom, Olkusz;

• Wielcy kupcy i finansiści: Fugerowie, Turzonowie, Hickstatterowie;

• Wielkie ośrodki produkcji żelaza - Styria, Katalonia;

• Żelazo lane - Leodium, Siegerland nad Renem;

8. Przesunięcia centrów handlowych:

• Walka miast położonych na ważniejszych drogach handlowych o prawo składu (ius emporii Stapelrecht);

• Prawo składu - każdy przejeżdżający kupiec musiał wystawić na sprzedaż swe towary przez określoną liczbę dni (prawo względne) oraz zakaz przewożenia dalej (prawo bezwzględne);

• Wzrost znaczenia jarmarków;

• Centrum światowych obrotów towarowych przenosi się do Brugii;

• Jarmarki: Frankfurt nad Menem. Genewa, Lyon;

9. Zmiany w handlu śródziemnomorskim:

• Częściowe przerwanie kontaktów kupców europejskich ze Wschodem;

• Rywalizacja Wenecji i Genui w handlu śródziemnomorskim;

• 1381 r. - Wenecja niszczy flotę genieńską pod Chioggią;

• 1475 r. - padły ostatnie posiadłości na Krymie: Kaffa i Sudak;

• 1405 r. - Florencja opanowuje Pizę;

• Florencki port Liborno - wełna z Anglii i Hiszpanii, sukna z Anglii i Flandrii;

10. Handel bałtycki. Hanza i Holendrzy:

• Bałtyk i Morze Północne;

• Hanza opierała się na luźnej wspólnocie interesów patrycjatu kupieckiego miast północnoniemieckich i bałtyckich;

• 1367 r. - konfederacja kolońska;

• Grupa „miast wendyjskich” z Lubeką na czele;

• Eksterytorialny niemiecki kantor - Stahlhof;

• Europa Wschodnia - kantor w Nowogrodzie Wielkim;

• „kupcy ze wschodu” - Osterlinge (hanzaenaci w Brugii);

• Największe łowiska śledzi w pobliżu Ikonii;

• 19 listopada 1367 r. - konfederacja kolońska;

• 1370 r. - wojna zakończona pokojem w Strzałowie (Stralsund);

• Unia kalmarska;

• Walka Eryka Pomorskiego przeciw Hanzie;

• Produkcja sukiennicza - Lejda;

• Głównym nabywcą polskiego zboża byli Holendrzy;

11. Walki społeczne w miastach:

• walki społeczne wstrząsające północną Francją i Niderlandami; patrycjat kupiecki zaatakowany przez świeżo wzbogaconych kupcach i rzemieślników, którzy pozbawieni byli wpływu na rządy; powstania pospólstwa, tzw. Herelle, wybuchło 1 382r. w Rouen na wieść o nałożeniu nowego podatku; w Paryżu rzemieślnicy opanowali Arsenał, pozabijali urzędników skarbowych i wymusili ustępstwa na władzach miasta;

• podczas wojny duńskiej , w miastach hanzeatyckich wzburzone pospólstwo było obciążone podatkami na pokrycie wydatków wojennych bunt;

• 1371r. postanie przeciw patrycjatowi w Kolonii zapoczątkowało serię krwawych wystąpień w miastach hanzeatyckich; punkt kulminacyjny - 1408r, rozruchy w Lubece; 1418r. przyjęte w Lubece statuty ustalały zasady polityki miast hanzeatyckich mające zapobiec zamachom na władze patrycjatu;

• w płd. Niemczech, Czechach, Polsce - także wystąpienia przeciw patrycjatowi, również o charakterze antyklerykalnym, pod wpływem husytyzmy; czasem przedstawiciele pospólstwa uzyskiwali udział we władzy i kontroli finansów miasta; w zasadzie jednak patrycjat pozostał u władzy;

• na czele pospólstwa - gł. kupcy, ale w samych walkach coraz większa rolę odgrywał plebs miejski; decydujący głos wśród niego mieli czeladnicy, robotnicy portowi i transportowi; ofiarami padali często Żydzi (pogromy Żydów oskarżonych o spowodowanie Czarnej śmierci, którzy znaleźli schronienie na terenach Polski i Litwy);

12. Rozwój gospodarczy Europy Środkowej:

• kraje śr. Europy nie przeżywały kryzysu, przeciwnie: szybko się rozwijają, starając się doścignąć zachód; w ciągu XIV i XV w. Rosła dola drogi handlowej przez Czechy i Polskę; potem w XV w znaczenia nabrała nowa droga przez Warszawę i Wilno do państwa moskiewskiego, które za czasów Iwana Srogiego nawiązuje szersze kontakty z Zachodem;

Kryzys chrześcijaństwa i jego odbicie w kulturze średniowiecznej

13. Narastanie fermentu w kościele. Joachim z Fiore:

• zwycięstwo polityczne papiestwa nad cesarstwem w XIII w.; od wewnątrz kościół, który przekształcił się w machinę biurokratyczną i fiskalną, został zaatakowany przez tych, którzy dążyli do realizacji chrześcijańskich ideałów; w okresie walki papiestwa o władzę wierzono że idea imperium Christianów załatwi wszystkie problemy i wyeliminuje walki między chrześcijanami, a skieruje ich siły przeciwko islamowi; jednak polityka papiestwa za obu wielkich Innocentych używała oszczerstwa, ściągała opłaty od krajów uznawanych za lenna papieskie; stanowiska kościelne traktowane często jako źródła dochodów;

• zakończenie krucjat fiaskiem, upadek Akkonu w 1291 r. stanowił cios dla papiestwa; rosło powszechne rozczarowanie; zaczęły się cieszyć uznaniem poglądy Joachima z Fiore;

• Joachim wyróżniał 3 epoki w dziejach odpowiadające 3 osobom boskim: okres do narodzenia Chrystusa - epoka Boga Ojca, czasy przewagi Kościoła i złagodzenia obyczajów, roku 1260- epoka Syna Bożego; potem - epoka Ducha Świętego, kiedy zatriumfuje miłości uczciwość;

• Joachim poddawał sytuacje w kościele krytyce;

14. Pierwsi propagatorzy „życia apostolskiego”:

• z poszukiwań ideałów życia chrześcijańskiego wyrosła działalność Roberta z Molesmes, założyciela Cystersów i Roberta z Gennep, założyciela Premonstratensów; na szczególną uwagę zasługują 2 pustelnicy kaznodzieje - Stefan z Muret i Robert z Arbrissel, którzy kładli nacisk na ubóstwo mnichów; ich działalność źle widziana przez część duchowieństwa, jednak naśladowana przez wiernych, np. waldensów, grupa założona przez kupca lyońskiego Piotra Valdo, który potem został wyklęty; z czasem waldensi znaleźli się pod wpływem katarów i odrzucili wiele dogmatów, m.in. o czyśćcu, kult świętych, sakramenty;

• postałe analogiczne stowarzyszenia kobiet prowadzących wspólne życie - beginki ; obok nich stowarzyszenie męskie - begardów; obydwie grupy były stowarzyszeniami świecki i nie składały ślubów zakonnych; utrzymywały jednak kontakty z franciszkanami;

15. Św. Franciszek i franciszkanie:

• Franciszek, właściwie Jan Bernardone, ur. Ok. 1182r., syn bogatego kupca, po swobodnej młodości postanawia zostać eremitą rezygnując ze wszystkiego co posiadał; kontemplacyjne poznanie Boga poprzez afirmację świata, skromne życie; dzięki przychylności biskupa Asyzu Franciszek dostał się przed oblicze Innocentego III, który udzielił mu ustnego pozwolenia na głoszenie niewielkich kazań;

• nowe zgromadzenie nosiło nazwę braci mniejszych - minorytów; pierwsza reguła Franciszka była prosta - zabraniała posiadania jakiejkolwiek własności osobistej; zakaz miał podlegać bezpośrednio papieżowi; Franciszek odsunął się od kierowania zakonem, a w testamencie przypominał o zasadzie zachowania ubóstwa i obowiązku pracy fizycznej; papież jednak uznał że testament Franciszka nie jest testamentem obowiązującym w zakonie;

• po śmierci Franciszka w 1226r. zakon przyjął bardziej kapłański charakter i rozrósł się na całą Europę;

• zasada konieczności wykształcenia teologicznego - franciszkanie zaludniali uniwersytety;

• jednym z heroldów przekształceń zakonu stał się Jan Fidanza (Bonawentura), z czasem generał zakonu (1257-74), napisał on dostosowany do własnych tez żywot Franciszka;

16. Dominikanie:

• twórca - Dominik Guzman, kanonik z Kastylii; sprzeciwiał się herezjom głoszonym przez albigensów;

• nowy „Zakon Kaznodziejski” zatwierdzony w 1216r. przez papieża Honoriusza III;

• połączenie zasady ubóstwa, wykształcenia, kaznodziejstwa; doskonała organizacja uczyniła zakon niepodatnym na infiltracje elementów plebejskich i reformatorów; zakon stal się jednocześnie narzędziem w rękach papiestwa ;

• dominikanie zachowali charakter elity duchowieństwa;

• - niechęć kleru świeckiego przeciw dominikanom i franciszkanom; szczególnie ostre wystąpienia przeciw nim tradycyjnych kół uniwersyteckich; najsławniejsza polityka z tymi zakonami - wystąpienie w 1254r. Wilhelma z Saint Amour, który uderzał w demoralizującą stronę żebraniny mnichów;

17. Opozycja franciszkańska. Bracia apostolscy:

• ruch franciszkański skupiał wielu przeciwników kościelnego fermentu, franciszkanie piętnowali odstępstw od reguły, uważali że nawet papież nie ma prawa jej zmieniać

• radykalny odłam franciszkanów - spirytuałowie, od spirituales - zwolennicy wartości duchowych; wśród ludu zwanego braciszkami - fraticelli; entuzjazm spirytuałów wywołał wybór na papieża Celestyna V, pustelnika z płd. Włoch - upatrywano w tym fakcie nadejście epoki Ducha, przepowiedziana przez Joachima; rozczarowaniem była abdykacja Celestyna, jego przychylne spirytuałom decyzje zostały odwołane, ok.300 braci skazano na kary

• pod wpływem franciszkanów tworzyły się coraz to nowe grupy wędrownych ascetów; w 1274r. papież Grzegorz X zabronił tworzenia się nowych zgromadzeń żebrzących; wiele uprawiających ascezę grup świeckich podporządkowało się dominikanom i franciszkanom (trzeci zakon - tercjarze);

• się decyzji papieskiej odmówiło „Bracia Apostolscy” zajmujący się głoszeniem pokuty gł. wśród niższych warstw ludności - głoszenie wspólnoty i równości płci; w 1286r. zgromadzenie te zostało potępione a członkowie prześladowani; w 1303r. członkowie bractwa podnieśli powstanie ze wsparciem chłopów;

18. Zjednoczenie opozycji antypapieskiej. Cesarz, spirytuałowie i Marsyliusz z Padwy:

• polityczna potęga papiestwa załamana, Klemens V osiadł w Awinionie - początek „niewoli babilońskiej papieży” (od analogii do Starego Testamentu); Awinion został stałą siedzibą papieży; papieże podporządkowali swa politykę politykom władz francuskich

• nowe konflikty z cesarstwem - Jan XXII postanowił powtórzyć sukcesy Innocentego III; podwójna elekcja w Niemczech, 1314r., walki o tron - Jan twierdzi, że przy rozbieżnościach w elekcji papieżowi przysługuje prawo rozstrzygnięcia sporu; tymczasem Ludwik IV Bawarski (cesarz) uporał się z przeciwnikiem i ogłosił, że on jest prawowitym królem

• Jan XXII odpowiedział klątwą w 1324r. połączoną z żądaniem opuszczenia Włoch przez Ludwika IV Bawarskiego;

• zawiązanie się koalicji przeciwko papieżowi, bo Jan prześladował spirytuałów, ogłosił w 1323r. jako herezję, że Chrystus i apostołowie nie posiadali żadnej własności; to oburzyło przeciw niemu większość franciszkanów;

• Ludwik IV poszukał poparcia u franciszkanów i sam wsparł ich doktrynę; przeciwległe skrzydło stronników Ludwika stanowili antyklerykalni prawnicy uniwersyteccy pod silnym wpływem prawa rzymskiego - legiści;

• pamflety- wykładały w prostszej formie argumenty prawników, skierowane były głównie do rycerzy;

