Pedro Almodovar
Ciało, płeć, pożądanie i inne wartości naszego życia
* W kulturze hiszpańskiej ciało (i związane z nim problemy) przez wieki było czymś wstydliwym, grzesznym i złym, należało je więc zasłaniać, chować, umartwiać i karać.
* Od 1492r. (zwycięstwo wojsk pary królewskiej, Ferdynanda II Katolickiego i Izabeli I Katolickiej, nad oddziałami muzułmańskiego króla Boabdila) prym wiedzie ortodoksyjne chrześcijaństwo, charakteryzujące się pogardą dla ciała słabego i grzesznego, które należy w związku z tym potępiać, umartwiać i skrywać. Z owych poglądów wywodził się frankizm - ultrakatolicka doktryna ideologiczna generała Francisca Franco (rządził w Hiszpanii od 1939r.). 37 lat dyktatorskich rządów uczynił z Hiszpanii kraj policyjny, zacofany gospodarczo, w którym obowiązywały surowe normy obyczajowe.
* Śmierć Franco 20.11.1975r. zapoczątkowała „la movidę” (ruch) z ośrodkiem w Madrycie. Za zmianami politycznymi następowały zmiany obyczajowe: znikały dawne ograniczenia moralne, młodzież zmieniała zachowania, stroje, muzykę. Wiele powstałych wówczas filmów dotyczyło spraw uznawanych w okresie dyktatury za tabu: erotyki, feminizmu, homoseksualizmu, narkotyków. Okres „movidy” okazał się dla Pedro Almodovara czasem wyboru przyszłej drogi życiowej i krystalizowania talentu.
* Almodovar przyjechał do Madrytu z prowincji La Mancha w 1967r., w wieku 18 lat. Zatrudnił się w Narodowym Towarzystwie Telefonicznym. W 1974r. kupił kamerę Super-8 i zaczął kręcić amatorskie filmy. W przeciągu 4 lat zrealizował około 14 filmów krótkometrażowych.
* 1980r. - Pepi, Luci, Bom i inne dziewczyny => trzy bohaterki reprezentujące trzy modele egzystencji kobiecych niemożliwych przed 1975r.:
- Pepi - mieszkającą samotnie bez rodziców, hodującą marihuanę w doniczkach, strzeżącą swego dziewictwa, a po zgwałceniu przez policjanta - knującą zemstę polegającą na zdeprawowaniu jego żony Lucii
- Bom - piosenkarki rockowej i lesbijki
- Lucia - zahukanej żony policjanta, później kochanki Bom, która odkrywa w sobie pociąg do masochistycznych doznań, z chęcią zapewnianych jej przez męża-sadystę
* 1982r. - Labirynt namiętności => Sexilia, piękna dziewczyna, bojąca się dziennego światła, kompleksy leczy uprawianiem seksu z armią przypadkowych kochanków; brzydka Queti decyduje się na operację plastyczną, by wyglądać jak Sexilia, a następnie nawiązuje romans z jej ojcem; homoseksualista Riza Niro po spotkaniu Sexili staje się przykładnym heteroseksualistą; w filmie dwukrotnie pojawia się sam reżyser: jako reżyser pornograficznej fotonoweli i solista grupy punkowej.
~ Film jest typową komedią „disparatada”: szaloną, nieprawdopodobną, o bardzo szybkiej akcji, z dużą ilością wątków fabularnych, kpiącą ze wszystkiego i manifestującą imponującą swobodę obyczajową.
* 1983r. - Wśród ciemności => akcja rozgrywa się w katolickim klasztorze, Zgromadzeniu Pokornych Odkupicielek; Yolanda, młoda piosenkarka i narkomanka, oskarżona o zabójstwo kochanka, w klasztorze szuka schronienia przed wymiarem sprawiedliwości; zakochuje się w niej Matka Przełożona; w klasztorze przebywają: siostra Szczur (autorka erotycznych bestsellerów), siostra Gnój (dawna zabójczyni, pod wpływem LSD przeżywająca religijno-erotyczne halucynacje), siostra Utrata (hodująca tygrysa o imieniu Dzieciątko), siostra Żmija (platonicznie i z wzajemnością zakochana w kapelanie).
~ Jest to libertyńska, antykościelna satyra.
~ Po raz pierwszy w sytuacje humorystyczne wkracza smutek, pod pozorami zabawy narasta cierpienie.
* 1984r. - Czym sobie na to zasłużyłam? => dramat egzystencjalny Glorii, żony taksówkarza Antonia, matki dwóch synów, dorabiającej sprzątaniem; Gloria staje się coraz bardziej zmęczona i zaniedbana, zażywa amfetaminę, zdradza męża z przypadkowym mężczyzną; zabija Antonia wielką kością przeznaczoną na zupę; udaje jej się uniknąć kary, ale rodzina się rozpada, a w ostatniej scenie bohaterka niebezpiecznie przechyla się przez barierkę balkonu.
* 1986r. - Matador => adwokat Maria Cardenal podczas aktu miłosnego zadaje kochankom cios złotą szpilką w tył głowy (tak jak czyni to matador zabijający byka szpadą); Maria wiąże się z byłym matadorem, Diego Montesem, który również zabija swe kochanki.
~ Olśniewająca kobiecość Marii skrywa twardą, perwersyjną i podstępną osobowość zabójczej modliszki. Diego jest ofiarą stereotypu super macho.
* 1986r. - Prawo pożądania => bohaterami są trzej homoseksualiści, między którymi nawiązuje się tragiczny splot miłości, pożądania i zazdrości, prowadzący do destrukcji i śmierci.
~ Erotyczna orientacja bohaterów jest czymś zwyczajnym i zasługującym na szacunek.
* 1988r. - Kobiety na skraju załamania nerwowego => pięć kobiet w różnym wieku nie ma problemów z własną tożsamością, a z mężczyznami, którzy doprowadzają je do tytułowego załamania nerwowego; bohaterki odnajdują spokój we własnym gronie.
* 1990r. - Zwiąż mnie! => wzorowany na Kolekcjonerze Williama Wylera; Rick decyduje się uwięzić Marinę, by skłonić ją do małżeństwa i urodzenia mu dzieci; taktyka ta przynosi sukces.
* 1991r. - Wysokie obcasy => Rebeca cierpi z powodu odrzucenia przez matkę-aktorkę Becky; zachodzi w ciążę z transwestytą Letalem; Becky decyduje się pomóc córce i odpokutować tym samym winy.
~ Film jest manifestacją podziwu dla kobiet i aprobatą dla wartości reprezentowanych przez nie w kulturze współczesnej.
* 1993r. - Kika => perypetie naiwnej i infantylnej kosmetyczki, która stawia czoło wyzwaniom rzucanym jej przez życie.
~ Film jest opowieścią o stopniowym uwalnianiu się bohaterki od różnych presji i zobowiązań, jest manifestem wiary w kobiecy rozsądek, odporność psychiczną i siłę przetrwania.
* 1995r. - Kwiat mego sekretu => Leo wchodzi w trudny okres (mija jej młodość, kończy się atrakcyjność, czuje się niespełniona zawodowo), a oparcie znajduje w innych kobietach oraz homoseksualiście Angelo.
* 1997r. - Drżące ciało => małżeństwo Clary i Sancha jest w stanie rozkładu, ale łączy ich nadal tak silna więź, że ciągle pragną się dręczyć, a wreszcie zabić; Elena zostaje żoną kalekiego policjanta Davida, ale odkrywa, że kocha Victora.
~ Zakończenie filmu wyraża wiarę reżysera, że udany związek dwojga ludzi, miłość, rodzina, dziecko są wartościami zdolnymi okiełznać szalone porywy ciała, ukoić pożądanie, wprowadzić ład.
* 1999r. - Wszystko o mojej matce => poświęcony trzem stałym almodovarowskim tematom: kobietom, macierzyństwu i problemom z tożsamością płciową; bohaterkami filmu jest sześć kobiet:
- Manuela, która utraciła syna
- Rosa, siostra miłosierdzia, która ma zostać matką
- Huma, lesbijka, aktorka
- Nina, lesbijka, narkomanka, która ostatecznie wychodzi za mąż i rodzi dziecko
- Agrado, transseksualista
- Lola, transwestyta, który zostaje ojcem.
~ Zdaniem Almodovara macierzyństwo jest najważniejszą sprawą w życiu kobiety, choć często okupowaną cierpieniem. Posiadanie dziecka uwalnia kobiety spod władzy pożądania, uniezależnia je od mężczyzn, stabilizuje, godzi ze światem.
* 2002r. - Porozmawiaj z nią => dwie kobiety, Lydia i Alicia, torreadorka i tancerka, znajdują się w stanie śpiączki; Lydia była kochanką Marca, który po zapadnięciu kobiety w śpiączkę, porzucił ją; Alicią opiekuje się pielęgniarz Beningo, który pokochał ją jeszcze przed wypadkiem; Beningo gwałci Alicię co owocuje ciążą, sam Beningo trafia do więzienia, gdzie popełnia samobójstwo.
~ Almodovar nie pokazał sceny gwałtu, zasugerował ją symbolicznie poprzez fragment filmu Malejący kochanek.
Almodovar zaczynał od filmów awangardowych, punkowych i prześmiewczych komedii obyczajowych, naigrywających się ze wszystkich tradycyjnych wartości kultury hiszpańskiej. Z czasem doszedł do autorsko przekształconych melodramatów, nazywanych „almodramami”. Obowiązują w nich tradycyjne wartości i konserwatywna ideologia. Jedną z przyświecających reżyserowi idei są słowa, że tylko motocykl można poznać do końca, człowieka nigdy.
Kenneth Branagh
Kwestia stylu
* Urodził się w 1960r. w Belfaście, w wieku 9 lat przeniósł się wraz z rodziną do miasteczka Reading w Anglii. Pragnąc asymilacji z rówieśnikami, wstąpił do kółka teatralnego.
* Kenneth Branagh tworzy kino niezwykle osobiste, wypowiadając się zawsze niejako w pierwszej osobie. Z upodobaniem obsadza siebie w głównej roli, jego filmy układają się w wspólną wizję pozafilmowej rzeczywistości, grane postaci kreują uniwersalnego bohatera.
