Piastów w Polsce - bilans panowania.
Dynastia Piastów rządził pomiędzy Morzem Bałtyckim, Odrą, Karpatami i Bukiem od początku IX w., kiedy to panowanie przejęli przodkowie Mieszka I, do 1370 roku - bezpotomnej śmierci ostatniego przedstawiciela dynastii z prostej linii i osadzeniu na tronie jego siostrzeńca. Panowanie Piastów wniosło bardzo wiele zmian dotyczących licznych dziedzin życia. Wywodzili się oni z pogańskiego plemienia Polan zajmującego tereny późniejszej Wielkopolski. Okres ich panowania był bardzo burzliwy i pełen sprzeczności. Niektórzy z nich, tak jak Mieszko I czy jego syn Bolesław I Chrobry, byli wspaniałymi przywódcami, którzy wzmocnili i rozsławili Królestwo Polskie na całą Europę. Byli jednak i tacy, których rządy osłabiały państwo i niszczyły struktury społeczne. Zawsze jednak Polska odradzała się silna i gotowa do dalszego istnienia. Celem tej pracy jest podsumowanie panowania dynastii Piastów i przedstawienie ich największych osiągnięć.
Według XIV-wiecznego kronikarza, Gala Anonima protoplastą rodu był Piast Kołodziej, którego syn, Siemowit, wygnał Popiela z Kruszwicy, po czym obioł władzę nad grobem i przyległymi do niego terytoriami wielkopolskimi. Pierwszym historycznym władcą panującym tymi ziemiami był prawnuk Siemowita, Książe Mieszko I. Przejął on władzę nad plemieniem Polan około 960 roku. Jego dążenia do poszerzenia terytorium plenienia nie zostało przyjęcie pozytywnie przez króla Niemieckiego Ottona I Wielkiego, który pod pretekstem chrystianizacji napadał i łupił terytoria zajmowane przez pogańskich Słowian. Mieszko I wykazując się przebiegłością i sprytem postanowił przyjąć chrzest. Z powodów zatargów terytorialnych z Niemcami postanowił uczynić to za pośrednictwem Czech. Warunkiem przymierza pomiędzy Czeskim księciem Bolesławem I Srogim a księciem polskim było zawarcie małżeństwa przez Mieszka I z czeska księżniczką Dobrawą w 965 roku i przyjęcie przez niego chrztu 14 kwietnia 966 roku w Ostrowie Legnickim. Było to przedsięwzięcie czysto polityczne. Przede wszystkim zapewniło kształtującemu się państwu pozycję wśród wspólnoty państw chrześcijańskich, oraz pozyskania sojusznika w walkach z Wioletami, z którymi toczył nieustanne potyczki o Pomorze. Ponadto zapobiegło to najazdom sąsiadów pod pretekstem szerzenia Chrześcijaństwa, oraz zapewniło mu możliwość wykorzystywania tegoż pretekstu wobec własnych zapędów terytorialnych. Pod koniec panowania Mieszko I dzierżył w swoich rękach władzę nad współczesną Wielkopolską, Mazowszem i Kujawami.
Śmierć Mieszka I w 992 roku nie przerwała ekspansji monarchii Piastowskiej. Jego najstarszy syn - Bolesław I Chrobry kontynuował dzieło ojca. Znacznie wzmocnił swoją władzę i powiększył terytorium swojego państwa. Już w 997 roku zorganizował wyprawę misyjną czeskiego biskupa Wojciecha na tereny zamieszkane przez pogańskich Prusów. Niestety ta misja nie powiodła się i przyniosła biskupowi męczeńska śmierć z rąk pogan. Pochowanie go w Gnieźnie było przyczyna pielgrzymki cesarza Ottona III do Księstwa Polskiego. Został on przyjęty przez Bolesław I Chrobrego z należytym szacunkiem, co zapoczątkowało dobre stosunki międzysąsiedzkie. Miało to miejsce w 1000 roku i przez historyków nazywane jest „zjazdem gnieźnieńskim”. Dla uczczenia pamięci Wojciecha ustanowiono samodzielne biskupstwo gnieźnieńskie podległe jedynie Rzymowi, co wzmocniło pozycję Księstwa Polskiego w Europie. Bezpośredni kontakt z Rzymem i poparcie Ottona III umożliwiło Bolesławowi I Chrobremu staranie się o koronacje na Króla Polski. Śmierć Ottona III w 1002 roku znacznie opóźniła koronację. Spowodowane było to niechęcią Henryka II wobec wzmocnieniu się wpływów Polski poprzez uzyskanie korony. Do koronacji doszło w 1025 roku, czyli dopiero po śmierci Henryka. Zapewniło to Polsce pełną suwerenność i niezależność polityczną. Kilka miesięcy po koronacji Bolesław I Chrobry zmarł.