• najpełniejszy wyraz mówiący o antyklerykalizmie państwa zawarty w dziele Włocha Marsyliusza z Padwy „Obrońca pokoju”; oparł on ją na racjonalistycznych podstawach - w całkowicie nowy sposób zostały tu sformułowane cele państwa - głównym wyznacznikiem celów i potrzeb jest lud, władca natomiast jest suwerenny, stoi poza klerykałami i przywilejami nadanymi ludowi - podporządkowywało to prawo kanoniczne prawu państwowemu;

• „Traktat o monarchii” - Dante Alighieri, potem Petrarka; Dante sympatyzował ze spirytuałowie;

• 1327 r. Ludwik IV zajmuje Rzym, ogłasza detronizację Jana XXII i wynosi na tron spirytuała Raina Luzzi, jako Mikołaja V; wkrótce cesarz musiał opuścić Rzym uciekając przed sprzymierzeńcami Awiniońskiego papieża, Mikołaj V ukorzył się przed Janem XXII;

• ferment wśród franciszkanów trwał nadal, poniósł straty po Czarnej Śmierci; coraz wyraźniejszy podział na obserwantów - zwolenników zachowania pierwotnych zasad oraz konwentałów - korzystających z reguły złagodzonej; Grzegorz XI zalegalizował podział franciszkanów na te dwie grupy, które jednak formalnie łączyła osoba generała zakonu

19. Jan Wiklew:

• okres awinioński przyczynił się do osłabienia pozycji papiestwa, niechęć do niego umocnił fiskalizm, umocniony głównie przez Jana XXII; odtąd papieże pozbawieni dochodów z opłat od państw przypisali sobie prawo do mianowania na stanowiska państwowe - opłaty za to to annaty;

• powiększono świętopietrze ściągane z ludności niektórych krajów oraz pobieranie dziesięciny ustanowionej przez Innocentego III (na krucjaty)

• Jan Wiklew, krytyk papiestwa i profesor na Oxfordzie, zaczął podważać doktrynę kościoła i jego strukturę, nawoływał do powrotu do struktury z pierwszych wieków chrześcijaństwa; przetłumaczył Biblię na angielski;

• był mu przychylny Edward III, który znalazł się w konflikcie z papieżem bo odmówił płacenia świętopietrza; szlachta angielska również wzięła go w obronę przez inkwizycją; potem jednak zrazili się do niego - synod w Londynie w 1382r. potępił jego naukę i Wiklew został zmuszony do opuszczenia uniwersytetu;

• wpływy nauki Wiklefa poza Anglią: szczególnie na uniwersytecie Paryskim, występowano tam przeciw bogactwom i nadużyciom kleru;

• na początku XVw. Wystąpił Jan Hus - wtedy szczyt osiągnął radykalny ruch reformy kościoła;

20. Wielka schizma zachodnia:

• papieże zdali sobie sprawę z osłabienia własnej pozycji przez rezydowanie w Awinionie, ten stan krytykowały nawet zwolenniczki papiestwa, np. św. Katarzyna ze Sieny;

• na miejscu Ludwika znalazł się Karol IV Luksemburg - uczeń i wielbiciel Klemensa VI - zwany kleszym królem; pretendował do władzy nad Italią i pomógł papieżowi w odzyskaniu władzy nad Kościołem; po 10 latach papież Urban V pojawił się w Rzymie, wkrótce jednak powrócił znów do Awinionu; na stałe powrócił do Rzymu dopiero Grzegorz XI, zmarł wkrótce potem; w 1378r. wybrano na papieża Urbana VI (jego niechęć do francuzów dała się we znaki, unieważniono wybór), potem wybrano Klemensa VII, który uważał się za prawowitego papieża, ale Urban nie chciał ustąpić; Klemens wycofał się do Awinionu; obaj papieże rzucili na siebie wzajemnie klątwę; schizma papieska znalazła oddźwięk w wielu biskupstwach;

21. Kocyliaryzm. Piza i Konstancja:

• po śmierci Urbana VI w 1389r. nadal wybierano papieży, nie zważając na to, że jeden już jest - schizma więc nie zakończyła się - stąd decyzja o zwołaniu soboru, który miał zakończyć schizmę (pogląd zwany koncyliaryzmem, głoszony m.in. przez Piotra d'Ailly i Jana Gersona, mówiący o tym, że przedstawicielstwo wszystkich chrześcijan w postaci soboru stoi ponad papieżem);

• sobór powszechny w Pizie w 1409r. wyklął obu ówczesnych papieży - Benedykta XIII i Grzegorza XII; przez krótki czas panował Aleksander V a potem Jan XXIII, który nie zyskał powszechnego uznania; król neapolitański stał wciąż po stronie Grzegorza XII, którego wprowadził do Rzymu, a Hiszpania popierała Benedykta XIII;

• 1414r. - Zygmunt Luksemburski zwołuje sobór w Konstancji, który zaczyna od usunięcia wszystkich trzech papieży; potem uchwalił zasadę koncyliaryzmu - władza soboru pochodzi od Boga i przewyższa nawet władzę papieża; postanowienie o periodycznym zwoływaniu soboru; na papieża powołano Marcina V (1417r.); w 1418r. sobór rozwiązano;

• postulaty Jana Husa (zwolennicy to utrakwiści): komunia dla ludu pod dwiema postaciami - taka jak dla kleru; sekularyzacja dóbr kościelnych; przywrócenie ubóstwa kleru; oddawanie księży niegodnych pod sąd wiernych; Hus przedstawił swoje poglądy na soborze w Konstancji, przez co został spalony na stosie;

22. Sobór w Bazylei i klęska koncyliaryzmu:

• Marcin V zwołuje sobor w Bazylei - 1431r.; 1432r. - ponowienie uchwały o wyższości soboru nad papieżem; Eugeniusza IV był temu przeciwny i rozwiązał sobór w 1437r., przeniósł obrady do Ferrary; sobór wytoczył mu proces i zdetronizował go; środowiska uniwersyteckie poparły sobór;

• unia florencka formalnie kończąca rozłam kościoła - 5 lipca 1493r. - wzmocniło to przewagę papieża;

• konkordat w Wiedniu zawarty z Niemcami w 1448r.;

• przeciwnicy kurii obradowali jeszcze do 1449r. w Bazylei, wybrano Felixa V, ale on złożył władze i uznał jako papieża Mikołaja V, wybranego przez wcześniejszych popleczników Eugeniusza;

23. Upadek teologii scholastycznej. Mistyka:

• rozdźwięk w gronie franciszkanów (konwentuałowie i spirytuałowie) odbił się na uniwersytetach - teoria Awerroesa o niemożliwości pogodzenia dogmatów chrześcijańskich i rozumowania naukowego; zwolennicy Awerroesa zostali potępieni ; scholastyka stanęła w martwym punkcie i stała się obiektem krytyki m.in. Erazma z Rotterdamu;

• załamanie scholastyki zwróciło umysły w stronę mistycyzmu; nurt mistyczno-kontemplacyjny w kościele katolickim zapoczątkowany przez Bernarda z Clairvaux w XIIw.; zjawisko wizjonerstwa wśród kobiet - np. św. Katarzyna ze Sieny i św. Brygida szwedzka; literatura mistyczno-kontemplacyjna (rozwijająca się gł. W Niemczech): Eckhard, Jan Tauler; do nich nawiąże potem Luter;

• devotio moderna - nowy kierunek religijności, tak powstali np. paulini; zerwanie z tradycją długich wspólnych modłów na rzecz indywidualnej kontemplacji, również nacisk na kształcenie członków, szeroka działalność w zakresie kopiowania rękopisów, działalność wychowawcza - np. świeckie Stowarzyszenie Braci Życia Wspólnego;

• bogata poezja religijna (św. Franciszek z Asyżu, Tomasz z Cellano, Jacopone di Todi;

• motyw tańca śmierci (dense macabre) w sztuce i kulturze, symbolizował nieuchronność śmierci bez względu na stan i majątek;

• popularne zbiory żywotów świętych, najbardziej znany - „Złota legenda” Jakuba z Varezzo;

• zwyrodnienie późnośredniowiecznej mistyki - obsesja satanistyczna, stąd oskarżenia padające na „opanowane przez szatana” czarownice; „dzieło” dominikańskie - „Młot na czarownice”;

24. Schyłek gotyku w architekturze i sztukach plastycznych:

• dążenie do realistycznych przedstawień postaci ludzkich, ujęcia ruchu;

• sztuki „wiodące” to malarstwo i rzeźba; architektura gorączkowo poszukuje nowych efektów przez mnożenie ozdób;

• katedra św. Wita w Pradze, fasada katedry w Rouen, angielskie kaplice (np. King's College w Cambridge; katedra w Mediolanie;

• przekształcenia późnogotyckie w dotychczas istniejących budowlach;

• rzeźba XIV/XV w. - rzeźba portalowa zastąpiona cyklami płaskorzeźb; typ posągu Matki Boskiej zapoczątkowany nad Renem - tzw. Piękne Madonny; rzeźby nagrobkowe i nagrobki dłuta m.in. Adama Fraffta, Piotra Vischera, Wita Stwosza; największy rzeźbiarz niderlandzki to Claus Sluter - jego dzieło „Studnia Mojżesza”;

• najdoskonalsze przykłady rzeźby ołtarzowej: krakowski ołtarz Wita Stwosza, ołtarz Tilmana Riemenschneider w Rothenburgu;

• malarstwo: króluje malarstwo sztalugowe z tendencją do realizmu a nawet naturalizmu; wynalazek farb olejnych;

• malarze niderlandzcy zapoczątkowują szereg „wielkich Flamandów”:
  - Jan van Eyck („Madonna kanclerza Rollina”),
  - Roger van der Weyden („Zdjęcie z krzyża” „Ołtarz św. Jana”);
  - potem Hans Memling, Hieronim Bosch;
  - we Francji Jan Fouquet;

• malarstwo niemieckie: Konrad Witz („Ukrzyżowanie”, „Połów św. Piotra”), Michał Pacher („Ołtarz Ojców kościoła”);

• we Francji i /Niderlandach kwitła miniatura - miniatury braci Limbourg;

• w sztuce ogólnie - zwrot ku zainteresowaniu światem, człowiekiem (tendencje humanistyczne, we Włoszech już od XIVw.;

25. Literatura późnego średniowiecza. Drukarstwo:

• „Boska komedia” Dantego Alighieri - synteza średniowiecznego światopoglądu chrześcijańskiego i obrazu ówczesnego społeczeństwa;

• „Dekameron” Jana Boccaccio, „Opowieści kanterberyjskie” Geoffroy'a Chaucera;

• teatr - moralitety i farsa ludowa; we Francji „Mistrze Pathelin” anonimowego autora, w Niemczech - twórczość mieszczańskich poetów - meistersingerów;

• podejście do historii, kronikarstwa bazowało już na antyku: Jan Froissart, Filip de Commynes, Jan Długosz;

• „Wielki Testament” Francois Villon;

• rozwój muzyki świeckiej - ars nova - Wilhelm de Mahault, Franciszek Landino;

• wynalazek druku Jana Gutenberga (1453);

Kryzys polityczny Zachodu: wojna stuletnia

26. Geneza wojny stuletniej:

• Gospodarcze i społeczne wstrząsy, które dotknęły Europę Zachodnią w XIV wieku, przyczyniły się do zaostrzenia konfliktów politycznych. Konflikty te spowodowały serię wojen, szczególnie dotkliwie pustoszących Europę Zachodnią (głównie Francję), które pogłębiły jeszcze bardziej kryzys gospodarczy. Wynikiem tych kataklizmów było załamanie we Francji i Anglii starej arystokracji feudalnej i wzmocnienie monarchii, opierającej się na niższej szlachcie i mieszczaństwie.