* Zrealizował 4 adaptacje Szekspira: dwie tragedie (Henryk V, Hamlet) i dwie komedie (Wiele hałasu o nic, Stracone zachody miłości).
* Reżyser bywa nazywany postmodernistą.
* Ważnym motywem w twórczości reżysera jest poszukiwanie czy też badanie ludzkiej tożsamości. Odpowiedzi na zadawane przez bohaterów pytania „kim jestem?”, „po co warto żyć?” są zdobywane kosztem życia, uczuć, ambicji. Reżyser każe swym bohaterom nieustannie pokonywać bariery.
* Ważnym tematem twórczości Branagha jest miłość, a raczej jej poszukiwanie, demaskowanie, obnażanie fałszu uczucia, przy jednoczesnej świadomości, że bez niego życie jest niepełne i bezwartościowe. Miłość czyni człowieka lepszym, równocześnie pchając go ku najgorszym czynom.
~ Dwoistość uczucia najdosłowniej wyraża się w Umrzeć powtórnie poprzez zabieg podwójnego prowadzenia wątków i sformułowanie odwiecznego ludzkiego pragnienia: doświadczenia miłości silniejszej niż śmierć. Po raz pierwszy w filmie Branagha pojawia się także motyw zazdrości i miłości niechcianej.
~ W Wiele hałasu o nic pojawia się motyw cierpienia, które nie uszlachetnia, ale niszczy swą ofiarę (odtrącony Don John sprawcą wszystkich intryg).
~ Przejmujący motyw miłości niespełnionej pojawia się w pobocznym wątku opowieści o Frankensteinie - Justine, wychowanica w domu Victora, jest zakochana w lekarzu, ale cierpliwie znosi jego rozkwitające uczucie do Elżbiety. Ponosi też ofiarę - zostaje powieszona za rzekome zamordowanie brata Victora.
~ W Hamlecie Klaudiusz zabija brata z miłości do Gertrudy. Największą tragedią Gertrudy i Klaudiusza jest rozczarowanie sobą, niezbyt silna miłość.
~ Wiele hałasu o nic reżyser interpretuje jako historię intryg, opowieść o zdradzie i głębokim kryzysie relacji między ludzkich. Miłość nie wybacza i nie jest cierpliwa, żąda zemsty i zadośćuczynienia, czyniąc to w okrutny, bestialski sposób. Jedyne uczucie, któremu można zaufać w pełni to miłość własna.
* 1989r. - Henryk V => opowieść nie tylko o wojnie, lecz przede wszystkim o dojrzewaniu nieopierzonego, ale okrutnego i pysznego młodzieńca; jednocześnie zapis artystycznej drogi Branagha; historia drogi ku samoświadomości Szekspirowskiego bohatera, ale też samego reżysera; film wyraża sprzeciw wobec heroicznej wizji wojny sprawiedliwej; traktuje o wojnie domowej, zagrożeniu nie tylko ze strony wroga, ale także i poddanych; główny bohater nie jest postacią jednoznaczną; pozorne szczęśliwe zakończenie (Branagh podkreśla handlowy charakter małżeństwa z Katarzyną poprzez obsadzenie w tej roli Emmy Thompson oraz w scenie nauki języka angielskiego).
~ Branagh nie wierzy w istnienie dobrych władców, chociaż rozumie ich cierpienia i rozterki.
* 1991r. - Umrzeć powtórnie => niemożność jednoznacznej oceny świata i ludzi wyrażona w paralelnie prowadzonych wątkach: współczesnej historii detektywa i przywoływanej podczas hipnotycznych seansów opowieści o miłości sprzed pół wieku; młodzieniec Marc Church spotyka młodą kobietę, która rozpoznaje w nim wcielenie swojego ukochanego sprzed pięćdziesięciu lat.
~ Pastisz thrillera. W filmie są odwołania do Pomyłka, proszę się wyłączyć Anatole'a Litvaka (sparaliżowana bohaterka ogląda ten film) i M jak morderstwo Alfreda Hitchcocka (narzędziem zbrodni są nożyczki).
~ Kpina z prymitywnie pojmowanej psychoanalizy.
~ Satyra na sztukę współczesną (prezentacja obrazów i rzeźb Amandy).
~ Opowieść o dramatycznym poszukiwaniu własnego miejsca w skomplikowanej współczesności.
* 1992r. - Przyjaciele Petera => autoironiczna opowieść o byłych członkach studenckiego teatrzyku, którzy 10 lat po ukończeniu studiów spotykają się na sylwestrowym przyjęciu; obok wspomnień, na jaw wychodzą zadawnione urazy i problemy dorosłego życia.
* 1993r. - Wiele hałasu o nic
* 1994r. - Frankenstein => prawdziwym monstrum jest naukowiec Victor, poświęcający dla chorej wizji miłość i spokój rodziny.
~ Sprzeciw wobec sięgania po Boskie kompetencje.
~ Obraz świadomości człowieka końca XX wieku - zagubionego pośród zdobyczy technologii i nauki, kuszonego mitem wiecznej młodości i sprawności, ulegającego podszeptom tępego i okrutnego tłumu, który nie potrafi zaakceptować tego, czego nie umie pojąć.
* 1995r. - W środku mrocznej zimy => bezrobotny aktor Joe w wigilię Bożego Narodzenia zamierza wystawić dramat Szekspira.
~ Branagh podkreśla terapeutyczną moc uprawiania sztuki - bohaterowie godzą się z samymi sobą, znajdują ukojenie, bądź w odnalezionej właśnie miłości, bądź w akceptacji otoczenia i przyjaźni. Przesłanie filmu jest jasne: tylko sztuka i miłość, ta najszerzej pojęta, mogą nas uratować.
~ Praca nad komedią była swego rodzaju optymistyczną terapią i próbą oswojenia materiału, z jakim przyjdzie się zmierzyć (ekranizacja Hamleta).
* 1996r. - Hamlet
* 1999r. - Stracone zachody miłości => Branagh zachował jedynie ¼ dramatu, zmienił Szekspirowskie zakończenie; musical z choreografią stylizowaną na układy taneczne Busby Berkleya; pierwsze dni drugiej wojny światowej w wykreowanym państwie Nawarry.
~ Scena pożegnania na lotnisku stylizowana jest na Casablankę. Nieme sceny czarno-białej kroniki filmowej są nawiązaniem do Obywatela Kane.
~ W czarno-białe zdjęcia wplecione są autentyczne zapisy walących się domów i frontowych działań.
~ Zakończenie filmu przynosi zmianę. Branaghowski sceptycyzm, nieufność wobec natury miłości i zmienności świata zamierają w ostatnim kadrze, pokonane przez głęboką, dojrzałą potrzebę harmonii i mądrej zgody na to, co przynosi życie.
Vera Chytilova
Stokrotki w pułapce
* Historycy kina uznają Verę Chytilovą za jedną z najsławniejszych i najbardziej błyskotliwych reżyserów - twórców czeskiej nowej fali, w której zaznaczyła swą obecność innowacjami stylistycznymi oraz tematycznym nowatorstwem.
* Reżyserka dokonuje krytycznej interpretacji świata, oglądanego i ocenianego z perspektywy kobiecych uczuć, emocji oraz życiowych doświadczeń.
* Awangardowość jest w przypadku Chytilovej nierozerwalnie związana z feministyczną, a raczej kobiecocentryczną perspektywą, której podporządkowuje wybór tematu, sylwetki bohaterów i oryginalną formę wizualno-dźwiękową.
* Chytilova próbuje łączyć kobiecy i męski punkt widzenia.
* Najważniejszym celem reżyserki jest „wyjście poza siebie, próba pracy nad czymś znanym, ale i głębsza penetracja”.
* 1966r. - Stokrotki => tytułowe stokrotki to młode i nieco naiwne panny, Maria I i Maria II, które odważnie wchodzą w wielki świat, starając się odnaleźć w nim swoje miejsce; młode kobiety są biernymi uczestniczkami wielkiego przedstawienia, w którym odgrywają role widowiskowych obiektów wystawionych na spojrzenia złaknione wrażeń.
~ Maria I i Maria II stanowią analogię do modelek z Powiększenia Antonioniego.
~ Bohaterki po zniszczeniu sali balowej są zrezygnowane. Uświadamiają sobie, że jako młode kobiety niewiele mogą zdziałać w otaczającej rzeczywistości.
~ Maria I i Maria II okazują się być tylko bezwolnymi figurami trwającego wokół nich spektaklu.
~ Film jest skonfrontowaniem idealistycznych wzorów, ukształtowanych w równym stopniu przez czeskie realia jak i popularną kulturę masową, z trywialną codziennością.
~ Scena randki jest wyrazem tezy teoretyczek feminizmu, że w tradycyjnej kulturze kobieta jest rzeczą - zdobywaną, posiadaną, wymienianą.
* 1969r. - Owoce raju => archetypiczne postacie Adama, Ewy i węża, zostały zastąpione przez postaci młodego męża, żony i jej kochanka, który chce ją zamordować, by w końcu samemu paść jej ofiarą
* 1976r. - Gra o jabłko => film rozpoczyna się od zbliżenia dorodnych jabłek (skojarzenia z życiodajną, płodną i witalną naturą), po czym następuje obraz zepsutych jabłek (cykliczność); pojawia się główka rodzącego się właśnie dziecka i dobiegający zza kadru ironiczny męski komentarz: „I tak w kółko”; Ana, pielęgniarka rozpoczynająca pracę w szpitalu, nawiązuje romans z ginekologiem; mężczyzna jest już związany, ale obu swoim kobietom deklaruje, że nie chce się żenić; Ana zachodzi w ciążę i wyjeżdża, a mężczyzna uświadomiwszy sobie, ile pielęgniarka dla niego znaczy, postanawia ją odnaleźć; Ana nie chce jednak wiązać się z ginekologiem.
* 1983r. - Bardzo późne popołudnie Fauna => mitycznego satyra zastąpił samotny architekt, który marzy, by ożyły kobiety pozujące do aktów z kalendarza.