Na tronie zasiadł Mieszko II Lambert, najstarszy syn Bolesława I Chrobrego, który bezskutecznie usiłowała kontynuować ekspansywną politykę ojca. Nie był on jednak tak uzdolnionym wodzem, co doprowadziło do utraty Mińska, Łużyc, Moraw i Grodów Czerwińskich. Państwo Polskie utraciło wtedy koronę, która została odesłana cesarzowi Konradowi II. Mieszko II Lambert zmarł w 1034 roku pozostawiając po sobie bardzo osłabiony tron.
W państwie przejął władzę Miecław, samozwańczy władca Mazowsza. Dopiero w 1039 roku powrócił do kraju wypędzony przez możnych Kazimierz, nazwany później Odnowicielem. On to z pomocą cesarza niemieckiego i księcia kijowskiego w 1047 roku pokonał Miecława i odzyskał tron. Oczywiście nieudolna polityka Mieszka II Lamberta kosztowała Polskę Pomorze, ale jego syn odzyskał zagarnięty wcześniej przez Czechy Śląsk oraz umocnił władzę królewską. Skarb państwa był mocno nadwyrężony, a Kazimierz zobowiązany był do wynagrodzenia swoich wojowników, urzędników i duchowieństwo popierających go w sporze z Miecławem. Rozwiązał ten problem nadając im ziemi, z których musieli się utrzymywać.
Następcą Kazimierza był jego syn, Bolesław II Śmiały, nazywany również Szczodrym. Znany był on ze swojej gwałtowności i ogromnej ambicji w dążeniu do odbudowy pozycji Polski na arenie międzynarodowej. Nieustannie dążył do poszerzenia terytoriów i wzbogacenia państwa. Wmieszał się w spór pomiędzy papieżem Grzegorzem VII a cesarzem Henrykiem IV. Za poparcie wobec obozu papieskiego Bolesław II Śmiały został koronowany na króla Polski w 1076 roku w Gnieźnie. Nowy król kierował się przekonaniem o niczym nieograniczonej władzy pomazańca bożego. Bolesław, wdawszy się w konflikt z biskupem krakowskim Stanisławem ze Szczepanowa nakazał zabić swojego przeciwnika. Trzy lata po koronacji możnowładcy wszczęli bunt, na skutek którego król zmuszony był uciekać z kraju. Bolesław schronił się u przyjaznego sobie władcy węgierskiego, gdzie w 1081 r., w trakcie przygotowań do odzyskania władzy, zginął w niewyjaśnionych okolicznościach.
Po wygnaniu z kraju Bolesława II Śmiałego możnowładcy osadzili na tronie młodszego brata byłego króla, Władysława Hermana. Był to człowiek, który nie dąży do zyskania posłuchu i szacunku wśród poddanym. Pozostał on bowiem w cieniu swojego palatyna Sieciecha, który sprawował realne rządy w państwie. Prowadził politykę przynoszącą zyski jego rodzinie i znajomym. Wywołało to jawny bunt pozostałych możnowładców. Na czele opozycji stanęli synowie Władysława - starszy Zbigniew i młodszy Bolesław (zwany później Krzywoustym). Sieciech został ostatecznie usunięty z kraju, a Władysław zmuszony do podziału części terytorium państwa pomiędzy swoich synów. Zbigniew otrzymał Wielkopolskę, a Bolesław Małopolskę i Śląsk. Po śmierci Władysława Hermana w 1102 roku Zbigniew uzyskał władzę na Mazowszu, a Bolesław w pozostałych grodach. Konflikt pomiędzy braćmi dotyczył Pomorza Gdańskiego. Pokonany Zbigniew został zmuszony do opuszczenia kraju, więc udał się z prośbą o wsparcie do cesarza Henryka V, który w 1109 roku, podjął zbrojną wyprawę na Polskę. Wobec zagrożenia całe społeczeństwo polskie skupiła się wokół panującego księcia. Pod wpływem zjednoczonej siły Polaków cesarz wycofał się ziem polskich rezygnując nawet z należnego mu trybutu. Konflikt pomiędzy dwoma braćmi zakończył się tragicznie. Po powrocie do kraju Zbigniew został uwięziony i oślepiony, wkrótce po tym zmarł no skutek odniesionych ran.