• Proces ten zahamował postęp gospodarczy i kulturowy w społeczeństwie zachodnioeuropejski.;

• Uznanie niepodległości Szkocji przez królową Izabelę wywołało oburzenie angielskiego rycerstwa -> zapał wojenny Anglii, skierowany przeciwko Francji (król Filip VI), która popierała Szkocję. Jednak decydująca była tu trudna sytuacja ekonomiczna większości rycerstwa angielskiego, którzy widzieli możliwość uratowania swojej pozycji klasowej przez zdobycze wojenne;

• W odpowiedzi na pomoc Szkotom udzieloną przez Filipa VI, Edward rozpoczął zbrojenia, jednocześnie wysuwając swe pretensje do tronu francuskiego. Filip VI odpowiedział na to 24 maja 1337 roku ogłoszeniem konfiskaty francuskich lenn króla Anglii - fakt ten można uważać za początkową datę wojny stuletniej;

• Do wybuchu wojny przyczynił się też konflikt, który miał miejsce we Flandrii (trudności związane z sukiennictwem); jednocześnie wybuchło powstanie chłopów, walczących o likwidację poddaństwa i zmniejszenie powinności. W wyniku tego Filip VI zorganizował wyprawę na buntowników pod Cassel w 1328 roku, rycerze francuscy wzięli odwet za „bitwę ostróg”;

• wybuch przyspieszył hrabia Ludwik de Neveres, który na polecenie Filipa Vi wydał zakaz handlu z Anglią. Edward III odpowiedział represjami: aresztował obecnych w Anglii kupców flandryjskich i zabronił wywożenia wełny Flandrii. Rzemiosło flandryjskie pozbawione dowozu surowca stanęło w obliczu katastrofy;

• w 1339 roku hrabia Ludwik musiał znowu opuścić kraj, a w Gandawie pojawił się Edward III, któremu miasta złożyły hołd jako królowi Francji (dlatego, że cofnął zakaz wywozu wełny przez co uzyskał poparcie miast flandryjskich);

27. Pierwszy okres wojny. Crecy:

• pod Crecy nad Sommą 26 sierpnia 1349 roku bitwa między Anglią, a Francją. Anglia pierwszy raz użyła armat, opanowali oni port Calais, który służył im przez 200 lat jako baza wypadowa do wypraw na Francję;

• pośrednictwo pokojowe papieża oraz straty wywołane przez Czarną Śmierć, wstrzymały działania wojenne na kilka lat. Wykorzystał tę sytuację Ludwik de Male, który wszedł w rokowania z miastami flandryjskimi w 1349 rok i odzyskał władzę; utrzymując neutralność kraju w toczącej się wojnie - co równało się umocnieniu niezależności Flandrii od Francji;

28. Od Czarnej Śmierci do pokoju w Bretigny:

• 19 sierpnia 1356 roku doszło do starca, zwanego bitwą pod Poitiers lub pod Maupertuis, w której Francja poniosła ogromną klęskę. Wielu Francuzów, wraz z królem i jego młodszym synem Filipem burgundzkim, dostało się do niewoli angielskiej;

• Karolowi Złemu, królowi Nawarry zależało na zakończeniu rujnującej wojny; w ostateczności przyjął więc w Bretigny w 1360 roku bardzo ciężkie dla Francji warunki. Król Anglii przyjął jako własność suwerenną Gujennę, Gaskonię, Poitou, Limousin, Perigord, Rodez oraz Calais, nad to za wykup z niewoli króla Jana Francja miała zapłacić 3 mln ecu w złocie. W zamian za to Edward III zrezygnował z tytułu króla Francji;

29. Francja za Karola V. Odzyskanie strat:

• Rządy dwóch pierwszych Walezjuszów: kraj spustoszony przez Czarną Śmierć, walki wewnętrzne i wojska nieprzyjacielskie, mnożące się bandy rozbójników;

• Wydzielanie z domeny królewskiej obszernych księstw (apanaży) młodym członkom dynastii;

• 1284 r. - przyłączenie Nawarry i Szampanii;

• 1304 r. - przyłączenie południowej Flandrii;

• 1307 r. - przyłączenie Lyonu;

• Delfinat - hrabstwo Vienne;

• 1361 r. - umiera Filip de Rouvres, ostatni potomek książąt burgundzkich;

• 1360 r. - pokój w Bretigny, między Anglią i Francją:
  - miał dać Francji możliwość przezwyciężenia kryzysu gospodarczego, a zwłaszcza uregulowania finansów państwowych;
  - warunkiem usunięcie z kraju band wojskowych;

• 1369 r. - bitwa pod Montiel, Bertrand du Guesclin („Czarny Książę”) zwycięża Piotra Okrutnego;

• 1375 r. - rozejm w Brugii;

30. Lancastrowie w Anglii:

• Jan z Gandawy - książę Lancaster, protektor Jana Wiklefa;

• 1381 r. - wybuch powstania chłopskiego;

• Anglia stała się widownią walki między wyrosłą w okresie małoletności Ryszarda II oligarchią możnowładczą (na czele z Tomaszem, księciem Gloucester) oraz samym królem;

• Lollardzi - członkowie ruchu plebejsko-religijnego w Anglii i Szkocji w XIV i XV w. powstałego pod wpływem nauk Jana Wiklefa. Nazwa lollardzi wywodzi się z języka średnioholenderskiego, gdzie lollen oznaczało mamrotać;

31. Burgundczycy i armaniacy:

• Po śmierci Karola V na tronie Francji zasiadł jego syn Karol VI;

• 1379 r. - obalenie rady miejskiej w Gandawie, potem w Ypres i Brugii;

• 1382 r. - powstanie pospólstwa paryskiego „maillotins”;

• Interwencja francuska we Flandrii zakończona porażką;

• 28 listopada 1382 r. - bitwa pod Roosebeke, Brugia i Ypres kapitulują;

• Jan Petit - rozprawa o „tyranobójstwie”;

• „armaniacy” - zbrojne bandy, zorganizowane przez Bernarda hrabię Armagnac;

• Rozpoczęcie wojny domowej;

• 1413 r. - zwołanie do Paryża Stanów Generalnych;

• Bastylia znajduje się w rękach powstańców;

• Rządy przechodzą w ręce Jana bez Trwogi;

• „Ordonanse Cabochienne” - ordonans królewski, zredagowany przy pomocy prawników z Sorbony, głosił reformę władz państwowych, które oddano kontroli specjalnych organów, pochodzących z wyboru;

32. Anzicourt. Traktat w Troyes:

• 1415 r. - kapitulacja portu Harfleur;

• 25 października 1415 r. - bitwa pod Azincourt, Henryk V napotyka armię francuską pod dowództwem Karola Orleańskiego i konetabla Karola d'Albret;

• 1416 r. - Jan bez Trwogi zawarł z Anglikami otwarte przymierze;

• 1418 r. - opanowanie stolicy;

• 1419 r. - zjazd w Montereau;

• Henryk V opanowuje Normandię;

• 21 maja 1420 r. - układ w Troyes, dwór francuski + Henryk V;

• Henryk V doprowadził do zjednoczenia obu królestw;

33. Joanna d'Arc. Klęska Anglików:

• 1424 r. - zwycięstwo regenta księcia Bedford pod Verneuil;

• Oblężenie Orleanu przez Anglików;

• W wielu miejscach zaczął się rozwijać żywiołowy chłopski ruch samoobrony, napadano na mniejsze załogi angielskie i burgundzkie, opierano się na ściąganiu podatków i utrzymywaniu wojska;

• Joanna d'Arc (Darc) - siedemnastoletnia dziewczyna wiejska z Domremy (Szampania i Lotaryngia), pojawiła się w 1429 roku w Chinon przed Karolem VII (tytułowała go delfinem), twierdząc, że otrzymała od Boga misję doprowadzenia go do koronacji w Reims i uwolnienia kraju od Anglików;

• 1429 r. - wyprawa niosąca odsiecz Orleanowi zakończyła się sukcesem;

• Wyprawa na Reims;

• 1430 r. - szturm na Compiegne, Joanna dostaje się w ręce żołnierzy burgundzkich;

• 30 maja 1431 r. - Joanna d'Arc została spalona na stosie, posądzona o czary i herezje;

• Joanna d'Arc została bohaterką narodową Francji i świętą kościoła katolickiego;

• 1435 r. - pokój w Arras, Francja musiała uznać pełną suwerenność posiadłości burgundzko-flandryjskich Filipa Dobrego, odstąpić mu hrabstwa Macon i Auxerre oraz Pikardię;

• Anglicy zostali osamotnieni, a zreorganizowana armia zaczęła ponosić coraz to kolejne klęski;

• 1435 r. - Karol VII opanowuje Paryż;

• 1444 r. - zawieszenie broni;

• 1449 r. - upadek Rouen;

• 1450 r. - zwycięstwo Francuzów pod Formigny;

• 1451 r. - kapitulacja Gujenny;

• 17 lipca 1453 r. - klęska Johna Talbota pod Castillon;

• Koniec wojny stuletniej;

• Bilans wojny stuletniej dla Anglii:
  - okupy pobierane od obleganych miast francuskich i od możnych jeńców były trwonione;
  - zrujnowanie angielskiego rycerstwa;
  - społeczeństwo obciążone podatkami;
  - epidemia;
  - spadek liczby rąk do pracy;
  - obniżenie wydajności rzemiosła angielskiego;
  - obniżenie dochodów z eksportu;

• Bilans wojny stuletniej dla Francji:
  - okres wielkiego załamania, ogarniającego wszystkie dziedziny życia;
  - prawie wszystkie dzielnice Francji uległy zniszczeniu;
  - zmniejszenie liczby ludności do 14 mln;
  - bogate prowincje północne zostały oderwane od państwa;
  - ostatni okres wojny przyniósł poprawę sytuacji - umocnienie i wejście w drogę do uzyskania dawnej potęgi;

34. Potęga Burgundii. Filip Dobry i Karol Śmiały:

• Ucieczka ludności francuskiej pod berło Burgundii;

• Silne centra kultury umysłowej i artystycznej;

• Filip Dobry oraz jego syn Karol Śmiały dążyli do stworzenia ze swych terytoriów zwartej całości;

• Załamanie sojuszu francusko-burgundzkiego po ślubie Jakobei (Żakliny) z Humfredem księciem Gloucester;

• 1424 r. - bitwa pod Hainaut;

• 1466 r. - bunt w Dinant;

• 1468 r. - bunt w Leodium;

35. Walka Ludwika XI o jedność Francji i o dziedzictwo burgundzkie:

• Powstanie Ligi Dobra Publicznego, na czele z Karolem księciem Berry;

• 1465 r. - bitwa pod Motlhery, klęska Ludwika XI;

• 1465 r. - wybuch nowej wojny, kiedy Ludwik XI odebrał Karolowi Śmiałemu Normandię i udzielił pomocy zbuntowanym Leodyjczykom;

• Bla bla bla

36. Wojna dwóch róż w Anglii:

• Wojna Dwóch Róż - wojna domowa, która toczyła się na terenie Anglii w latach 1455-1485;

• Uważana jest za swoiste przedłużenie wojny stuletniej (wynikała z niej);

• Była to walka o władzę pomiędzy dwoma rodami: Lancasterów, którzy mieli w herbie różę czerwoną oraz Yorków, którzy mieli w herbie różę białą;

• Wojna ta zaczęła się w roku 1455, kiedy to Ryszard z rodu Yorków zebrał swoje wojska w okolicach Londynu i 22 maja doprowadził do bitwy pod St Albans;

• bitwa pod Towton - 29 marca 1461 r.;

• W 1485 roku doszło do bitwy pod Bosworth;

• Rozpoczęło się panowanie dynastii Tudorów;

37. Początki dynastii Tudorów. Wpływy angielskie w Szkocji i Irlandii:

Kryzys polityczny Zachodu: rozkład Rzeszy i rozwój partykularyzmu niemieckiego

38. „Wielkie bezkrólewie”:

• rozkład władzy królewskiej w Niemczech po panowaniu ostatnich Hohenstaufów - uniezależnienie się najsilniejszych ekonomicznie terytoriów; odtąd wprowadzone zostaje pojęcie Rzeszy Niemieckiej - król/cesarz tego organizmu jest tylko pierwszym między równym;

• jako elektorzy - kilku największych książąt niemieckich; trzech elektorów duchownych - arcybiskup moguncki, koloński, trewirski oraz trzech świeckich: książę saski, margrabia brandenburski i książę bawarski lub palatyn Renu; w interesie elektorów leżało wprowadzenie zasady wolnej elekcji;

• Fryderyk II wydał miasta na łup książętom, zakazał związków miast (1231; mimo to miasta broniły swojej niezależności właśnie w związkach, wspieranych przez słabszych książąt, np. Związek Miast Reńskich pod Egidą Moguncji (1254);

• okres po śmierci Fryderyka II - tzw. Wielkie Bezkrólewie (1250-73), czasy zamętu, świeccy władcy terytorialni rościli sobie prawo do korony królewskiej; nikt nie chciał zaakceptować żadnego ze swoich rywali na tronie, dlatego sięgano po kandydatów za granicę - Alfonsa X, króla Kastylii (jego kandydaturę dosyć szybko odrzucono); kler natomiast poparł Ryszarda księcia Kornwalii, który przekupił też większość niemieckich książąt; konkurentem do korony niemieckiej stał się też szybko rosnący w potęgę książę czeski Otokar II;