~ Karykatura mało ponętnego fauna jest jednocześnie krytyką męskiej mitologii, sławiącej ciągłe podboje wśród coraz młodszej generacji dziewcząt.
~ Reżyserka udowadnia, że mit męskości jest zbudowany na bardzo kruchych podwalinach.
* 1984r. - Praga- niespokojne serce Europy => feministyczna wersja Człowieka z kamerą
* 1987r. - Błazen i królowa => dwie wersje standardowej opowieści - tradycyjna i uwspółcześniona - splatające się i przenikające w nieoczekiwany sposób; w obu wymiarach czasowych rozgrywa się jeden główny wątek: spotkania atrakcyjnej cudzoziemki (królowej -turystki) z mieszkańcem czeskiej prowincji (błaznem - dozorcą zamku).
~ W poszczególnych scenach pojawiają się nie tyle postaci z krwi i kości, co raczej kulturowe ikony ucieleśniające uniwersalne typy osobowości oraz relacji interpersonalnych.
~ Związek między mężczyzną a kobietą zostaje sprowadzony do aktu seksualnego, którego odbycie uniemożliwiają okoliczności, albo obecność rywala, albo też spiętrzenie wszystkich możliwych przeszkód.
* 1988r. - Kopytem tu, kopytem tam => historia trzech nierozłącznych przyjaciół z teatru amatorskiego; podczas jednej z libacji towarzystwo pobiera sobie krew i odstawia do szpitalnego laboratorium, nie dbając o opisanie fiolek; okazuje się, że jedna z próbek pochodzi od nosiciela HIV; bohaterowie nie mają odwagi powtórzyć testów; później na jaw wychodzi, że to Pepe, uosabiający wszystkie wymieniane przez specjalistów negatywne strony obyczajowości seksualnej jest zarażony.
~ Pepe wydaje się być równie winny, co system gwarantujący mu społeczne przyzwolenie i pełną podziwu akceptację.
~ Obie płcie są ofiarami patriarchatu.
* 1998r. - Pułapki, pułapki, pułapeczki => atrakcyjna pani weterynarz zostaje brutalnie zgwałcona przez dwóch mężczyzn, którzy zaoferowali jej podwiezienie samochodem; kobieta dokonuje zemsty poprzez kastrację pijanych mężczyzn; jej czyn zostaje potraktowany jako niewspółmiernie ciężki do gwałtu.
~ Chytilova wyraża opinię, że kobieta broniąc swego stanowiska, zawsze skazana jest na porażkę.
~ W filmie dominuje ton publicystyczny, o wyraźnym zacięciu propagandowo-edukacyjnym.
* 2001r. - Wygnani z raju => o reżyserze pracującym nad filmową przypowieścią o losach pierwszych mieszkańców Ziemi zatytułowaną Paradiso.
~ Autorski komentarz do modelu twórczości awangardowej oraz wyzwania, jakim jest dla twórcy podjęcie indywidualnych poszukiwań artystycznych.
* Chytilowa traktuje kino jako rodzaj manifestacji artystycznej niezależności, pozwalającej na podejmowanie kontrowersyjnych tematów i ich niekonwencjonalną interpretację.
* Specyfika stylu reżyserki polega na łączeniu poetyckiej wizji z elementami filmowej publicystyki, odwołującej się wprost do czeskich realiów poddawanych wnikliwej analizie.
Rainer Werner Fassbinder
Rewolucja, która nie nadeszła
* Nie był filmowym intelektualistą, zręcznym adaptatorem mnożącym nawiązania i cytaty, sprawnym rzemieślnikiem, mistrzem ekranowej narracji. Kochał kino i wierzył w jego społeczno-polityczną misję.
* W ciągu 13 lat zrealizował 39 filmów kinowych i 2 seriale.
* Pracował jako scenarzysta, dramaturg, producent, aktor i kompozytor, wiązał się z awangardowymi grupami teatralnymi, nie unikając przy tym zaangażowania w życie społeczno-polityczne Niemiec.
* Wykształcił oryginalną metodę pracy: wydłużył dobę do czterech dni, po których następowały 24 godziny snu.
* Zażywał narkotyki i środki dopingujące.
* Zmarł w wieku 36 lat.
* Filmy i poglądy Fassbindera stały się zwierciadłem wzrostu nastrojów lewicowych na przełomie lat 60. i 70. i wydarzeń społeczno-politycznych (działalność Frakcji Czerwonej Armii, krytyczna rewizja polityki kanclerza Konrada Adenauera).
* Twórczość Fassbindera wiąże się z fenomenem niemieckiej Nowej Fali. W 1962r. na festiwalu filmowym w Oberhausen młodzi twórcy wzywali do odrodzenia niemieckiego kina artystycznego, krytykowali preferowane wówczas tandetne melodramaty i gatunki sensacyjne, ganili bawarską tradycję Heimatfilmów i politykę niemieckich instytucji kulturalnych. Pod koniec lat 60. niemieckie filmy zaczęły wygrywać międzynarodowe festiwale. Kontrkultura zbiegła się w Niemczech Zachodnich z kryzysem politycznym, utratą władzy przez rządzącą dwadzieścia lat prawicową koalicją CDU/SCU Konrada Adenauera. W roku 1968 ukuto hasło 3M, symbolizujące trójcę ówczesnych ideowych autorytetów: Karola Marksa, Mao Zedonga i Herberta Marcuse'a.
* Tematem filmów Fassbindera jest mikropolityka - na przykładzie relacji zachodzących pomiędzy kilkoma bohaterami, wywodzącymi się z niższych klas społecznych, reżyser śledzi charakterystyczne dla niemieckiego społeczeństwa mechanizmy, konwenanse i patologie.
* Reżyser próbuje przekonać widza, że ideologia kapitalizmu uniemożliwiła nie tylko społeczną sprawiedliwość, ale również zburzyła harmonię relacji międzyludzkich, nadzieję osiągnięcia szczęścia.
* Fassbinder portretuje sadomasochistyczne relacje, sprowadza miłość do konfrontacji, gry między uległością a dominacją.
* 1973r. Gorzkie łzy Petry von Kant => projektantka mody Petra bez wzajemności zakochuje się w wulgarnej modelce Katrin; po ucieczce kochanki Petra próbuje związać się ze służącą Marleną, ale ta - nie mogąc zaakceptować sytuacji, w której byłaby równa swej chlebodawczyni - ucieka z jej mieszkania.
~ Zdaniem Fassbindera, człowiek żyjący wiele lat w społecznym i kulturowym ucisku nie może sobie pozwolić na wolność i związaną z nią odpowiedzialność za własne czyny i decyzje.
* Fassbinder oparł swoją strategię twórczą na dwóch źródłach:
A. Doświadczenia teatralne
* 1968r. - aktor w Action Theatre
* 1969r. - założenie Antyteatru; początkowo adaptacje klasycznych tekstów, potem autorskie sztuki, późniejsze scenariusze do filmów
* 1969r. - Dzieciorób => portret niemieckiego społeczeństwa na przykładzie czterech rodzin; finałowa scena: wyzbycie się goryczy poprzez znęcanie nad człowiekiem o najniższej pozycji w hierarchii społecznej (grecki gastarbeiter)
* Fassbinder traktował plan zdjęciowy w tych samych kategoriach, w jakich reżyserzy teatralni traktowali scenę, stąd w jego filmach:
- kamera nieruchoma, z odległości obserwująca wykonujących mechaniczne czynności aktorów
- długie ujęcia
- charakterystyczny dobór scenerii: bar, restauracja, pokój, kuchnia
- gra aktorska ograniczona do beznamiętnego wygłaszania tekstów
* 1970r. - Dlaczego pan R. oszalał? => wiodący monotonne życie urzędnik pewnego dnia zabija wiecznie narzekającą żonę, dziecko, przyjaciółkę, a potem sam popełnia samobójstwo.
* 1982r. - Querelle => zwierciadło emocji i homoseksualnych fascynacji, jakim ulegają marynarze, kapitan statku, właściciel tawerny i jego żona.
B. Hollywoodzkie kino gatunków
* Do połowy lat 60. skoncentrowany na odbudowie kraju rząd Adenauera zezwolił na drenaż niemieckiej kultury i sztuki oraz ekspansję obcych, zwłaszcza amerykańskich, wzorców. Paradoksalnie, Fassbinder, jako sygnatariusz Manifestu z Oberhausen nie wyrzekł się inspiracji amerykańskim kinem gatunków. Był zdania, że wytwórnie hollywoodzkie stworzyły najdoskonalszą metodę komunikowania się z odbiorcą, wykształciły najprostszy i w konsekwencji najnaturalniejszy dla widza zestaw technik i środków filmowego przekazu.
* 1969r. - Miłość jest zimniejsza niż śmierć => młodemu sutenerowi Franzowi przyjaciel Bruno odstępuje piękną dziewczynę Joannę; bohaterowie postanawiają obrabować bank; w finale Joanna, nie chcąc wracać do Bruna, wydaje go policji.
* Gangsterskie kino Fassbindera stanowiło opis destrukcyjnej roli systemu kapitalistycznego.
* Reżyser lubił portretować mężczyzn słabych, bezradnych, oszukiwanych, pod koniec filmu pozostawianych w samotności, mordowanych lub decydujących się na odebranie sobie życia.
* Sceny śmierci są często rytualnym spektaklem, zwieńczeniem egzystencji skazanej na obojętność, alienację i doświadczenie okrucieństwa.
* Filmy Fassbindera są pesymistyczne, smutne, nieprzynoszące ani bohaterom, ani widzom nadziei. Porażka filmowej postaci miała wyposażyć widzów w instrumenty do obrony przez podobną klęską. Reżyser zapomniał o eskapistycznej funkcji kina gatunków, dlatego jego filmy nie przyniosły spodziewanych efektów.
* Temat terroryzmu w filmach Fassbindera:
~ Twórczość reżysera przypadła na najtrudniejszą dekadę w historii RFN: okres bezrobocia, inflacji, recesji gospodarczej, skandale polityczne, kryzys paliwowy, zaostrzenie konfliktów zbrojnych na Bliskim Wschodzie, w Wietnamie, Iranie i krajach afrykańskich.
~ Działalność RAFu, organizacji terrorystycznej, była łatwiejsza do zaakceptowania niż działalność instytucji państwowych (aparatu bezpieczeństwa czy sprawiedliwości).
~ 1975r. - Matka Kusters => historia kobiety, której mąż zabił swego pracodawcę, a następnie popełnił samobójstwo; tytułowa bohaterka staje się obiektem manipulacji mediów, jest ofiarą sytuacji społecznej; pod koniec filmu staje się mimowolnym sprawcą i ofiarą zamachu terrorystycznego.
~ 1977r. - Niemcy jesienią (nowela zrzeszająca sygnatariuszy i beneficjentów Manifestu z Oberhausen) => Fassbinder wprowadził ekipę filmowców do własnego domu, pozwalał się filmować podczas najbardziej intymnych czynności.
* Krytyka rządów Konrada Adenauera:
~ Z perspektywy czasu trudno zrozumieć krytykę rządów Adenauera, za którego przyczyną dokonał się cud gospodarczy (jego rząd rozpoczął wprowadzanie planu gospodarczego i społecznych reform, jakie zaledwie w ciągu kilku lat zmieniły doszczętnie zrujnowany i rozbity kraj w jedną z największych potęg ekonomicznych świata). Zdaniem wielu lewicowo zorientowanych artystów i intelektualistów, rządy chadeków doprowadziły do wyjałowienia i upadku niemieckiej kultury. Żyjący teraźniejszością i przyszłością Niemcy stracili kontakt z własną tradycją, umiejętność obrony przed inwazją obcych wartości (ofensywa kultury amerykańskiej).
~ 1978r. - Małżeństwo Marii Braun => tytułowa bohaterka zarabia na pokątnych interesach i romansuje z czarnoskórym żołnierzem; gdy jej uznany za zmarłego mąż wraca z wojny, Maria zabija kochanka, a mąż bierze winę na siebie i trafia do więzienia; Maria koncentruje swe działania na poprawie warunków materialnych, które zapewniłyby mężowi dostatnie życie po wyjściu z więzienia; gdy moment ten nadchodzi, małżonków nie łączy już żadne uczucie.
^ Dzięki wprowadzeniu komunikatów radiowych, historia Marii zostaje wpisana w historię RFN.
^ Maria Braun w sensie materialnym osiąga wszystko - tak jak Niemcy. Ekonomiczny i gospodarczy triumf jest jednak równoznaczny z klęską. Dążenie do drobnomieszczańskiej wygody może doprowadzić jedynie do moralnego bankructwa.
~ 1981r. - Lola => o romansie tytułowej bohaterki z miejscowym biznesmenem.
~ 1981r. - Lili Marleen => wykonawczyni sentymentalnej piosenki o frontowym życiu żołnierzy Wehrmachtu staje się instrumentem w rękach hitlerowskiej propagandy.
~ 1981r. - Tajemnica Veroniki Voss => opowieść o czołowej gwieździe UFA, która po wojnie trafiła na czarną listę kolaborantów.
^ Film o naiwności i bezradności artysty, niedostrzegającego swej roli w totalitarnym państwie.
Dusan Hanak
Ten smutny Słowak
* Słowacki reżyser Dusan Hanak to jedyny w swoim rodzaju fenomen artysty ciągle słabo znanego na Zachodzie, mimo zdobytych tam wielu głównych festiwalowych nagród, którego filmy nie były dystrybuowane także na Wschodzie, zamknięte przez cenzurę w jego własnym kraju.
* Rocznik 1938, w 1960r. rozpoczął studia na praskiej FAMU. Dla słowackiego reżysera dekada lat 60. oznacza 12 krótkometrażowych filmów oraz debiut fabularny 322.
* Do 1980r. Hanak nie miał prawa do rozpowszechniania swoich filmów, nie można też było sprzedawać ich za granicę.
* 1965r. - Nauka => dokument o uczącej się i wchodzącej w życie młodzieży, która powoli przejmuje obserwowane wokół wzory zachowań; rozdźwięk pomiędzy tym, jaka jest, a jaka być powinna nasza (czyli socjalistyczna) młodzież; reżyser wyraża przekonanie, że młodzi ludzie powinni być podobni do swoich ojców, poddając w wątpliwość efekty socjalistycznego wychowania.
~ Punktem kulminacyjnym filmu jest scena konkursu fryzjerskiego, w którym startują praktykantki z małego zakładu. Reżyser dokonuje przyspieszenia rytmu obrazu i dźwięku, powstaje kolaż na temat fryzjerskiej uroczystości.
~ Temat konfliktu między dorastającym pokoleniem a generacją rodziców pojawił się także w powieści Czarny Piotruś Jaroslava Papouska (literackiego pierwowzoru filmu Formana).
~ Szkoła jako miejsce, w którym można się nauczyć przede wszystkim konformizmu, dwulicowości, wygłaszania bez mrugnięcia okiem oczekiwanych przez prawomyślnych regułek, stała się w 1970r. tematem filmu Tomasza Zygadły Szkoła podstawowa.
* 1966r. - Zawitał do nas Old Shatterhand => dokument na temat inwazji turystów z Zachodu do kraju socjalistycznej idylli; uwypuklenie braku znajomości języków obcych na elementarnym poziomie; reżyser krytykuje też własny naród (robotnicy śpią w godzinach pracy albo poruszają się leniwie i bez przekonania); najważniejszym celem ludzi jest bycie bogatą „bladą twarzą”.
~ W podobnym, satyrycznym tonie jest utrzymany film Siergieja Łoźnicy Dzisiaj zbudujemy dom.
* 1967r. - Msza - jednenastominutowy zapis mszy odprawionej przez bardzo podeszłego w latach kapłana; wśród wiernych są ludzie starzy i dzieci, brakuje średniego pokolenia.
* 1969r. - 322 => fabularna historia Lauko, rozwiedzionego kucharza, któremu lekarze postawili diagnozę choroby nr 322 (zapalenie centralnego układu nerwowego); bohater dokonuje rewizji swojego życia, dręczy go dawna przynależność do Krajowej Rady Narodowej; z pomocą Lauko przychodzi Vladko, który uczy go podstawowych pojęć (symbol Mesjasza).
* 1972r. - Obrazy starego świata => inspiracją dla filmu były fotografie liptowskiego artysty Martina Martinceka; poza postaciami z jego prac reżyser stworzył wiele ekspresyjnych portretów starych ludzi; pojawia się bohater, który mimo kalectwa wybudował wielki dom, staruszka o lasce, która pokonała ogromny płot, pastuch, który ze znawstwem wypowiada się na temat kosmonautyki.
~ Film porównywany do dzieł Flaherty'ego.
* 1976r. - Różowe sny => historia miłości młodej Cyganki Jolanki i wiejskiego listonosza Jakuba; konflikty i uprzedzenia na linii Romowie - pozostali mieszkańcy wioski.
* 1980r. - Ja kocham, ty kochasz => Pista i jego przyjaciel Vinco pracują w wagonie pocztowym; zakochana w Vinco Viera rozładowuje paczki na dworcu głównym; jedynym marzeniem Pisty jest znalezienie żony (tragiczno-komiczna kreacja Romana Kłosowskiego); po śmierci Vinco, Viera i Pista pobierają się; ich sielankę burzy okrucieństwo i bezduszność otoczenia.
* 1985r. - Cicha radość => pielęgniarka Sonia próbuje odejść od męża Emila i ułożyć sobie życie; gdy wyprowadza się od Emila, społeczeństwo skazuje ją na ostracyzm: traci pracę, nie może adoptować dziecka, w hotelu pracowniczym pozbawiona jest prywatności.
* 1990r. - Prywatne żywoty => redaktor gazety Martin buntuje się przeciwko konformizmowi; w sugestywnej scenie bohater pokazuje córeczce, że w górze jest niebo, a na dole rozciąga się blokowisko; Martin umiera w 1989r.
* 1995r. - Papierowe głowy => zbudowany z trzech warstw:
1) reportaże z obchodów pierwszomajowych z roku 1990 i 1994, happeningi z udziałem tytułowych papierowych głów (masek, w których demonstrowali studenci)
2) fragmenty archiwalnych kronik MSW
3) wypowiedzi i konfrontacje ofiar oraz świadków przemocy.
~ Film można porównać do dokumentów Jaka Polska? Andrzeja Piekutowskiego i Pawła Kędzierskiego oraz 45-89 Marcela Łozińskiego.
Neil Jordan
Przypowieści ze strefy cienia
* Urodził się 25 lutego 1950r. w Sligo Country, dorastał w Dublinie, gdzie ukończył studia, obecnie mieszka w Londynie.
* Wychowywał się w rodzinie o tradycjach malarskich (jego dziadek, matka i siostra byli malarzami).
* Jego młodość przypadła na lata 60., okres ścierania się stanowisk obrońców nieskażonej kultury i tradycyjnej mentalności z poglądami młodych, dostrzegających konieczność weryfikacji stosunku do przeszłości.
* Karierę twórczą rozpoczął jako pisarz. W 1974r. założył Związek Pisarzy Irlandzkich, kultywujący najlepsze tradycje literatury narodowej. W 1976r. ukazał się jego pierwszy zbiór opowiadań Night in Tunisia. Jordan jest również autorem dwóch powieści: The Past (1980) i The Dream of the Beast (1983).
* W filmach Jordana daje się zauważyć upodobanie do magii ciemności i strefy Cienia, zarówno w sferze tematyki, jak i na płaszczyźnie estetycznej.
* Przestrzeń w filmach reżysera, początkowo oswojona, stopniowo ulega odrealnieniu, a jej swoiste centra nabierają wręcz mitologicznego znaczenia.
* Filmy Jordana traktują o seksualnych mitach: inicjacji i traumatycznym przekroczeniu dziecięctwa, prostytucji, transseksualizmie, sadomasochizmie i więziach homoseksualnych. Śmierć jest kresem tej drogi, której początek wyznaczyło „zezwierzęcenie” człowieka, jego (czasami przypadkowa) deprawacja.