• problemy w stolicy apostolskiej, do której odwoływano się z prośba o rozstrzygnięcie sporu o koronę niemiecką; w końcu elektorzy duchowni i palatyn z Renu wybrali w 1273r. na króla Rudolfa z Habsburga, który otrzymał poparcie papieża;

39. Początki potęgi Habsburgów:

• Rudolf bazował na własnych ziemiach na terenie dzisiejszej Szwajcarii oraz części dawnych królewszczyzn, które udało mu się odzyskać na drodze dyplomacji i pod przymusem; udało mu się też w dużej mierze przywrócić spokój wewnętrzny;

• 1276r. - armia Rudolfa najeżdża Otokara II, który przez długi czas odmawiał uznania go królem; Rudolf odbiera mu wszystkie terytoria oprócz Czech i Moraw, wkrótce Otokar ginie pod Durnkurt (1278);

• Rudolf nie mógł wcielić zdobytych terytoriów do Niemiec, bo nie posiadały one domeny zwartego terytorium; nadał więc: Karyntię i Krainę hrabiom Tyrolu, Austrię i Styrię swoim synom - Albrechtowi I i Rudolfowi II - to był zaczątek późniejszej monarchii habsburskiej (1281); potem panujący Albrecht rozbudował imperium, nadał Czechy swojemu synowi, potem jednak został zamordowany;

40. Henryk VII. Powrót cesarstwa do Italii:

• wybór na króla Henryka VII pod auspicjami papiestwa, które teraz podlegało królowi Francji, Filipa Pięknego, który zadbał by król Niemiec był „wygodny” dla Francji - Henryk był wasalem króla Francji z niektórych drobnych posiadłości;

• Henryk obrany został królem rzymskim i dął się porwać tradycjom pierwszej korony zachodu; zażądał cesarskiej koronacji w Rzymie, dokąd wyruszył jesienią 1310r., powitany tam bardzo entuzjastycznie - Włosi żywili nadzieję, że Henryk zjednoczy ich kraj;

• papież Klemens V, mimo, że pozwolił na koronację, zaniepokoił się tak szybkimi sukcesami Henryka, mianował wikariuszem papieskim w Stolicy Apostolskiej Roberta neapolitańskiego; nieuchronne było starcie, w którego przeddzień jednak Henryk zmarł (1313), co pozwoliło mimo wszystko związać z jego imieniem ideę wskrzeszenia wiecznego Rzymu;

41. Luksemburgowie i Wittelsbachowie:

• po śmierci Henryka nowe rozgrywki o tron w Niemczech; na czele w tym wszystkim, obok Habsburgów - Wittelsbachowie; Ludwik IV z tego rodu był kandydatem do tronu w elekcji 1314r.;

• Jan Luksemburski, król Czech, zbyt młody by pretendować do korony niemieckiej, poparł Habsburga, Fryderyka Pięknego; powstał spór, którego po śmierci Klemensa V papiestwo nie mogło rozstrzygnąć - doszło do wojny domowej; pod Muhldorfem (1322) Ludwik wziął do niewoli Fryderyka, zadając mu ostateczną klęskę; potem Ludwik został wyklęty przez papieża (1324);

• ostatecznie doszło do pojednania Ludwika z Habsburgami oraz uznania przez niego Fryderyka za dożywotniego współregenta;

• wyprawa włoska Ludwika (1327-28) dała mu koronę cesarską, musiał jednak uchodzić przed Robertem neapolitańskim;

• deklaracja stanów Rzeszy na sejmie w Rhense (1338r.), zamykająca papiestwu drogę do interwencji w sprawie obsady tronu niemieckiego;

• terytorium Ludwika rosło w siłę co wywoływało obawy innych rodów rywalizujących z Wittelsbachami - Jan Luksemburski rozpoczął awanturniczą akcję w Lombardii a także ożenił syna z córką Henryka karynckiego, przez co liczył na opanowanie Karyntii, Krainy i Tyrolu;

• Cesarz Ludwik, niezadowolony z takiego obrotu spraw, sprzymierzył się przeciw Luksemburgom z Habsburgami, którym nadał Karyntię i Krainę, sam zachowując Tyrol; wykorzystał niesnaski Małgorzaty z synem Jana Luksemburskiego skłaniając ją do wygnania go, unieważnienia małżeństwa i poślubienia syna cesarskiego - Ludwika brandenburskiego;

• Ludwik zraził do siebie wszystkich, nawet Wittelsbachów z Palatynu, co wykorzystał papież Klemens VI i zdetronizował Ludwika a na jego miejsce obsadził starszego syna Jana Luksemburskiego, Karola IV („kleszy król”)(1346);

42. Polityka Karola IV. Złota Bulla:

• dopiero śmierć Ludwika IV otworzyła Karolowi rzeczywistą drogę do tronu (1347);

• Karol poślubił Annę z Wittelsbachów z Palatynatu;

• Karol, starym zwyczajem cesarzy, dbał przede wszystkim o dobro swojej dynastii; czuł się Czechem, był wiernym wykonawcą polityki awiniońskiej;

• podróż do Włoch po korone cesarską (1355) stanowiła jednocześnie akt rezygnacji z wszelkich pretensji do władzy nad Italią;

• 1356r. - Karol IV wydaje Złotą Bullę, która służyła utrwaleniu pokoju w Rzeszy; ustalała liczbę i uprawnienia 7 elektorów; zasada niepodzielności księstw; elektoraty miały prawie pełne regalia i pełną autonomię sądowniczą; zakaz przeciw miastom i drobnemu rycerstwu, aby łączyli się w związki;

43. Rozwój partykularyzmu w Niemczech. Początki Szwajcarii:

• Niderlandy wyodrębniały się gospodarczo i politycznie, aby pod koniec XIV w. wejść w proces jednoczenia pod władzą książąt burgundzkich;

• 1370r. powstaje, wbrew postanowieniom Złotej Bulli, Związek Miast Szwabskich skierowany przeciw książętom niemieckim i cesarzowi; akcja skierowana przeciw miastom zakończyła się niepowodzeniem - wojska Eberharda II zostały pobite przez mieszczan w 1377r. pod Reutligen;

• zbuntowane miasta weszły w kontakty ze Szwajcarią, ale w !388r. zostały ostatecznie pobite;

• chłopi szwajcarscy, broniąc przywilejów przyznanych im przez Fryderyka II - w 1291r. skierowali związek zawarty przeciw Habsburgom w obronie swej wolności; uważa się to za początek Konfederacji Szwajcarskiej; Habsburgowie zdecydowali się w 1315r. na wyprawę przeciw chłopom, co zaowocowało całkowitą utratą władzy na trzema kantonami (Uri, Schwyz, Unterwalden); potem przystąpiły inne kantony;

• rywalizacja Habsburgów i Luksemburgów - Karol IV założył uniwersytet w Pradze(13480, Rudolf IV w Wiedniu(1365);

• niemal wszystkie posiadłości habsburskie w Szwajcarii zostały przyłączone do konfederacji;

• powodzenie Szwajcarów zachęciło do podobnych wystąpień poddanych innych władców, w ten sposób powstały Gryzonia i Wallis, które sprzymierzyły się z Konfederacją Szwajcarską;

• inna republika chłopska powstała nad Morzem Północnym - Dithmarschen;

44. Dalszy rozkład polityczny Rzeszy pod koniec XIV i w XV wieku:

• za czasów Wacława, syna Karola IV, pozycja króla rzymskiego straciła w Rzeszy wszelkie znaczenie, sam Wacław również tracił pozycję, aż w 1400r. został zdetronizowany na rzecz Rubrechta Wittelsbacha, jednak większość Rzeszy nadal opowiadała się za Wacławem - schizma królewska; po śmierci skompromitowanego Ruprechta w 1410r. elektorzy wybrali jeszcze 2 królów;

• wkrótce jeden z nich umarł, a Wacław zrzekł się prerogatyw króla rzymskiego na rzecz brata Zygmunta, który w 1414r. zwołał sobór w Konstancji mediując w sporze o tiarę papieską;

• przy pomocy książąt niemieckich Zygmunt podejmował „wyprawy krzyżowe” przeciw husyckim Czechom; pod koniec życia otrzymał koronę czeską;

• za cenę koronacji cesarskiej w Rzymie w 1433r. przeszedł na stronę papieża i pomógł mu wygrać walkę z koncyliaryzmem;

• Fryderyk III koronowany w 1452r. panował aż 53 lata - w tym czasie nastąpił całkowity rozkład Rzeszy, walki wewnętrzne, odrodzenie w 1441r. Związku Miast Szwabskich; niebezpieczeństwo grożące Niemcom ze strony Francji i Burgundii; potrzeba reform;

45. Terytoria niemieckie w XV wieku:

46. Czynniki odśrodkowe w Niemczech:

Rozwój krajów Europy Środkowej i Północnej. Zahamowanie ekspansji niemieckiej

47. Wzmocnienie Czech i zjednoczenie Polski:

• Na czele hierarchii polskiej w 1283 roku stał jeden z najwybitniejszych przedstawicieli kleru polskiego, arcybiskup Jakub Świnka;

• 1285 r. - Synod w Łęczycy, potępienie księcia i franciszkanów, zezwolenie na działalność duszpasterską i kierownictwo szkół kościelnych wyłącznie duchownym znającym język polski, regulacja nauczania zasad wiary i modlitw w tym języku;

• 1289 r. - Henryk IV opanowuje Kraków;

• 1294 r. - Jakub Świnka koronuje na króla Polski księcia wielkopolskiego Przemysła II;

• 26 sierpnia 1278 r. - bitwa pod Durnkurt na Polu Morawskim, Klęska Przemysła Ottokara II;

48. Kazimierz Wielki w Polsce:

• Następcą Władysława Łokietka został Kazimierz Wielki;

• 1343 r. - pokój w Kaliszu, Kazimierz Wielki zrzekł się na rzecz Krzyżaków Pomorza w zamian za zwrot Kujaw;

• Konflikt o Tyrol i próby odzyskania Śląska;

• 1348 r. - Pokój w Namysłowie;

• 1364 r. - założenie uniwersytetu w Krakowie;

• 1339 r. - układ w Wyszehradzie, potwierdzenie sukcesji andegaweńskiej;

49. Ludwik Wielki na Węgrzech:

• Za panowania Ludwika I Wielkiego Czechy osiągnęły apogeum swej potęgi;

• 1351 r. - „Decretum unicum”, reforma własności ziemskiej na zasadach lennych;

• System chorągiewny (banderyjny) - poszczególne rody szlacheckie wystawiały na wojnę określoną liczbę zbrojnych, drobna szlachta wchodziła do chorągwi magnackich;

• 1327 r. - reforma górnictwa i mennictwa, oparta na ścisłym przestrzeganiu monopolu królewskiego (regale) w obu dziedzinach;

• 1323 r. - reforma monetarna;

50. Karol IV w Czechach:

• 1346 r. - bitwa pod Crecy;

• Jan de Marignola - kronika świata, opis krajów Dalekiego Wschodu;

• Autobiografia Karola IV, kazania, żywoty świętych;

• 1348 r. - założenie uniwersytetu w Pradze, wzorowanego na Sorbonie i mającego stanowić jej środkowoeuropejski odpowiednik;

• Majestas Carolina - próba modyfikacji miejscowego prawa zwyczajowego z pomocą elementów prawa rzymskiego;

• 1364 r. - tzw. „układ o przeżycie”, układ o wzajemnym dziedziczeniu między osobami i rodami, na mocy którego osoba lub ród pozostały po śmierci kontrahenta dziedziczy jego spadek;

51. Walki o dziedzictwo Andegawenów. Unia polsko-litewska:

• 1374 r. - przywileje nadane szlachcie w Koszycach;

• 1396 r. - bitwa pod Nikopolis;

• „rejzy” - wyprawy krzyżackie;

• 1362 r. - bitwa nad Silnymi Wodami;

• 1370 r. - klęska Litwinów nad Rudawą;

• 1385 r. - układ w Krewie;

• 15 lipca 1410 r. - zwycięstwo Jagiełły pod Grunwaldem;

• 1411 r. - pokój toruński;

• 1 września 1435 r. - klęska pod Wiłkomierzem, nad Świętą;

• 1440 r. - Związek Pruski;

• 1466 r. - Pokój toruński (II), wcielenie do Polski tzw. Prusów Królewskich: Pomorze Gdańskie, ziemia chełmińska, malborsko-elbląska i Warmia;