* Jordan penetruje mroczne aspekty ludzkiej natury: sprowokowane przez zło dokonane, pobudzone wyobraźnią, zakorzenione w półświatku, skrywane za kostiumem i maską, wyzwolone w akcie krwiożerczej destrukcji, ujawnione przez polityczne rozrachunki, tkwiące w ludzkiej psychice.
* Bohaterowie Jordana, często naznaczeni dwoistym dualizmem własnej natury, poszukują swojej prawdziwej tożsamości i na tej drodze nieraz ocierają się o „piekło”, by w końcu jednak dostąpić namiastki jakiegoś „raju”.
* 1982r. - Angel => saksofonista Danny widzi, jak zamaskowani mężczyźni zabijają menedżera jego orkiestry, a potem pozbawiają życia świadka tej zbrodni - niewinną dziewczynę Annie; Danny zamienia saksofon na broń i postanawia się zemścić.
* 1984r. - Towarzystwo wilków => początkowo formuła kina grozy, potem prowadzi ku odkrywaniu erotycznej symboliki baśni o Czerwonym Kapturku, by w końcu stać się „metaforą świtu seksualnej świadomości kilkunastoletniej dziewczyny”.
* 1986r. - Mona Lisa => George, była płotka przestępczego półświatka Londynu, po wyjściu z więzienia nie potrafi odnaleźć się w nowym, obcym mu świecie; otrzymuje od swego dawnego szefa pracę w charakterze szofera luksusowej czarnoskórej call-girl Simone; stopniowo pogrąża się w zauroczeniu kobietą, która zdradza swe lesbijskie skłonności ku dawnej, utraconej i odszukanej przez George'a, młodziutkiej narkomance i prostytutce Cathy; doznane upokorzenie i wstrząs pozwalają bohaterowi odnaleźć swe miejsce w świecie.
* 1988r. - Duchy górą => historia zubożałego Irlandczyka, niegdyś pana wielkiego rodu, który próbuje ocalić odziedziczony po przodkach dom od przeniesienia go do Malibu, gdzie zostałby przekształcony w park rozrywki; chcąc uratować posiadłość rozgłasza, że w miejscu tym straszy.
* 1989r. - Nie jesteśmy aniołami => dwaj zbiegli skazańcy, przypadkowo uznani za księży, ukrywają swą tożsamość by móc w przebraniu wyjechać ze Stanów Zjednoczonych do Kanady.
~ Po raz pierwszy Neil Jordan nie był autorem scenariusza (napisał go David Mamet).
~ Film jest luźnym nawiązaniem do filmu Michaela Curtiza z 1955r. o tym samym tytule.
* 1990r. - Cud => nastolatek Jimmy ulega fascynacji dojrzałą kobietą Renee, która niedawno przybyła do miasta; po pewnym czasie odkrywa, że jest to jego matka (funkcjonująca w świadomości chłopca jako zmarła).
~ Film jest archetypowym dramatem edypalnym.
* 1992r. - Gra pozorów => członek IRA Fergus bierze udział w pojmaniu w wesołym miasteczku pod Belfastem zakładnika - czarnoskórego, brytyjskiego żołnierza Jody'ego; zostaje jego strażnikiem w prowizorycznym więzieniu; między Fergusem i Jody'm nawiązuje się silna więź emocjonalna, która umożliwia przekazanie Fergusowi zdjęcia i opieki nad Dil; Fergus przyjeżdżając do Londynu przedstawia się jako Jimmy; zakochuje się w Dil i nie wyrzeka się uczucia, gdy odkrywa, że jest to mężczyzna przebrany za kobietę.
* 1994r. - Wywiad z wampirem => zainspirowany powieścią Anne Rice o tym samym tytule; w przeciwieństwie do autorki książki, reżyser upodobał sobie postać Louisa, nie godzącego się ze swą wampiryczną egzystencją oraz postać Claudii, dla której wieczna młodość i nieśmiertelność są demonicznymi darami, przekleństwem prowadzącym do rozpaczy.
* 1996r. - Michael Collins => akcja filmu obejmuje lata 1916-22, od Powstania Wielkanocnego do tragicznej śmierci Collinsa w The Mouth of Flowers; reżyser koncentruje się na konflikcie postaw i zderzeniu racji politycznych dwu przywódców irlandzkich: Eamona de Vallery (tego, którego jako przyszłego prezydenta kraju można uznać za zwycięzcę) i Michaela Collinsa (tragicznego, bo przegranego tajemniczego przywódcy IRA).
* 1997r. - Chłopak rzeźnika => adaptacja powieści Patrica Mc Cabe'a; Francie Brody, syn alkoholika i schizofreniczki ucieka w świat wyobraźni, co prowadzi go do obłędu.
* 1999r. - Senny koszmar => Claire miewa prorocze sny, których treści zrazu nie pojmuje; nie udaje jej się uratować przed śmiercią swej córeczki Rebeki; odkrywa, że sprawcą wizji jest psychopatyczny morderca małych dziewczynek Vivien Thompson; udaje jej się uchronić kolejną dziewczynkę przez zamordowaniem; w finale filmu to Claire prześladuje w snach Viviena.
* 1999r. - Koniec romansu => film o miłosnym trójkącie: mąż - żona - kochanek; także o tajemnicy miłości Boga.
* 2000r. - Not I
* Każdy z filmów Jordana jest niczym przypowieść: o upadłych aniołach (Angel), o rozkwitającej: „Róży” (Towarzystwo wilków), o zbłąkanej owieczce (Mona Lisa), o micie irlandzkości (Duchy górą), o synach marnotrawnych (Nie jesteśmy aniołami), o pewnym przebudzeniu (Cud), o żabach i skorpionach oraz potędze Natury (Gra pozorów), o pąku róży, który kwiatem nie zostanie (Wywiad z wampirem), o tragicznych złudzeniach (Michael Collins), o utraconej niewinności (Chłopak rzeźnika), o demonach ze snu (Senny koszmar), o cudzie miłości (Koniec romansu); przypowieść o tym, co odkrywamy w sobie na nowo.
Louis Malle
Zawieszenie osądu
* Reżyser łączy osobiste podejście do swoich filmów z postawą kinofila i ze swobodnym uprawianiem najbardziej różnorodnych konwencji gatunkowych.
* Jako jedyny z reżyserów francuskiej Nowej Fali bez problemu zaadaptował się w Stanach (świetnie znał język angielski).
* Ostentacyjne „filmowanie w pierwszej osobie” było mu obce, a zarazem „wyrażał siebie” we wszystkich swoich filmach.
* Jego twórczość cechowała duża rozpiętość stosowanych poetyk gatunkowych. Od filmu dokumentalnego w formule cinema direct (Plac Republiki), po ciemny utwór oniryczny (Black Moon). Pośrodku ekscentryczny awangardowy projekt (Obiad z Andre) i niezliczone realizacje kina rozrywkowego: burleska (Zazie w metrze), kryminał (Windą na szafot), kino erotyczne (Słodka mała), kostiumowa bufonada (Viva Maria!) czy społeczne kino interwencyjne (Alamo Bay).
* Urodził się w 1932r. w Thumeries koło Lille. Wychował się w bogatej rodzinie przemysłowców. Po drugim roku nauk politycznych na Sorbonie przeniósł się na IDHEC, ale studiów reżyserskich także nie skończył. Uczył się zawodu na planie.
* W twórczości Malle'a można wyróżnić trzy okresy:
1) Francuska Nowa Fala => początkowo reżyser był postrzegany jako estetyczny nowator (narracja podporządkowana kapryśnym zawieszeniom tempa), później (wraz z uzyskaniem przez muzę jego filmów, Jeanne Moreau, statusu międzynarodowej gwiazdy) stał się specjalistą od wysokonakładowej produkcji dla wielomilionowej widowni; osobisty kryzys wygnał reżysera do Indii.
2) Zerwanie z systemem gwiazd => rozpoczęty od dokumentu Duch Indii (1968-69); Malle kręci na przemian ascetyczne filmy dokumentalne i niskobudżetowe filmy fabularne; okres ten kończy się decyzją o wyjeździe do Stanów Zjednoczonych.
3) Twórczość w Stanach => rozpoczęty filmem Słodka mała (1978); w ostatnich latach Malle na przemian pracował w Stanach i we Francji.
* Każdy z okresów miał swój film postrzegany jako skandaliczny:
1) 1958r. - Kochankowie => o kobiecie, która decyduje się porzucić wygodne życie u boku bogatego męża na rzecz kochanka-archeologa; skandaliczny był brak jednoznacznego potępienia decyzji bohaterki.
2) 1971r. - Szmer w sercu => o relacji erotycznej łączącej syna z matką.
3) 1978r. - Słodka mała => o dziecięcej prostytucji.
* Arcydzieła Louisa Malle'a:
1) 1963r. - Błędny ognik => trzydziestoletni bohater kończy właśnie swój półroczny pobyt w klinice psychiatrycznej; bohater przeżywa noc z przyjaciółką żony, która go opuściła; spędza dzień w Paryżu, by o świcie wrócić do kliniki i popełnić samobójstwo.
~ Film jest syntezą procesu psychicznego pięciu mężczyzn: pisarza Pierre Drieu La Rochelle, który popełnił samobójstwo; surrealisty Jacquesa Rigauta; przyjaciela Malle'a, który zastrzelił się na początku lat 60.; samego reżysera oraz aktora Maurice'a Roneta.
2) 1974r. - Lacombe Lucien => o osiemnastolatku, który pod koniec wojny wstąpił do niemieckiej policji i upaja się władzą; uczłowieczenie przynosi mu miłość do córki żydowskiego krawca Horna.
3) 1987r. - Do zobaczenia, chłopcy => autobiograficzna rekonstrukcja najbardziej traumatycznego przeżycia z dzieciństwa reżysera: w czasie wojny, kiedy Malle był uczniem jezuickiej szkoły, hitlerowcy wyciągnęli z klasy trzech ukrywających się w internacie żydowskich uczniów, w tym jego pierwszego przyjaciela, Jeana Bonneta (właściwie Kippelsteina).
* Przedmiotem zainteresowania reżysera jest zawsze postać w stanie kryzysu; ów kryzys prowadzi do osiągnięcia samoświadomości.