52. Geneza ruchu husyckiego w Czechach:

• Kaznodzieje występujący przeciw niemoralności:
  - mnich austriacki Konrad Waldhauser;
  - Jan Milicz z Kromieryża;

• Satyra społeczna rozpowszechniana przez wagantów;

• Tomasz ze Stitnego - teolog;

• Maciej z Janowa - uniwersytet praski, proponował nawrót do pierwotnego chrześcijaństwa i żądał zniesienia klasztorów;

• Jan Hus - ruch husycki, radykalne poglądy na temat organizacji kościoła, potępiał niemoralne życie kleru, wzywając do bojkotu niegodnego duchowieństwa , piętnował ucisk ludu przez możnych, występował w obronie czeskiego języka przeciw Niemcom, reforma ortografii czeskiej, zainicjowanie przekładu Biblii na język czeski;

• 1409 r. - dekret kutnohorski, przekazanie Czechom władzy na uniwersytecie praskim, czego następstwem było opuszczenie Pragi przez niemieckich profesorów i studentów, którzy założyli uniwersytet w Lipsku;

• Kielich - oznaka komunii sub utraque specie (udzielanej wiernym pod dwiema postaciami) - miał stać się symbolem ruchu;

• Wolność wygłaszania kazań;

• Po raz pierwszy komunię pod dwiema postaciami przeprowadził w Pradze Jakubek ze Stribra;

53. Rewolucja husycka:

• Biedota praska żądała zbrojnego powstania przeciw kościołowi i panom feudalnym, celem wprowadzenia „ubogiego kościoła” i powszechnej równości;

• Mikołaj z Drezna, Jan Żeliwski - reprezentanci ruchu;

• 30 lipca 1419 r. - defenestracja (czyli wyrzucenie przez okna rajców), opanowanie władzy w mieście przez Jana Żeliwskiego;

• Chiliazm - Wacław Konrad, Martinek Huska, wiara w rychłe powtórne przyjście Chrystusa na ziemię i powstanie rządzonego przez niego tysiącletniego Królestwa Bożego, pielgrzymki w góry: Tabor, Horeb, Syjon;

• 1420 r. - bitwa pod Witkową Górą;

• Cztery artykuły praskie - wyznanie wiary:
  1.wolne głoszenie „słowa bożego”;
  2.komunia pod dwiema postaciami;
  3. Odebranie duchowieństwu świeckiej władzy i posiadłości;
  4. Karanie grzechów ciężkich przez władze świeckie;

• Umiarkowana grupa utrakwistów (lub kalikstynów) od łac. Calix - kielich, mistrz Jan Pribram, Jan z Rokicany;

• Taboryci - najbardziej radykalny odłam husytyzmu powstały po rozpadzie głównego nurtu na początku lat dwudziestych XV wieku. Nazwa pochodzi od miasta Tábor w południowych Czechach, gdzie znajdowała się najważniejsza twierdza tej organizacji. Przywódcami taborytów byli m.in: Jan Žižka, Prokop Wielki, Prokopek, przyznawali poddanym prawo karania grzechów swych władców, co miało ogromne konsekwencje społeczne;

• Krucjaty Prokopa Wielkiego (Gołego) przeciw Czechom:
  - 1426 r. - pod Usti nad Łabą;
  - 1427 r. - pod Tachowem;
  - 1431 r. - pod Domażlicami;

• 1433 r. - wyprawa przeciw Krzyżakom;

• 30 maja 1434 r. - bitwa pod Lipanami, utrakwiści zadają klęskę taborytom;

• 1436 r. - zawarcie kompaktatów praskich utrakwistów z przedstawicielami soboru bazylejskiego;

54. Jerzy z Podiebradu i Maciej Korwin. Jagiellonowie w Czechach i na Węgrzech:

• 1448 r. - Jerzy z Podiebradu zajmuje Pragę;

• 10 listopada 1444 r. - bitwa pod Warną;

• 1479 r. - rozejm w Ołomuńcu;

55. Walka krajów skandynawskich z ekspansją niemiecką. Unia kalmarska:

• Kultura i sztuka niemiecka wywarły wybitne piętno na obliczu Skandynawii;

• Ustrój społeczny miast:
  - chłopi w swej masie zachowali wolność osobistą, prawo własności, a nawet przedstawicielstwo w zgromadzeniach stanowych;

• Najgęściej zaludnionym i najzamożniejszym z trzech królestw była Dania;

• Norwegia: w Bergen powstał wyodrębniony ośrodek Hanzaetycki z niemiecką ludnością kupiecką i rzemieślniczą, z autonomiczną administracją;

• Całkowicie zniszczony handel norweski;

• 1365 r. - bitwa pod Enkoping;

• 1370 r. - pokój w Strzałowie;

• 1389 r. - bitwa pod Falkoping;

• 1397 r. - zjazd w Kalmarze, unia kalmarska;

• Konflikt między Szwecją i Danią;

• 1435 r. - Powstanie chłopskie Elgelbrekta Engelbrekstona;

[ 459 - 508 ]

Kraje śródziemnomorskie w XIV-XV wieku

56. Struktura społeczno- gospodarcza Włoch. Geneza podziału na Północ i Południe:

• Włochy przejmują w Europie rolę kulturalną i gospodarczą Francji;

• Plaga Czarnej Śmierci we Włoszech;

• Kryzys XIV wieku we Włoszech: katastrofa banków florenckich, handel zamorski;

• Z kryzysu najszybciej wyleczyły się północne Włochy - zwłaszcza Lombardia i Toskania;

• Mediolan i Florencja utrzymują swoją świetność, podobnie jak Wenecja, która wysunęła się stanowczo w handlu lewantyńskim przed Genuę;

• Okres rozkwitu rolnictwa lombardzkiego - powiązanie z chłonnymi rynkami miejskimi, przyciągało silne kapitały mieszczańskie;

• Południe Włoch: Państwo kościelne i Sycylia stają w obliczu poważnej regresji ekonomicznej i społeczno-politycznej, wzrastający ucisk chłopów wywołał liczne powstania;

• Na Sycylii wyzwolenie kraju spod władzy Francuzów zapoczątkowało tylko panowanie aragońskie z napływem nowych chciwych baronów feudalnych;

• Państwo Kościelne - przeniesienie dworu papieskiego do Awinionu - otwarcie okresu wszechwładzy rodów: Colonnów, Orsinich, itd.;

• Komuny miejskie: Bolonia, Imola, Viterbo;

• W XIV wieku ukształtował się aktualny do dzisiaj podział Włoch na silnie rozwiniętą gospodarczo i kulturalnie Północ oraz zacofane i ubogie Południe;

• Najważniejsza przyczyna podziału - pozostawienie korony królewskiej i cesarskiej rzymskiej w ręku obcych monarchów z Alp, tendencje do decetralizacji;

57. Ostatnie interwencje cesarskie:

• Spory papiestwa i cesarstwa w XII wieku pozostawiły we Włoszech trwały ślad w postaci istniejących niemal w każdym mieście ugrupowań gwelfów i gibelinów;

• Gwelfowie - na początku reprezentowali ruch komunalny, który walczył z elementami feudalno-arystokratycznymi o demokratyzację władzy w miastach, od XIII wieku;

• XIV wiek - podział polityczny miast północnowłoskich stabilizuje się:
  - gwelfowie: Florencja, Bolonia, Nowara, Brescia, Bergamo, Padwa, Mantuia, Ferrara;
  - gibelinowie: Cremona, Pawia, Astia, Modena, Siena, Lukca, Piza;

• Tylko Mediolan miał nieustabilizowaną sytuację;

• Gwelfowie - pod wodzą rodziny della Torre;

• Gibelinowie - ród Viscontich;

• 1310 r. - we Włoszech pojawia się cesarz, wywołując wielki zapał wśród gibelinów;

• Henryk II ucieleśnieniem nadziei odrodzenia Świętego Cesarstwa Rzymskiego i zjednoczenia chrześcijaństwa (Dante);

• Henryk usuwa z Mediolanu gwelfickich della Torre i oddaje władzę Viscontim, tworząc nową twierdzę gibelinizmu;

• Opór Henrykowi stawia Florencja, popierana przez Roberta neopolitańskiego;

• Henryk II koronowany na cesarza w 1312 roku;

• Ludwik IV - następca Henryka, pojawił się we Włoszech w 1327 roku, przeciwnik papiestwa, popierany przez radykalne kręgi franciszkanów oraz zwolenników redukcji świeckiej władzy papieża;

• Ludwik opanowuje Pizę, a następnie dociera do Rzymu;

• 1327 r. - w Rzymie wybucha powstanie antypapieskie;

• Sciar Colonna - „senator”, stał na czele Rzymu podczas powstania;

• 17 stycznia 1328 r. - uroczysta koronacja Ludwika IV w katedrze św. Piotra, koronę na głowę Ludwika wkłada Sciar Colonna, jako przedstawiciel senatu i ludu rzymskiego;

• Ciężary finansowe i brak żywności spowodowany przez armię cesarską odwróciły sympatię ludu do Ludwika;

• 1331 r. - pojawia się Jan Luksemburski, król Czech, który wmieszał się w spory miast północnowłoskich, opanowując: Brescię, Bergamo, Cremonę, Como, Pawię, Nowarę, Vercelli, Parmę, Reggio, Modenę, Lukkię ;

• 1331 r. - liga w Castelbaldo , zawarta w obronie równowagi włoskiej, skierowana przeciwko Luksemburgom, Florencja, Mediolan, Ferrara, Werona + Gonzagowie z Mantui;

58. Przemiany społeczno-polityczne w miastach włoskich. „Tyrani” i kondotierzy:

• Liga w Castelbaldo była świadectwem upadku dawnych podziałów na gwelfów i gibelinów;

• Walki wewnętrzne w miastach włoskich w drugiej połowie XIII wieku;

• Ferrara - władzę w mieście przejmuje podesta Azzo d'Este;

• Mediolan - gwelficki capitano del popolo Pagano della Torre;

• Lud Viscontich zapanował w sercu Lombardii;

• 1259 r. - Scaligerowie opanowują władzę w Weronie;

• Medyceusze (Medici) we Florencji;

• Wenecja: zniesiono zgromadzenie ludowe, władza doży została zredukowana do roli dożywotniego prezydenta republiki,;

• 1355 r. - doża Marino Faliero próbuje obalić oligarchię i pochwycić władzę w swoje ręce;

• Powstaje Rada Dziesięciu sprawująca tajny nadzór nad działalnością wszystkich urzędów;

• Polityka wewnętrzna Wenecji nosiła znamiona pogłębiającego się konserwatyzmu;

• Powstają zawodowe zbrojne oddziały najemne, na ich czele stali dowódcy, zwani kondotierami (condottieri);

• Najsławniejsi Kondotierzy: Castruccio Castracane, Francesco Busone, Bartolomeo Colleoni, Francesco Sforza;

59. Cola di Rienzo. Tendencje unifikacyjne we Włoszech:

• Rzymski ruch republikański - ruch o charakterze demokratycznym;

• W nieobecności papieża władza w Rzymie pozostała w rękach tamtejszego możnowładztwa dopuszczającego się bezprawia;

• 1347 r. - ruch rzemieślniczo-plebejski na czele z Cola di Rienzo obala rządy oligarchii;

• Rienzo przyjmuje tytuł trybuna ludu, zreorganizował administrację i finanse, tworzy milicję ludową;

• Cola di Rienzo rzucił hasło zjednoczenia miast rzymskich pod egidą Rzymu, jako wstępu do zjednoczenia kraju, brak poparcia innych miast;

• Papież Klemens XI rzuca na niego klątwę i w grudniu 1347 r. Cola ucieka do Rzymu;

• Karol IV w 1352 r. odsyła Colę do Awinionu;

• 1354 r. - Cola wraca do Rzymu;

• 8 października 1354 r. - Cola di Rienzo ginie w ulicznych zamieszkach;

• Kardynał Albernoz przywraca w Rzymie władzę papieską;

• Rozwój patriotyzmu włoskiego zmierzającego do połączenia Italii w ramach państwa pod berłem cesarza lub papieża;

• Rozpowszechnienie języka toskańskiego dzięki Dantemu, Petrarce, Boccacciowi;

• Niechęć do zaalpejskiej, „gotyckiej” sztuki - symbolu barbarzyństwa;

• W XIV-XV w. wytwarza się zespół kilkunastu państw o zwartych na ogół terytoriach, zreorganizowanej administracji;

60. Państwa włoskie: Werona, Mediolan:

• Werona - najsilniejsza tyrania lombardzka w XIII stuleciu;

• 1259 r. - władzę w mieście przejmuje capitano del popolo Mastino della Scala, ród Scaligerów;

• Can Grande - najwybitniejszy z rodu Scaligerów, podporządkował sobie Vicenzę, Padwę, Treviso;

• 1387 r. - tyrania Scaligerów upada pod ciosami Viscontich z Mediolanu;

• Główna potęga na północy - Mediolan Viscontich;

• Mediolan za czasów Jana Galeazzo osiągnął szczyt potęgi;

• Jan Galeazzo podbił Weronę, opanował Bolonię, Perugię, Parmę, Piacenzę, Padwę, Sienę, Pizę;

• 1401 r. - bitwa z królem rzymskim Rupechtem;

• Filip Maria - następca Jana Galeazzo, wraz z nim wygasła linia Viscontich;

• 1428 r. - pokój w Ferrarze;

• W Mediolanie ogłoszono republikę abrozjańską;

• 1454 r. - pokój w Lodi;

61. Państwa włoskie: Wenecja, Genua:

• Rozbudowa posiadłości Wenecji o Marchię Treviso;

• Kontrola dróg handlowych do Niemiec;

• Doża Michał Steno opanowuje Padwę, Vicenę i Weronę;

• Marchia Friulska - przedmiot rozgrywek między Habsburgami a Luksemburczykami;

• 1381 r. - bitwa pod Chioggią;

• Prowansja i Sabaudia - wielkie emporia handlowe;

62. Państwa włoskie: Sabaudia - Piemont, Ferrara - Modena:

• W zachodniej części północnych Włoch najpotężniejszymi książętami byli władcy Sabaudii i Piemontu;

• Geneza hrabstwa Sabaudii sięga czasów królestwa Burgundii, na którego terenie powstało ono w X wieku;

• Humbert I Białoręki - fundator potęgi domu sabaudzkiego;

• Ekspansja Sabaudii we Włoszech;

• Potęgę rodu rozbudowali: Amadeusz VI Zielony Hrabia, Amadeusz VII Czerwony Hrabia;

• 1416 r. - Amadeusz VIII Pokojowy otrzymuje tytuł książęcy od Zygmunta Luksemburskiego;

• Siłę państwa sabaudzkiego stanowiło położenie na przełęczach alpejskich, słabością zaś było rozbicie geograficzne i językowe oraz sprzeczność interesów różnych posiadłości;

• Władztwo rodu Este - na południe od Padu;

• Welfowie - niemiecka gałąź rodu;

63. Państwa włoskie: Florencja, Mantua, Państwo Kościelne:

• Florencja - jedno z najpotężniejszych ekonomicznie i politycznie miast-państw włoskich;

• Częste zmiany ustroju Florencji;

• Od końca XIII w.: rywalizacja Cerchich i Donatich, zamachy Karola de Valois (brat Filipa Pięknego), Gauntiera de Brienne (księcia ateńskiego), walki pomiędzy bogatymi a ubogimi cechami (popolo grasso i popolo minuto);

• 1378 r. - powstanie Ciompich, wystąpienie robotników florenckich manufaktur;

• Powiększanie posiadłości Florencji w Toskanii: komuny - Pistoja, Arezzo, Cortona, Volterra, a także Piza (1405 r.);

• O władzę we Florencji walczyły rody Albizzich i Medicich (Medyceuszów);

• Medyceusze popierali postulaty niższych warstw społecznych - Sylwester Medici;

• 1421 r. - Jan Medici pełni najwyższy urząd republiki - chorążego sprawiedliwości (gonfaloniere della giustizia), sprawiedliwy rozdział podatków;

• Urząd gonfaloniera;

• Rządy Kosmy Starego były okresem największej świetności Florencji - główny ośrodek sztuki i literatury włoskiego Odrodzenia;

• Margrabstwo Mantui - ród Gonzagów;

• Księstwo Urbino - ród Montefeltro;

• Państwo Kościelne - tzw. „ojcowizna św. Piotra”, państwo znajdujące się na terenie obecnych środkowych Włoch, rządzone przez papieży jako świeckich monarchów;

64. Państwa włoskie: Neapol, Sycylia:

• Południowa część Włoch - królestwo Andegawenów (Królestwo Sycylii);

• Upadek władzy królewskiej za panowania Joanny I, córki Roberta;

• 1296 - 1372 r. - Wojna z królami aragońskimi;

• Jan Dobry - założyciel tzw. młodszej dynastii andegaweńskiej;

• Sekundogenitura - władza młodszej linii dynastycznej monarchów jednego państwa w innym państwie;

65. Początki Odrodzenia:

• Po pokoju w Lodi (1454 r.) Włochy weszły w okres politycznej stabilizacji;

• Zaalpejska Europa średniowieczna co pewien czas „odkrywała” kulturę antyczną i czerpała z niej to, co aktualnie wydawało jej się potrzebne:
  - za Karolingów: klasyczną gramatykę i stylistykę łacińską;
  - w XII w.: Arystotelesa;

• Płaskorzeźba „Boże Narodzenie” - Niccolo Pisano;

• „Odrodzenie” starożytności, zapoczątkowane we Włoszech pod koniec XIII wieku i w XIV wieku, różniło się od poprzednich „renesansów” świeckim charakterem i postawieniem człowieka w centrum zainteresowań naukowych i artystycznych (humanizm);

• Geniusz twórców otoczony uwielbieniem humanistów;

• Artyści dążyli do wszechstronności;

• Wzorem antycznym artystów koronowano wieńcami laurowymi na Kapitolu;

• Uwielbienie dla wielkich wodzów i polityków, konstruktorów i techników, finansistów i kupców;

• W pismach Cycerona i stoików oraz w dziełach Platona starano się znaleźć uzasadnienie dla prądów XIV i XV stulecia;

• Toskania/Florencja - kolebka nowej kultury;

• Twórczość poetycka Dantego, twórczość malarska Giotta (formalne naśladownictwo sztuki antycznej - dążenie do wiernego odtwarzania natury, z podporządkowaniem go treści średniowiecznej;

• Gwidon z Fiesole (Fra Giovanni Angelico) - malarz, freski w klasztorze św. Marka we Florencji, w kaplicy papieskiej w Watykanie i w katedrze w Orvieto;

• Niccolo Giovanni Pisano - rzeźby, płaskorzeźby ambony w Pizie;

• Filip Brunelleschi - architekt, twórca kanonów architektury Odrodzenia, perspektywa;

• Rzeźba: Lorenzo Ghiberti, Donatello;

• Petrarka i Boccaccio - pierwsi i jedni z największych humanistów;

• Kontakty z uczonymi greckimi, poszukiwanie nieznanych rękopisów autorów starożytnych;

• Biblioteka Watykańska - Mikołaj V;

• Biblioteki w Ferrarze, Urbino, Neapolu;

• Darowizna Konstantyna - przedstawiała dokument wystawiony rzekomo przez cesarza Konstantyna Wielkiego (306-337) na rzecz papieża Sylwestra I (314-335);

66. Odrębna droga rozwoju Półwyspu Pirenejskiego:

• Sztuka hiszpańska postępowała własnymi drogami, czerpiąc z kultury mauretańskiej;

• Wpływy architektury gotyckiej: smukłość, ażurowy ornament, ostry łuk;

• Cechy:
  - całkowite niemal odgrodzenie chóru od nawy, oddzielające sanktuarium kapłańskie od masy wiernych (np. Katedra w Toledo);
  - wąskie okna i płaszczyzny na zewnątrz zamiast typowego rytmu przypór (katedra w Palma na Majorce);
  - ołtarze i fasady bez akcentu centralnego, traktujące kompozycje figuralne jako część składową „dywanowej” ornamentyki (kościół św. Pawła w Valladolid, ołtarz w kościele św. Mikołaja w Burgos);

• 1340 r. - bitwa nad rzeką Salado, zwycięstwo Hiszpanów;

• 14 sierpnia 1385 r. - bitwa pod Aljubarotta;

67. Powstanie zjednoczonej Hiszpanii:

• Kastylia wysunęła projekt nowego związku z Aragonią;

• 1349 r. - zjednoczono z Aragonią królestwo Majorki;

• 1409 r. - Syn Piotra IV, Marcin, wcielił Sycylię do korony aragońskiej;

• Po śmierci Marcina, królem aragońskim został Ferdynand I, młodszy syn Jana I kastylijskiego;

• Kastylia za Jana II i jego następcy Henryka IV była widownią wewnętrznych walk, wywołanych przez rządy chciwego faworyta pierwszego z królów - Alvara de Luna i przez bunt możnych oraz przejściową detronizację Henryka IV;

• Do zjednoczenia Hiszpanii doprowadził ślub Izabeli (następczyni Henryka IV) z aragońskim dziedzicem tronu - Ferdynandem, w 1469 roku + odziedziczenie przez nich tronu Kastylii (1474 r.) i Aragonii (1479 r.);

• Tylko Nawarra nie weszła w skład zjednoczonej Hiszpanii;

• Aragonia toczyła zwycięską walkę o Neapol do 1503 roku z Francją, a potem o wpływy w środkowych i północnych Włoszech;

• Kastylia toczyła wojnę z emiratem Granady i w 1492 roku doprowadziła do jego likwidacji i usunięcia muzułmanów z półwyspu;

• Kastylia:
  - władza królewska mogła liczyć na poparcie silnych miast zorganizowanych w hermandady;
  - sytuacja chłopów ulega pogorszeniu;
  - Kastylia eksporterem wełny;
  - Mesta - związek wielkich hodowców owiec;

• Aragonia:
  - chłopi całkowicie zależni od swoich panów;
  - Ferdynand znosi poddaństwo osobiste - za wykupem;

• Pod władzą fanatycznego dominikanina, Tomasza Torquemady, inkwizycja stworzona w 1478 r. przez Ferdynanda i Izabelę, stała się postrachem niewiernych oraz narzędziem polityki królewskiej;

• Prześladowania Żydów;

• Marrani - półchrześcijanie, wyznający judaizm;

• 1492 r. - Żydzi zmuszeni do opuszczenia Hiszpanii;

• Moryskowie - muzułmanie przyjmujący pozornie chrześcijaństwo;

• 1480 r. - Izabela jednoczy państwa kastylijskie w tzw. Świętą Hermandadę;

• 1485 r. - ”Ordenanzas reales”, ujednolicenie przepisów prawnych;

68. Początki ekspansji morskiej Portugalii:

• Portugalia w XV wieku przeżywała okres ekspansji podjętej przez licznych synów Jana I, którzy przenieśli wojnę z muzułmanami na tereny Afryki;

• 1415 r. - zdobycie Ceuty;

• W rękach Portugalczyków: Tanger, Casablanca, Mazaghan;

• Ferdynand „Książę Niezłomny”;

• Henryk żeglarz odbudowuje flotę;

• Zajęcie Madery, Azorów, wyprawy odkrywcze wzdłuż wybrzeży Afryki;

• Rozwój handlu niewolnikami z zachodniej Afryki;

Zmierzch starych imperiów w Europie Wschodniej i narodziny nowych. Osmanowie i Moskwa

69. Upadek cesarstwa Paleologów:

• 15 sierpnia 1261 r. - cesarz Michał VIII Paleolog wskrzesił imperium bizantyjskie;

• Cesarstwu groził odwet ze strony łacinników, nie dało się również przezwyciężyć długotrwałego rozbicia politycznego ziem bizantyjskich na posiadłości drobnych despotów, arystokracja zdradzała tendencje do usamodzielnienia się w udzielanych państewkach;

• We wschodnim Peloponezie powstał nowy ośrodek bizantyjski ze stolicą w Mistrze;

• 1264 r. - Michał VIII zgłosił we własnym imieniu uznanie prymatu papiestwa;

• 1274 r. - sobór lioński, krótkotrwała unia kościelna;

• Mowy i pisma Jana Bekkosa udowadniające, że spory między kościołami greckim i łacińskim to spory o słowa;

• 1282 r. - „nieszpory sycylijskie”;

• Panowanie syna Michała, Andronika II było pasmem klęsk:
  - walki klik dworskich;
  - upadek znaczenia handlowego Konstantynopola;
  - spustoszenie terenów wiejskich przez nieustanne wojny;
  - likwidacja floty cesarskiej;
  - cały handel przechodzi w ręce genueńczyków i wenecjan, którzy toczyli walki między sobą na ziemiach i wodach bizantyjskich;

• 1302 r. - bitwa pod Nikomedią;

• 1328 r. - detronizacja Andronika II przez Andronika III;

• Powstanie plebejskie - „ruch zelotów” w Salonikach;