* Tezą pierwszych filmów jest ostrze antymieszczańskie. Później przeobraża się ono w pesymizm egzystencjalny, by w etapie amerykańskim stanowić punkt wyjścia dla demaskacji amerykańskich mitów. Malle kończy swoją twórczość ostrzem społecznego przesłania.
Nikita Michałkow
Odmiany czasu i przestrzeni
* Przestrzenią uprzywilejowaną jest dla Michałkowa Rosja, reprezentująca wszystko to, co związane jest kulturowo z pojęciem Wschodu.
* Uprzywilejowanym przez Michałkowa czasem jest przeszłość, zarówno w wymiarze indywidualnym (wspomnienia minionego szczęścia), jak i narodowym (wartości pielęgnowane przez Rosjan przed Rewolucją Październikową). Czas jest wartością płynną, nieustannym stawaniem się.
* Specyfikę twórczości Michałkowa wyznaczają zatem dwie opozycje: Wschodu skonfrontowanego z Zachodem i przeszłości przeciwstawionej czasowi teraźniejszemu.
* Przestrzeń:
~ W sferze wizualnej przestrzeń Michałkowowskich filmów jest dostrzegalna w powtarzających się po wielokroć obrazach finalnych: są one praktycznym wyrazem umiłowania ziemi rodzinnej, pojmowanej w kategoriach „małej ojczyzny” => Anna (1993), Spaleni słońcem (1994), Oczy czarne (1986).
~ W twórczości Michałkowa często pojawia się przesłanie, z którego wynika, że przedstawicielowi kultury zachodnioeuropejskiej kontakt z przestrzenią Wschodu (pojmowaną przede wszystkim jako przestrzeń duchowa) może przynieść uzdrowienie => Kilka dni z życia Obłomowa (1979), Autostop (1990), Cyrulik syberyjski (1998).
~ Światopogląd Michałkowa wpisuje się w ramy nurtu ekologicznego, głoszącego miłość i szacunek do Ziemi => Urga (1991).
~ W Cyruliku syberyjskim Michałkow zmanipulował obraz Rosji nie na użytek Zachodu, lecz swych własnych, żyjących po upadku komunistycznego imperium, rodaków - przypominając im pozytywne wartości, które w przeszłości wiązały się - jego zdaniem - z pojęciem „rosyjskości” i które nadal się wiązać z nim powinny.
~ Przeważająca część dorobku twórczego reżysera to filmy o tematyce niewspółczesnej - Rosja idealna to ta, która kiedyś (przed nastaniem komunizmu) istniała i która, być może, mogłaby zaistnieć znowu, ale na razie nie istnieje.
~ U Michałkowa przestrzeń Wschodu traktować trzeba nie tylko geograficznie, jest ona bowiem przede wszystkim królestwem duszy. Zachód opływa w dobra materialne, ale zagubił wśród nich to, co najważniejsze - wartości duchowe; Rosja - przeciwnie.
~ Przestrzeń duchowa Rosji jest związana z naturą. Natura towarzyszy w filmach reżysera momentom szczególnie nacechowanym dodatnio.
~ Przestrzenią nacechowaną zdecydowanie pejoratywnie jest miasto - ośrodek cywilizacji => Urga, Spaleni słońcem.
* Czas:
~ Opozycja Natura/Cywilizacja (tożsama z przeciwstawieniem Dobro/Zło) jest równoważna opozycji Przeszłości i Teraźniejszości.
~ Urga => największą winą i hańbą jest zapomnienie, odrzucenie własnej przeszłości; człowiek współczesny stracił poczucie piękna, związku z ziemią, ale także związku z przeszłością - ojczyzny i rodziny.
~ Kilka dni z życia Obłomowa => opozycja tradycja (Obłomow) i przychodząca z Zachodu nowoczesność (Sztolc); najważniejszym dla Michałkowa aspektem przeciwstawienia sobie obu czasów jest to wszystko, co dotyczy przełomowego w dziejach współczesnej Rosji momentu - Rewolucji Październikowej.
~ Anna => porewolucyjna, komunistyczna teraźniejszość jest czasem ideologii i pustych, zakłamanych wartości, których nicość wydobywa w całej pełni rozpad Imperium; naród rosyjski, pozbawiony oparcia w tradycyjnych wartościach, których fundamentem była przede wszystkim wiara w Boga, po upadku komunizmu zaczął się dopatrywać znamion wolności w rozluźnieniu obyczajów i bezmyślnym naśladowaniu Zachodu, a raczej w wyobrażeniu o nim, ukształtowanym przez ilustrowane magazyny i filmy wideo.
~ Spaleni słońcem => pozytywny wymiar przeszłości odnosi się w dużej mierze do życia prywatnego postaci; wraz z nastaniem ustroju komunistycznego odebrano Rosjanom światło Chrystusa, a jego miejsce zajęło „Słońce Narodu” - Józef Stalin.
~ Niewolnicy miłości => jedyny film rozgrywający się w momencie wybuchu Rewolucji Październikowej; główną przyczyną poczucia alienacji i bezsensu egzystencji jest nieumiejętność przystosowania się ludzi do danego im czasu.
~ W twórczości Michałkowa historia jest zawsze, w tej czy innej postaci obecna. Ciąży ona na losach bohaterów, usuwając na plan dalszy ich życie prywatne albo stanowi jedynie tło dla intymnego wyrazu uczuć.
~ Pięć wieczorów => przełomem historycznym, wokół którego ukonstytuowały się losy bohaterów, jest II wojna światowa; Tamara i Iljina, rozdzieleni przez wojnę i lata po niej następujące, zatracili to, co stanowiło o ich człowieczeństwie.
~ Niedokończony utwór na pianolę => teraźniejszość jest czasem pozoru i udawania.
* Michałkow powiedział, że „chciałby, aby wszystkie moje filmy opierały się na miłości”. Wartości preferowane przez reżysera (patriotyzm, honor, przyjaźń, wiara) są w gruncie rzeczy różnymi aspektami miłości.
Andriej Michałkow-Konczałowski
Wędrówka przez konwencje
* Reżyserska droga Konczałowskiego dzieli się na dwie wyraźne części, a granicę między nimi wyznacza wyjazd do USA. Esej traktuje tylko o europejskim (w ostateczności rosyjskim) etapie twórczości.
* Andriej Michałkow-Konczałowski urodził się w 1937r. i należy do rówieśników literackiego pokolenia, które w historii ZSRR określane bywa mianem „szestidiesiatników” lub „pokoleniem XX zjazdu”. Przedstawiciele tego pokolenia to ludzie urodzeni jeszcze przed II wojną, zwykle w latach 30., którzy w okresie wojennym przeżywali dzieciństwo. W dorosłe życie weszli wraz z legendarnym zjazdem KPZR z 1956r., na którym Nikita Chruszczow potępił kult wodza, ujawnił zbrodniczy charakter dyktatury Stalina i zainicjował proces „odwilży”. Reżyserów tego pokolenia wykształcono na formalistycznej tradycji kina lat dwudziestych, ale obcowali oni także z europejskim kinem, w tym francuską Nową Falą. Reżyserzy ci osiągnęli artystyczną dojrzałość dopiero w drugiej połowie lat 60., a nawet w latach 70. W kinematografii znaleźli się dysydenci i ci, którzy realizowali filmy w zgodzie z panującą ideologią oraz ci , którzy w ramach ideologii próbowali tworzyć własną sztukę.
* Konczałowski ukończył WGIK w 1965r. w klasie Michaiła Romma. Już w czasie studiów nakręcił krótkometrażowy film Chłopiec i gołąb (1962), nagrodzony Brązowym Lwem w Wenecji. Współpracował też z Andriejem Tarkowskim - współtworzył scenariusz do Małego marzyciela i Andrieja Rublowa.
* Nowofalowe inspiracje:
~ 1965r. - Pierwszy nauczyciel => na podstawie powieści Czingiza Ajtmatowa; Diuszejn wraca do swej wioski po wojnie domowej i zakłada tam małą szkółkę dla miejscowych dzieci; piętnastoletnia Ałtynaj zakochana w swym nauczycielu zostaje wydana za mąż; Diuszejn pomaga jej uciec od grubiańskiego męża; film eksponuje kontrast między dwoma światami: starym, ustanowionym porządku i nowym, obcym.
~ 1967r. - Historia Asi Kliaczyny, która kochała, lecz nie wyszła za mąż => młoda kołchoźnica oczekuje dziecka miejscowego uwodziciela i lekkoducha; odrzuca względy zakochanego w niej młodego człowieka, który chce zająć się nią i dzieckiem.
* Adaptacje literatury:
~ 1969r. - Szlacheckie gniazdo
~ 1971r. - Wujaszek Wania
~ Fatalizm ludzkiego życia, poczucie klęski wynikające z człowieczej słabości, rozmijanie się z rzeczywistością, idealizm - to wszystko współtworzy charakter literatury, po którą reżyser sięgnął z pełnym wyczuciem. Bohaterowie Czechowa i Turgieniewa przeżywają swoje dramaty jakby mimochodem, bez ideologicznej eksplikacji.
* 1974r. - Romanca o zakochanych => Konczałowski poprosił czytelników filmowego pisma o przysyłanie proponowanych scenariuszy; z otrzymanych listów Jewgienij Grigoriew napisał historię młodych zakochanych w sobie ludzi; gdy chłopak wyjeżdża do wojska, dziewczyna obiecuje czekać na jego powrót; dowiedziawszy się o jego śmierci wychodzi za innego; tymczasem chłopak wraca i w akcie rozpaczy żeni się z przypadkowo poznaną młodą kobietą; oboje odnajdują w tym małżeństwie spokój; w film wpleciono śpiewane dialogi.
* 1979r. - Syberiada => nawiązanie do Iliady Homera; zbudowany z dwóch części; historia zapadłej syberyjskiej wioski opowiedziana poprzez dzieje dwóch zwaśnionych rodzin; przepaść między losami małej społeczności a wielką Historią; w przeciwieństwie do pędzącej Historii, Syberia i jej mieszkańcy stanowią przestrzeń nietykalną.
* 1994r. - Kurka Riaba => kontynuacja Historii Asi Kliaczyny, która kochała lecz nie wyszła za mąż; bohaterowie są starsi o 25 lat; Asia jest pędzącą bimber alkoholiczką, jej syn ma powiązania z mafią, ojciec dziecka to bezrobotny degenerat; kochający Asię został miejscowym bogaczem, za co nienawidzi go cała wieś; komunistyczna rzeczywistość zniszczyła ludzi; postradzieckie realia są żałosne i dramatyczne.
Carlos Saura
We władzy dyspozytywu
* Porzucił studia matematyczne na rzecz Instituto de Investigaciones y Experiencias Cinematograficas.
* Filmy Saury wyposażone są we wszelkie możliwe rozwiązania służące podwojeniu wizji, cechuje je specyficzne rozszczepienie uzyskiwanych obrazów. Jak gdyby były one realizowane z dwu różnych punktów widzenia, w sensie moralnym, a nie technicznym, jak gdyby świat przedstawiony zawdzięczał swoje powołanie do istnienia nie tylko autorskiemu „ja”, ale także jeszcze komuś innemu.
* U podstaw myślenia obrazowego Saury zdaje się tkwić idea Morinowskiego double. Zgodnie z nim fotografia, aby zaistnieć musi pozbawić życia oryginał, bowiem to ona wchłania teraz to życie w siebie, uzyskując specyficzną autonomię, rangę niezależnego bytu. Nie jest więc niczym wtórnym.
* Saura odtwarza przeszłość na sposób pamięci, przypisując jej obraz umysłom swoich bohaterów. Przeszłość jest zatem tym, co pamiętamy, i jest taka, jaką pamiętamy, a zawsze pamiętamy źle. Przeszłość można utrwalić w rzeczach (albumy fotograficzne, zeszyty szkolne, pudełka z pamiątkami z dzieciństwa), które stają się wtedy talizmanami. Bohaterowie Saury często sięgają po owe talizmany.
* 1977r. - Elizo, moje życie => film skoncentrowany na wysiłku pamięci zmierzającej ku odtworzeniu przeszłości; jest to wysiłek daremny, bo przeszłości nie można odtworzyć, można ją tylko stworzyć na nowo; motyw fotografii jako obrazów utrwalonych, które dopełniają/korygują obrazy wspomnieniowe bohaterów.
* Prawie w każdym filmie Saury pojawia się strych, piwnica, stary, opuszczony i zrujnowany dom, w których zachowały się ślady przeszłości i do których bohaterowie stale powracają => Kryjówka (1969) - mieszkanka willi Teresa nieustannie odwiedza piwnicę, by wśród znajdujących się tam rzeczy szukać utraconego dzieciństwa.
* Tylko w nielicznych przypadkach szczególna rola fotografii wiąże się z tym, że fotografują sami bohaterowie:
~ 1967r. - Mrożony peppermint => lekarz-radiolog Julian uprawia fotografię jako hobby; jego kadrowanie tworzy rzeczywistość zgodną z życzeniową projekcją; ponieważ Elena, uosobienie modnej, nowoczesnej kobiety, jest dla niego niedostępna, tworzy ze swojej sekretarki jej substytut; by obdarzyć życiem kopię, zabija oryginał, morduje Elenę, bo dla Juliana posiąść znaczy tyle, co uczynić martwym.
* Powtarzającą się figurą wizualną w filmach Saury jest kobieta przed lustrem. Kobieta nieustannie koryguje swój wizerunek w lustrze, bowiem nastawiona jest na to, że znajdzie za chwilę inne jego potwierdzenie - w oczach mężczyzny, które też działają na podobieństwo lustra. Być kobietą to znaczy stwarzać siebie dla innych.
Lustra jako główny dyspozytyw podkreślają temat podwojenia bohaterów => w Carmen (1983r.) przemieszczają się wobec siebie trzy plany akcji: plan rzeczywistości przedstawionej, w której choreograf Antonia przygotowuje ze swym zespołem baletowym spektakl Carmen sam obejmując rolę Don Josego i powierzając rolę Carmen debiutującej tancerce; plan samego spektaklu; plan wyobrażeń Antonia, w którym mieszają się jego wizje przedstawienia z obrazami wyimaginowanego życia przypisanego tancerce; życie dubluje spektakl i nie wiadomo, czy Antonio zabił swą nielojalną partnerkę, czy to tylko Don Jose zasztyletował Carmen.
* Saura posługuje się także chwytem teatralizacji, by pokazać, iż wszyscy jesteśmy aktorami w Wielkim Teatrze Świata, gdzie musimy grać role przydzielone nam przez Autora, i robimy to, często zupełnie świadomie.
* Reżyser sięga też po dyspozytyw kinowy w postaci przytaczania filmu w filmie => Ogród rozkoszy (1970), Antonieta (1983), Tango (1998).
* Fotografia i film są dla Sury mediami organicznie związanymi z pamięcią, a radio i telewizja to media teraźniejszości i równoczesności.
* W filmie Szczudła (1984) pojawia się motyw przekazu wideo, który jest zawsze dostępny i pozostaje podatny na wszelkie manipulacje => Teresa ofiarowuje Angelowi kasetę ze spektaklem, w którym występuje; zakochany Angel odtwarza tę kasetę bez końca.
* Reżyser przypisuje funkcję dyspozytywu wybranym bohaterom. Autorskie spojrzenie kamery na rzeczywistość przedstawioną jest z reguły wsparte jeszcze innym spojrzeniem, które stanowi ideologiczną kontrpropozycję wobec spojrzenia dominującego i wyznacza widzowi pozycję, jaką winien zająć wobec filmu. Saura przeciwstawia spojrzenie zapośredniczone przyjętym systemem pojęć i przekonań, spojrzenie zdeterminowane uprzednią wiedzą o tym, co widzimy, w czym mieści się implicytnie to, co powinniśmy zobaczyć, ze spojrzeniem nieskażonym uprzednią wiedzą:
~ 1966r. - Polowanie => trzej weterani wojny domowej skonfrontowani z młodziutkim Enrico, szwagrem jednego z nich.
~ 1998r. - Ptaszek => dzieci podglądające wujka w akcie homoseksualnym uważają to, co widzą za coś komicznego; ich spojrzenie jest diametralnie różne od spojrzenia dorosłego.
* Saura porusza też temat rozdźwięku i dysharmonii między światem kobiet i światem mężczyzn => Stres we troje (1969).
Aleksander Sokurow
W kinie nie dzieje się nic nowego…
* Urodził się w 1951r.
* Przyjacielem Sokurowa był Andriej Tarkowski, który pomógł mu zrealizować pierwszy film i uzyskać posadę w wytwórni Lenfilm.
* Cenzorzy konsekwentnie nie dopuszczali do publicznych projekcji filmów Sokurowa aż do połowy lat 80.
* 1978r. - Samotny głos człowieka => próba niekonwencjonalnej adaptacji wątków prozy Andrieja Płatonowa; aktorzy nieprofesjonalni.
* 1978r. - Maria => pierwszy dokument reżysera; bohaterką jest starsza kobieta-kołchoźnica.
* 1979r. - Sonata dla Hitlera => drugi dokument Sokurowa; materiały archiwalne ukazujące klęskę Hitlera i upadek Rzeszy; Stalin ukazany jako następca Hitlera.
* 1980r. - Zdegradowany => zainspirowany prozą Grigorija Bakłanowa.
* 1981r. - Sonata skrzypcowa. Dimitri Szostakowicz (wspólnie z Siemionem Aronowiczem) => wybitny kompozytor uwikłany w rzeczywistość społeczną i polityczną.
* 1982r. - I nic więcej => zbudowany z materiałów nakręconych przez reżyserów frontowych.
* 1983r. - Bolesna indyferencja => na motywach Domu złamanych serc George'a Bernarda Shaw.
* 1986r. - Imperium => reinterpretacja dramatu radiowego Lucille Fletcher Przepraszam, pomyłka; rezygnacja z dialogów, koncentracja na fantasmagorycznym obrazie kobiety przykutej do łózka.
* 1986r. - Elegia => rozpoczynający cykl Sokurowowskich elegii; o Fiodorze Szalapinie.
* 1986-88r. - Elegia moskiewska => bohaterem filmu jest Andriej Tarkowski.
* 1989r. - Radziecka elegia => o Borysie Jelcynie
* 1989r. - Zbaw nas i chroń => „adaptacja” Pani Bovary.
* 1990r. - Prosta elegia => zapis blokady ekonomicznej Litwy w 1990r.
* 1993r. - Ciche strony => zainspirowany Zbrodnią i karą; swobodne mieszanie stylistyki ekspresjonizmu niemieckiego, nawiązania do Złamanej lilii Griffitha.
* 1996r. - Elegia orientalna => medytacja o obrazach; zrealizowana we współpracy z japońskim producentem; spojrzenie Europejczyka na świat Wschodu.
* 1999r. - Moloch => film fabularny poświęcony Hitlerowi.
* 1999r. - dolce... => swoista biografia pisarza Toshio Shimao.
* 2000r. - Cielec => o Leninie w momencie upadku.
* 2002r. - Rosyjska arka => nakręcona w jednym ujęciu 90-cio minutowa wędrówka „bezcielesnego” narratora-bohatera przez kolejne sale, zawierające ślady historii i dawnej wielkości Rosji.
* Sokurow oferuje obrazy nierozstrzygalne, które często nie poddają się prostej interpretacji, ale jednocześnie hipnotyzują szczególną intensywnością i budują, niezwykle istotny w filmach artysty, efekt „nieuchwytnego znaczenia”.
* W filmach Sokurowa dostrzegalna jest poetyka snu.
* Filmy reżysera wymuszają uruchomienie subiektywności widza.
* Sokurow zdaje się uważać, że historia może być zobiektywizowana tylko poprzez jej zafałszowanie, prawdziwie zaś przeżyta przez doświadczenie; indywidualne i przefiltrowane przez świadomość jednostki.
* Aktorzy w filmach Sokurowa tworzą pewien typ postaci podporządkowanej idei twórcy, a nie interpretują zadaną im postać.