70. Państwa słowiańskie na Bałkanach. Stefan Duszan:

• Okres świetności Bułgarii za czasów cara Jana Kolajona;

• 1230 r. - bitwa pod Kłokotnicą, opanowanie Macedonii;

• 1235 r. - niezależność kościoła bułgarskiego;

• 1277 r. - powstanie chłopskie pod przewodnictwem Iwajły;

• 1280 r. - Jerzy Terter, wojownik pochodzenia kumańskiego, założył nową dynastię;

• Sawa - twórca i patron kościoła serbskiego;

• Serbia za czasów Stefana Duszana:
  - 1345 r. - opanowanie Macedonii bizantyjskiej (poza Salonikami);
  - 1349 r. - zdobycie Epiru i Tesalii;
  - 1354 r. - wyniesienie metropolity serbskiego z Peczu do godności niezależnego patriarchy;
  - 1346 r. - Stefan Duszan cesarzem Serbii i Greków;

• 1349 r. - „Zakonnik” - zbiór praw serbskich, częściowo stanowiący kodyfikację prawa zwyczajowego, częściowo regulujący zasady serbskiego feudalizmu (z podziałem na wyższą szlachtę - vlasteli, oraz niższą - vlastelici);

• Bastiny - dziedziczne włości;

• Pronii - zapożyczone z Bizancjum lenna służebne;

• Sobory - zjazdy możnowładców świeckich i duchownych;

• Państwo bułgarskie rozbite na dwa carstwa:
  - Jana Szyszmana w Tyrnowie;
  - Jana Stracimira w Widynie;

71. Początki Państwa Osmanów:

• Państwo Osmanów kontynuacją państw Seldżuków w Azji Mniejszej;

• 1288 r. - pojawia się Osman I, który dał nazwę państwu i ludowi;

• 1301 r. - bitwa nad Nikomedią, w której Osman zadał klęskę wojskom bizantyjskim;

• Koniec Cesarstwa Bizantyjskiego - Murad I w zdobytym Adrianopolu umieścił przeniesioną z Brussy stolicę;

• Powodzenia Turcy Osmańscy zawdzięczali znakomitej organizacji wojska i państwa, podporządkowanej celom zdobywczym;

• Jeni cery (janczarze) - oddziały tzw. „nowej armii”;

72. Podboje Turków na Bałkanach:

• 1363 r. - Murad I zdobywa Filipopol (Płowdiw) i Starą Zagorę;

• 1371 r. - bitwa nad Maricą;

• W drugiej połowie XIV wieku najsilniejszym z państw południowosłowiańskich była Bośnia;

• 1388 r. - Turcy zdobyli Tyrnowo;

• 15 czerwca 1389 r. - bitwa na Kosowym Polu, Serbowie zostali rozbici;

• 28 września 1396 r. - bitwa pod Nikopolis, Turcy (zwycięstwo) vs. Chrześcijanie;

73. Klęska Turków pod Ankarą i jej skutki:

• „Deus ex machina” - narzędzie opatrzności, krwawy Timur Chromy;

• 20 lipca 1402 r. - bitwa pod Ankarą, klęska Turków w walce z koczującymi nad górnym Eufratem plemionami;

• Skutki:
  - sułtan wpadł w niewolę;
  - Timur przywrócił niepodległość emiratu Karamanów;
  - walki między braćmi Timura;

• 1413 r. - Mahomet przywrócił jedność państwa tureckiego;

74. Krucjata warneńska i upadek Konstantynopola:

• Nowa ofensywa turecka po wstąpieniu na tron Murada II;

• 1430 r. - zdobycie Saloników;

• Tylko pomoc Zachodu mogła uratować Konstantynopol, dlatego przywódcy bizantyjscy często pielgrzymowali po Europie i prosili o pomoc;

• 6 lipca 1439 r. - unia kleru z cesarstwem, Florencja;

• 1443 r. - do Serbii wyruszyła armia węgierska pod dowództwem króla Władysława Jagiellończyka + Polska, Niemcy, Serbia (pod dowództwem Brankowicza);

• 3 listopada 1443 r. - bitwa pod Niszem, klęska zadana Turkom przez przywódcę wyprawy - Jana Hunyadę;

• 10 listopada 1444 r. - bitwa pod Warną, klęska Węgier;

• Sułtan Mahomet II pragnie zdobyć Konstantynopol, w 1453 roku rozpoczynając oblężenie na miasto, otaczając Konstantynopol ze wszystkich stron armią i flotą;

• Konstantyn XI - ostatni cesarz wschodniorzymski;

• 29 maja 1453 r. - zdobycie Konstantynopola;

• Stolicę Wschodniego Cesarstwa nazywano odtąd Istambułem;

• Mahomet II zasiedla Istambuł ludnością grecką i turecką;

• Hagia Sophia została zamieniona na meczet;

75. Dalsze zdobycze tureckie. Organizacja państwa Osmanów:

• 1456 r. - Turcy zajmują księstwo Aten i Teb;

• 1462 r. - Mahomet II opanowuje Moreę (Peloponez);

• 1461 r. - kapituluje bez walki ostatni cesarz Trebizondy - Dawid Kommenos;

• 1459 r. - Mahomet podbija despotat serbski Brankowiczów;

• 1463 r. - opanowanie Bośni;

• 1483 r. - opanowanie Hercegowiny;

• 1466 r. - ulega emirat Karamanów;

• 1481 r. - opanowanie Otranto;

• Na podbitych przez Turków terenach wprowadzono jednolitą administrację (kompetencje cywilne + wojskowe), w ważnych strategicznie punktach wysiedlano ludność miejską i osiedlano chłopów muzułmańskich;

• Na początku jedynym prawem był Koran, następnie Mahomet II wydał kodeks przepisów prawnych w zakresie administracji i finansów, tzw. „Kanun-name” oparty na wzorach bizantyjskich;

• Raja (stado) - ludność chrześcijańska została obłożona podatkiem państwowym (charadżem);

• Timar - beneficja;

• Spahis - feudalne oddziały nieregularnej jazdy tureckiej za czasów imperium osmańskiego;

• Dużą rolę w państwie zaczęły odgrywać dawne bizantyjskie rody arystokratyczne (fanarioci - od dzielnicy Fanar w Konstantynopolu);

• Literatura: tłumaczenia z arabskiego i perskiego;

• Architektura: naśladowanie kościołów bizantyjskich - „Zielony meczet” w Brussie, meczet sułtana Mahometa II w Konstantynopolu;

76. Kultura bizantyjska w okresie Paleologów:

• Peloponeska Mistra - ostatnie ognisko ginącej cywilizacji bizantyjskiej;

• 1439 r. - sobór florencki;

• Cesarz Jan VI Kantakuzen - pisarz historyczny;

• Grek z Kalabrii Barlaam - obrona doktryny kościelnej przed zalewem orientalnego mistycyzmu;

• Cesarz Manuel II - nauka i literatura;

• Jerzy Gemistos Plethon - wzorowane na Platonie utopijne wizje reformy państwa, m.in. projekty likwidacji klasztorów i rozpędzenia bezużytecznych mnichów;

• Leonikos Chalkokondyles, Jerzy Phrantzes, Kritobulos z Imbros;

• Kardynał Jan Bessarion - arcybiskup Nicei, uczeń Plethona, tłumacz dzieł greckich, propagator Platona;

• Mozaiki i freski w kościele Klasztoru Chora w Konstantynopolu;

• Malarstwo ścienne wielkich fundacji kościelnych: Studenicy, Deczan, Graczanicy;

• Freski w kościele Theotokos Peribleptos w Mistrze;

77. Rozwój państwa moskiewskiego:

• Księstwo moskiewskie powstało w drugiej połowie XIII wieku jako jedna z drobnych dzielnic Rusi Zaleskiej;

• Rywalizacja o stanowisko wielkiego księcia Włodzimierza nad Klaźmą - głównym rywalem był bogaty Twer;

• Pomoc kościoła - metropolici kijowscy po 1309 roku znaleźli się w Moskwie i tam na stałe umieścili swoją rezydencję;

• 8 września 1380 r. - bitwa na Kulikowym Polu nad Donem, pierwsza przewaga orężna nad groźnym wrogiem;

• 12 sierpnia 1399 r. - bitwa nad Worsklą;

78. Świetność i upadek Wielkiego Nowogrodu:

• Nowogrodzianie często zmieniali książąt, obawiając się przechwycenia rządów przez księcia;

• Decyzje polityczne podejmowano na wiecu ogółu ludności Nowogrodu;

• 1418 r. - powstanie pospólstwa;

• Prigorody - mniejsze miasta uzależnione przez Nowogród;

• Psków - największy z prigorodów Nowogrodu;

79. Moskwa - „trzeci Rzym”. Kultura ruska w XIV-XV w.:

• Rozpad Złotej Ordy rozwiązał ostatecznie zależność Moskwy od Tatarów;

• 1502 r. - Złota Orda padła pod ciosami Mengli Gireja;

• W XVI wieku powstała zredagowana przez mnicha Filoteusza z Pskowa teoria o „trzecim Rzymie”: przeniesieniu dziedzictwa dawnego cesarstwa poprzez nowy Rzym-Bizancjum na Moskwę - trzeci i ostatni, wieczny Rzym;

• Arystoteles Fioravanti stworzył Sobór Uspieński, Aleviso - Archangielski;

• Prikazy - centralne urzędy;

• 1497 r. - jednolity kodeks, „Sudiebnik”;

• W XV wieku znaczenia nabrała lądowa droga do Moskwy przez Warszawę, Wilno i Smoleńsk;

• Twer - ważna rola w handlu;

• Andrzej Rublow - malarstwo religijne;

• „Granowitaja pałata” - Kreml;

• Utwory: „Zadońszczyzna”, „Skazanie o poboiszcze”;

• „Powieść o carogrodzie” - Nestor-Iskander;

Daleki Wschód w późnym średniowieczu:

80. Chiny za czasów Mingów:

• W południowej i wschodniej Azji, po przejściu najazdów mongolskich, tamtejsze cywilizacje wracają na stare tory;

• 1368 r. - Cesarstwo Chińskie zrzuciło panowanie mongolskie i wprowadziło na tron dynastię Ming;

• Czu Juan- czang - przeprowadził reformy likwidujące wynagrodzenie urzędników systemem nadań renty feudalnej - dążenie do opłacenia urzędników przez państwo;

• Reorganizacja państwa pozwoliła na ekspansję zewnętrzną;

• 1418 r. - powstanie pod wodzą Le Loi, który w 1424 r. uzyskał uznanie Chin, jako zależny od cesarza król Wietnamu;

• Huang-de - tytuł cesarski;

• Cesarz Czu-ti zorganizował siedem ekspedycji morskich pod przewodnictwem Czeng Ho: Indie, Zatoka Perska, wschodnia Afryka;

• Walki Chin z Mongołami;

• 1410 r. - bitwa nad Ononem;

• Zburzenie Karakorum - stolicy mongolskiego imperium w XIII wieku;

• Mongołowie żądali od Chin otwarcia granic dla zbytu swych produktów hodowlanych i ustalenia cen dogodnych dla producentów;

• Polityka zdobywcza cesarzy z dynastii Ming nie przyniosła długotrwałych rezultatów;

• W XV wieku powstała słynna wielka encyklopedia Jung-le, zawierająca całokształt ówczesnej wiedzy chińskiej, napisana w ciągu pięciu lat przez 2169 pisarzy ( : O ), uczonych, urzędników, zawierała 22 877 ksiąg, spłonęła w 1900 roku;

• Rozwój powieści obyczajowej w języku potocznym;

• Rozkwit artystycznych wyrobów z porcelany i odlewnictwa z brązu;

• Surowy konserwatyzm zamykał możliwości szerszych przemian politycznych i kulturalnych;

81. Korea w XIV-XV w.:

• Wygnanie potomków Czyngis-Chana stało się sygnałem do analogicznych ruchów w Korei;

• 1389 r. - Song-gie opanował władzę w państwie i założył nową dynastię Li, przywrócił starą nazwę państwa - Czoson i przeniósł stolicę do Seulu;

• 1403 r. - wynalazek czcionek metalowych;

• 1446 r. - ułożenie alfabetu fonetycznego;

82. Japonia w dobie rozbicia feudalnego:

• Japonia uniknęła jarzma mongolskiego;

• Kamikadze - „boski wiatr”, tajfun;

• 1274 r. i 1281 r. - Kubilaj zorganizował wielkim nakładem kosztów dwie wielkie ekspedycje armii i floty na Japonię;