Hans Jurgen Syberberg
Kino totalne
* Filmy Syberberga są swoistą realizacją późnoromantycznej idei Gesamtkunstwerku, ucieleśnieniem marzenia o stworzeniu sztuki synkretycznej, łączącej w sobie wzajemnie sprzeczne pierwiastki: muzykę, poezję, ruch.
* Celem reżysera jest wywołanie w widzu „oświeconego transu” dzięki powiązaniu przeciwstawnych elementów.
* Wizja kina Syberberga nosi wyraźnie ślady wpływu estetyczno-ideologicznych koncepcji Bertolta Brechta, z jego naciskiem na „efekt obcości”, pozwalający na wyrwanie widza ze złudzenia, przebudzenie go ze stanu „urzeczenia” światem przedstawionym. Chodzi o stworzenie dystansu między publicznością przedstawieniem, między aktorem a odtwarzaną przez niego postacią, co pozwala na dodanie swoistego komentarza wyzwalającego intelektualną aktywność widzów.
* Niemiecki reżyser jedynie po części kroczy drogą wytyczoną przez Brechta, łączy bowiem obiektywizm i dystans z irracjonalizmem, mistycyzmem oraz surrealistyczną wizją, tworząc tekst będący mozaiką cytatów, pełen odniesień do greckich tragedii, poetów i malarzy romantycznych, a przede wszystkim oper Richarda Wagnera.
* Świat przedstawiony w filmach Syberberga ma nie tylko wymiar groteskowy czy ironiczny, ale przede wszystkim symboliczny z naciskiem na rolę wyobraźni i subiektywny opis rzeczywistości.
* Symboliczny świat reżysera to świat upadających wartości, powstały z przeświadczenia o nieuchronności zagłady, będący ubocznym produktem procesu zaprowadzania nowoczesnego ładu. Estetyka symboliczna opiera się na odrzuceniu zarówno naturalizmu (z jego mimetyzmem), jak i klasycyzmu (z jego poszukiwaniem idealnych proporcji, równowagi i harmonii), odwołując się do świata wyobraźni, fantazmatów, logiki marzenia sennego.
* W filmach reżysera liczne są odniesienia do malarstwa Caspara Davida Friedricha.
* 1968r. - Ile ziemi potrzebuje człowiek => ekranizacja opowiadania Lwa Tołstoja; po raz pierwszy przedstawienie jednego z podstawowych tematów twórczości reżysera: poszukiwanie raju utraconego, utopii, innego świata, w którym można by urzeczywistniać marzenia.
* 1970r. - San Domingo => ekranizacja Zaręczyn w Santa Domingo Heinricha von Kleista; ostrzeżenie przed rodzącą się przemocą, wyraz lęku przed zagrożeniem ze strony radykalnych ruchów społecznych.
* 1972r. - Ludwig - requiem dla dziewiczego króla => pierwsze dzieło zwiastujące nową estetykę kina, powstałą w wyniku połączenia „teatru epickiego”, dramatu muzycznego Wagnera, ekspresjonizmu filmowego i poetyki surrealizmu; podzielony na dwie części: Przekleństwo i Niegdyś byłem… składające się z 28 obrazów z życia króla Ludwiga II; eschatologiczna wizja dziejów - historia jako katastrofa, gdzie mistycyzm pomieszany jest z materializmem; film pozbawiony akcji i dialogów, które zastąpiono długimi, poetyckimi monologami wygłaszanymi przez rozmaite postacie, zarówno prawdziwe, jak i fikcyjne; wydarzenia rozgrywają się na pograniczu świata realnego i wyobrażonego.
* 1974r. - Theodor Hierneis albo Jak dawniej zostawało się kucharzem => półtoragodzinny monolog tytułowego bohatera, jednego z kucharzy na dworze ostatniego króla Bawarii, oparty na opublikowanych w 1953r. wspomnieniach.
* 1974r. - Karl May - w poszukiwaniu raju utraconego => Karl May został przedstawiony jako swoista reinkarnacja ostatniego króla Bawarii, podzielając jego romantyczną, fantastyczno-baśniową wizję świata oraz odrzucając płytki racjonalizm; w ostatecznym rozrachunku dochodzi do zjednoczenia dwóch światów - mit łączy się z industrialną siłą nowej władzy, zaś rozum z mistycyzmem.
* 1977r. - Hitler - film z Niemiec => dzieło totalne stworzone z połączenia muzyki, nagrań radiowych, fragmentów kronik filmowych, zdjęć dokumentalnych, obrazów malarskich rzutowanych w formie diapozytywów na olbrzymi ekran, cytatów z filmów, sztuk teatralnych czy powieści; przywołanie mitu kina jako „idealnej przestrzeni dla gry wyobraźni”; film jest urzeczywistnionym koszmarem, w którym nazizm określany jest jako groteskowe wypełnienie niemieckiego romantyzmu, konsekwencja idei postępu, zaprowadzania nowoczesnego ładu; Hitler jako demon nowożytnej historii; film podzielony na 4 części: Graal, Niemiecki sen, Koniec opowieści zimowej, My, dzieci piekła połączonych postacią dziewczynki kołyszącej małą lalkę - Hitlera.
* 1982r. - Parsifal => czteroipółgodzinna ekranizacja ostatniej opery Richarda Wagnera, ucieleśnienie idei „filmu jako sztuki przyszłości”; mozaika cytatów.
Jan Svankmajer
We władzy przedmiotów, czyli pułapki człowieczeństwa
* Jan Svankmajer, czeski plastyk i filmowiec, jest artystą związanym ze środowiskiem twórców animacji, którego surrealistyczna działalność w ostatnich dziesięcioleciach wysunęła się na pierwszy plan.
* Droga czeskiego twórcy do surrealizmu wiedzie od teatru lalkowego, który należy do głębokiej tradycji czeskiej kultury widowiskowej oraz od jego nauki i studiów w praskich szkołach artystycznych: Wyższej Szkole Przemysłu Artystycznego i w Katedrze Lalkarstwa na Wydziale Teatralnym tamtejszej Akademii Sztuk Pięknych.
* Svankmajer zadebiutował w kinie w 1964r. Wśród jego pierwszych filmów zrealizowanych w ciągu sześciu lat, aż trzy to widowiska kukiełkowe: Ostatnia sztuczka Pana Schwarzwalda i Pana Edgara (1964), Trumniarnia (1966), Don Juan (1970). W kolejnych latach punkt ciężkości jego twórczości przesunie się w stronę animacji przedmiotowej (J.S. Bach - fantasia g-moll, 1965, Gra z kamieniami, 1965) i filmu aktorskiego (Ogród, 1968). W 1969r. dochodzi do spotkania Svankmajera z teoretykiem czeskich suttealistów Vratislavem Effenbergerem. W rezultacie w 1970r. twórca, wraz z żoną Evą, przystępuje do Czechosłowackiej Grupy Surrealistycznej.
* Punktem wyjścia Svankmajerowskiej koncepcji surrealistycznego przedmiotu jest konstatacja o zachwianiu pierwotnej, harmonijnej relacji między człowiekiem, a jego otoczeniem. Stąd prawdopodobnie bardzo długo w jego twórczości główną rolę pełniły wzięte z rzeczywistości, zwykłe przedmioty codziennego użytku, które jedynie tym różnią się od otaczających nas przedmiotów, że zachowują się inaczej. To zachowanie jest rysem charakterystycznym dla całej twórczości Svankmajera i nosi znamiona zanarchizowanego buntu, skierowanemu przeciwko człowiekowi, czyli temu, który te przedmioty wytworzył => Mieszkanie, Piknik z Weissmannem, Cichy tydzień w domu. Na pytanie o przyczyny takiego buntu odpowiedzi można poszukać w filmie Historia naturae - suita (1967) => człowiek powodowany nekrofilityczną skłonnością swojego gatunku „uśmierca” najbliższe otoczenie, co w konsekwencji prowadzi do wrogości przyrody wobec swego „wszystkożernego władcy”.
* W twórczości Svankmajera zaznaczył się wyraźny wpływ Giuseppe Arcimboldiego, prekursora surrealizmu. Zasłynął personifikacjami pór roku, żywiołów, tworzeniem alegorycznych obrazów o wyraźnych cechach antropomorficznych. Wygląd tych cegiełek, z których zbudowane są postaci, uchwycony jest na jednym z etapów biologicznego cyklu, najczęściej w pełni rozkwitu, w tej krótkiej chwili, kiedy wszystko wygląda jak żywe, choć jest już faktycznie martwe. Filmy Svankmajera utrzymane w duchu Arcimboldiego: Flora, Kostnica, Wymiary dialogu, Ciemność, światło, ciemność, Zakochane mięso.
* Odwrotnością skupienia uwagi na podmiotowych aspiracjach przedmiotów jest w twórczości Svankmajera zainteresowanie procesem ludzkiej destrukcji i utraty podmiotowości. Motyw ten przejawia się w wielu filmach. Ważną rolę pełni przy tym dialog, który niepostrzeżenie przechodzi w konfrontację, a ta przez agresję prowadzi do destrukcji i ostatecznej fizycznej eliminacji, a więc nie tylko utraty podmiotowości, ale do całkowitego uprzedmiotowienia.
* W swych filmach Svankmajer wykorzystuje dziecięcy, w tym przede wszystkim dziewczęcy punkt widzenia => Jabberwocky, Coś z Alicji, Do piwnicy, Ociosanek.
* Ociosanek jest summą filmowej działalności artysty. Pojawiają się tutaj wszystkie charakterystyczne dla Svankmajera motywy: bunt Ociosanka-humunkulusa, kanibalizm, obsesyjny stosunek do seksualności i jedzenia, starcza pedofilia i straszne, wścibskie mieszczaństwo, mroczna piwnica i wyraźna metamorfoza niemowlęcia w lalkę.
* Połowa lat 70. to początek eksperymentów ze zmysłem dotyku. W nowych filmach Svankmajer zdaje się wyrażać przekonanie, że możliwa jest odbudowa więzi pomiędzy człowiekiem a otoczeniem przez specjalnie w tym celu tworzone przedmioty.
* Twórczość Svankmajera silnie wpisuje się w krytyczny nurt wobec utylitarnego charakteru naszej cywilizacji.