• Długotrwała wojna domowa między dwoma ugrupowaniami arystokracji feudalnej, reprezentującymi bogaty południowy zachód i ubogi północny wschód kraju;

• Rozpoczęła się epoka dwóch rządów - północnego i południowego;

• Daimyo - uzależnienie się od książąt feudalnych;

• Rozbicie Japonii na księstwa feudalne;

• Wytworzyła się japońska ideologia rycerska samurajów, która znalazła odbicie religijno-etyczne w naukach buddyjskiej sekty zen-shu, a także eposach rycerskich, np. „Heike monogatari;

• Niezależnie księstwa daimyów, otoczonych wasalami-samurajami, toczące walki z sąsiednimi potentatami;

• Toja - bogaci kupcy;

• Za - korporacje zawodowe;

• 1485 r. - powstanie w prowincji Yamashira;

• Sztuka japońska kultywowała wzory klasyczne i chińskie;

• W okresie Ashigarów największy rozkwit przeżywało malarstwo:
  - szkoła chińska - Sesshu: pejzaż jako wyraz nastroju, człowiek jako element całości powiązany z przyrodą;
  - szkoła realistyczna Kano: Kano Masanobu - żywe, jaskrawe barwy, malarstwo rodzajowe;

83. Tybet i Indochiny:

• Coraz większa rola polityczna klasztorów buddyjskich;

• 1042 r. - reformy Atisii;

• 1239 r. - Mongołowie najeżdżają i opanowują Tybet;

• 1358 r. - książęta tybetańscy wypędzają Mongołów i upada hegemonia klasztorów;

• Sekta „żółtych czapek” - w ich ręce w XVII wieku miała przejść cała władza nad Tybetem;

• Da-Wiet - państwo wietnamskie;

• Państwo Khmerów;

• Królestwo Syjamu ze stolicą w Ajuthaja;

84. Indonezja i Indie w XIV-XV wieku:

• Na wyspach indonezyjskich załamuje się potęga państwa Seriwidaja;

• Na Jawie wytworzyło się silne państwo z ośrodkiem w Kediri;

• 1520 r. - rozpada się państwo Madjapahit;

• 1336 r. - powstaje państwo Widżanajagar;

[ Zakończenie ]

• Średniowiecze jedną z najbardziej decydujących epok w historii ludzkości;

• W wiekach średnich rozpoczęła się kulturalna i techniczna supremacja Europy i cywilizacji europejskiej nad innymi kręgami cywilizacyjnymi;

• Cywilizacja indyjska i chińska popadły w stagnację;

• Cywilizacja śródziemnomorska (gałęzie: bizantyjska, arabska, zachodnioeuropejska) rozwijała się początkowo w Bizancjum i świecie arabskim;

• Cywilizacja zachodnioeuropejska zachowała wiele najistotniejszych pierwiastków śródziemnomorskiej kultury antycznej, a przede wszystkim tendencję do poszukiwania wciąż nowych rozwiązań i łatwość wchłaniania dorobku sąsiadów;

• Zdobycze technologiczne zaważyły znacząco na dalszym rozwoju techniki:
  - zaprzęg konny;
  - ciężki pług;
  - wykorzystywanie energii wodnej;
  - wynalazek wielkiego pieca;
  - proch strzelniczy;
  - papier i druk;

• Dominacja religii w zakresie twórczości kulturalnej i artystycznej:
  - dogmaty chrześcijaństwa;
  - dogmaty islamu;

• Okresy buntu intelektualnego przeciw panującej ideologii;

• Okres powstania i rozwoju szerszych organizacji społeczeństwa:
  - naród;
  - państwo;

• Silny patriotyzm lokalny przeciwstawiający się szerszym koncepcjom;

[ Pytania z wejściówek ]

GRUPA 1:

Pierwsza wejściówka:

1. Nauka o średniowieczu to mediewistyka

2. Jaki cesarz podzielił Cesarstwo Rzymskie Teodozjusz Wielki

3. Izydor z Miletu i Antemiusz z Tralles architekci

4. Antykwaryzm to komentarze do dzieł, prace odtwórcze

5. Enkleiści to ... wędrowni asceci, zamurowywani w celach

6. Iknoklaści to ...obrazoburcy

7. Jaki teren zajmowało Królestwo Longobardów? Italia

8. Pelagiusz to ...mnich/papież

9. Beocjusz to ... rzymski filozof, tłumacz Arystotelesa, teolog chrześcijański

10. Kościół św. Witalisa jest w ...włocławek

11. Awesta to ... to święta natchniona księga zawierająca teksty religijne wyznawców mazdaizmu i zaratusztrianizmu (zoroastryzmu), czyli fragmenty starych irańskich przekazów datowanych na VII wiek p.n.e

12. Jatrib to późniejsza Medyna

13. Charadż to podatek gruntowy ze zdobywanych od VII w. przez Arabów ziem, na których zachowano stare systemy fiskalne bizantyńskie, sasanidzkie i dotychczasowych użytkowników, niemuzułmanów;

14. Bagdad był stolicą jakiej dynastii ? Abbasydów

15. Wezyrowie to wyżsi urzędnicy

16. Major domus to ... urzędnik zarządzający dworem możnowładcy, marszałek dworu. Do jego obowiązków należało ściąganie podatków, dowodzenie wojskiem królewskim i przewodnictwo sądowi pałacowemu.

17. Neustria to kraina historyczna dzisiejszej ...Francja

18. W 732 miała miejsce bitwa Franków pod ... Poitiers (między armią arabską pod wodzą Abd ar-Rahmana, królestwa Karola Młota)

19. Rezydencja Karolingów to ...Akwizgran

20. Co składało się na trivium ? gramatyka, dialektyka, logika, retoryka

21. Konsekwencje układu w Verdum

państwo Karola Wielkiego podzielono między synów Ludwika I Pobożnego: Lotara, Karola Łysego i Ludwika Niemieckiego. Podział ten położył podwaliny pod powstanie w przyszłości Francji, Niemiec i Włoch.

Lotar - część środkową w skład której wchodziły Italia.

Ludwik(Niemiecki) - część wschodnia

Karol Łysy - zachód

Druga wejściówka:

1.Skąd pochodzą święci:

a) Thomas Beckett - Anglia

b) Św. Dionizy - Francja

c) Św. Zygfryd z Vaxjo - Szwecja

d) Św. Edward wyznawca - Anglia

2. W wyniku bitwy pod Hastings władzę w Anglii przejęli - książęta normandzcy

3. Opactwo Cluny mieści się w - Burgundii

4. Co ozn. Pantokrator? - Chrystus władca

5. Król Barbarrossa pochodził z dyn. Hohenstaufów

6. Co stało się 15 lipca 1054r. ? Wielka schizma wschodnia] - rozłam w chrześcijaństwie na Kościół wschodni i zachodni

7. Wymień czynniki miastotwórcze

a. miasta powstawały wokół miejsc kultu, siedzib władców, wokół warownych grodów, na skrzyżowaniu dróg handlowych, w miejscach dogodnych dla powstania portu, jednak żaden z wymienionych tu czynników nie gwarantował powstania osady miejskiej

b. najważniejszym czynnikiem miastotwórczym było istnienie rozwiniętego handlu, przypomnijmy że we wczesnym średniowieczu większość z dotychczasowych ośrodków miejskich zamarło wraz z upadkiem handlu i powrotem do gospodarki naturalnej

c. pojawienie się nadwyżek żywności związane ze zmianami na wsi wywołało zapotrzebowanie na lokalne rynki wymiany i stało się, jednym z podstawowych czynników miastotwórczych

8. Co to gildie ? stowarzyszenia które łączyły konkretne zajęcie/zawód w średniowieczu np. kupieckie(potęga od XIw.),rzemielsnicze,artystyczne.

9. Co to Domesday book ? napisany po łacinie rodzaj publicznego rejestru gruntowego sporządzonego na żądanie Wilhelma Zdobywcy w podbitej przez niego Anglii, ukończony w 1086. Z dużą dokładnością klasyfikował on grunty, budynki i pogłowie trzody, bydła oraz ludności zależnej, głównie na potrzeby fiskalne

10. Kiedy została zdobyta Jerozolima? - 1099r.

11. Co to Hidżra ? "Wielka Emigracja" proroka Mahometa oraz jego zwolenników z Mekki do Jasribu, późniejszej Medyny.

12. Kogo Ibn Ishak nazywa „Matką wszystkich żyjących” Aisha

13. Do jakiej dynastii należał Al-Mansur - Abbasydów

14. Kim był Awerroes - filozof, komentował dzieła Arystotelesa

GRUPA II

Pierwsza wejściówka:

1. W którym roku nastąpił podział Cesarstwa Rzymskiego na Wschodnie i Zachodnie? 395

2. Co to znaczy Hagia Sophia? Święta Mądrość.

3. Digesta - wchodzi w skład kodyfikacji justyniańskiej. zbiór 50 ksiąg zawierających fragmenty z pism wybitnych prawników rzymskich

4. Kim byli słupnicy? Na wzór Szymona Słupnika - asceci pogrążeni w modlitwie wyciszeniu `żyli' na słupie, udzielali porad, kazań, modląc się z przybyłymi do nich pielgrzymkami.

5. Kim byli ikonodulowie? oddawali czci ikonom, obrazom, wizerunkom bóstwa i symbolom rzeczy świętych

6. Królestwo Wizygotów było na terenach dzisiejszej: Hiszpanii

7. Kolumban był ... ? misjonarz irlandzki, napisał komentarze do psalmów, chrystianizował Galię, założył opactwo św. Piotra w Bobbio.

8. Bazylika św. Apolinarego mieści się w ... ? Rzym lub Rawenna, ale raczej Rzym.

9. Pahlavi to: język średnioperski

10. Poprawne zdania:

a) Izmailici to inaczej siedmiowcy

b) kalif al-Mutawakkil uznawany jest za kodyfikatora sunny

c) emirowie to namiestnicy prowincji mianowani przez kalifów

d) immunitet wyłączał spod kompetencji urzędników królewskich włości

e) Frankowie byli sojusznikami papieża przeciwko Longobardom

11. Plemiona, których nazwa oznacza "synowie pustyni" to: Beduini

12. Zakat to: dobrowolna jałmużna

13. Co to toponomastyka? dział językoznawstwa zajmujący się badaniem znaczenia i pochodzenia nazw geograficznyc

14. Akwitania to kraina historyczna na obszarze dzisiejszej: Francji

15. W 496 roku miał miejsce chrzest ... ? Chlodwiga

16. Dynastia Karolingów pochodziła od: Karola Młota

17. Co składało się na quadrivium? Geometra, arytmetyka, muzyka, astronomia

18. Borna był władcą ...Niemiec/Saksonii

19. Asparuch był władcą ... Bułgarii

20. Jakie były konsekwencje bitwy pod Hastings?

-zwycięski Wilhelm koronowany królem Anglii (1066)

- taktyka "spalonej ziemi", osadzanie na stanowiskach ziemskich Normanów i budowa murowanych warowni na wzór normandzki w strategicznych punktach Anglii

-rozpoczęto budowę cytadeli nad Tamizą -symbol władzy,słynna później Tower of London.

Druga wejściówka:

1. Proszę prawidłowo przyporządkować:

a) św. Olaf - Norwegia

b) św. Wacław - Czechy

c) św. Stefan - Węgry

d) św. Ludwik - Francja

2. Następna dynastia po Karolingach to: Kapetyngowie

3. Ryszard I bez trwogi, Robert Diabeł, Wilhelm Bastard - Normandia

4. W roku 988 władca Rusi Kijowskiej Włodzimierz przyjął chrzest i chrześcijaństwo

5. Cechy - organizacje rzemieślnicze

6. Poprawne zdania:

a) tzw. sprawa filioque dotyczyła pochodzenia Jezusa

b) z tzw. sprawą filioque należy wiązać Focjusza

c) Focjusz był autorem prac encyklopedycznych

7. Doża to ... tytuł przysługujący władcom (najwyższym urzędnikom) republiki Wenecji (od roku 697) i Genui (od roku 1339).

8. Włoskie miasta, ośrodki handlu i produkcji od IX do X wieku to: Amalfi, Wenecja, Neapol

9. Waregowie - lud pochodzenia normandzkiego na terenach Rusi

10. Sobór w Clermont - 1095 r.

11. Zakat to - dobrowolna jałmużna

12. Kogo muzułmanie nazywali "pierwszym nauczycielem" ?

13. Maghreb to: Afryka

14. Kim był Awicenna: filozofem

KONIEC

91

---