Panowanie Bolesława Krzywoustego prawie całkowicie podporządkowane było podbojowi Pomorza. Już w 1116 roku odniósł pierwsze sukcesy zapewniając Polsce zwierzchność nad Pomorzem nadwiślańskim. Do 1122 roku podporządkował sobie księcia pomorskiego - Warcisława. Prócz ekspansji terytorialnej próbował wprowadzić tam także chrześcijaństwo. W roku 1123 przybył do Polski legat papieski Idzi z Tuskulum, wraz z Bernardem Hiszpanem, który miał się udać z misją na nowo zdobyte ziemie. Bolesław Krzywousty pamiętając swoje walki z bratem o tron, które bardzo osłabiły kraj, postanowił zapobiec podobnym wydarzeniom po swojej śmierci. Już w roku 1138 stworzył ustawę sukcesywną zwaną współcześnie „testamentem Krzywoustego”, która dzieliła terytorium państwa polskiego pomiędzy jego synów. Najstarszy z nich, Władysław Wygnaniec otrzymał Śląsk i ziemie lubelską. Bolesław Kędzierzawy dostał pod panowanie Mazowsze i Kujawy, Mieszko Stary zachodnią Wielkopolskę z Poznaniem, a Henryk Sandomierski ziemie sandomierskie. Testament tworzył także dzielnice senioralną obejmującą ziemie krakowską, wschodnią Wielkopolskę z Gnieznem i Kaliszem, część Kujaw i ziemie sieradzką. Panowanie nad nią, a także zwierzchnią władze nad wszystkimi dzielnicami mieli sprawować najstarsi przedstawiciele rodu - tak zwani seniorzy. Ta zasada złamana została już w 1146 roku, kiedy to najstarszy syn Bolesława Krzywoustego, Władysław został pokonany przez braterską opozycje i zmuszony do opuszczenia kraju. Na tron zasiadł kolejny według wieku brat, Bolesław IV Kędzierzawy zajmując dzielnicę senioralną, a także Śląsk należący do wygnanego brata. Był on jedynym władcą senioralnym, który zmarł śmiercią naturalną dożywotnie sprawując rządy.
Po śmierci Bolesława Kędzierzawego w 1173 roku władzę obioł Mieszko Stary. W wyniku działań opozycji został wygnany z Krakowa i zastąpiony Kazimierzem Sprawiedliwym. Od tamtej pory zajmowanie dzielnicy senioralnej i zwierzchniej władzy polegało na ciągłych wojnach domowych i oblężeniach głównego miasta - Krakowa.
Księciem dzielnicowym, którego działania miały największy wpływ na dalszą historię Polski był Konrad Mazowiecki. On to w latach 1225 - 1226 zaprosił Zakon Szpitalny Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, zwany Zakonem Krzyżackim do Mazowsza. W zamian za nadanie im ziem chełmińskich mieli podjąć walkę z Prusami. Krzyżacy wykorzystali to zaproszenie do uzyskania w 1226 roku bulli cesarskiej nadającej Zakonowi Prusy jako Księstwo Zakonne. Późniejsze fałszerstwa miały dowieść, że również Konrad Mazowiecki przyznał im te tereny.
Liczni książęta dzielnicowi dążyli do zjednoczenie ziem polskich. Walczyli o to między innymi Leszek Czarny, Henryk IV Probus, Przemysł II czy Wacław II. Zjednoczyć Polskę udało się dopiero Władysławowi Łokietce. Władał on Wielkopolską, Małopolska, ziemią łęczycko-sieradzkie i Kujawami. Jego koronacja na króla Polski odbyła się 20 stycznia 1320 roku w katedrze wawelskiej. Mimo usilnych starań nie udało mu się jednak odzyskać Pomorza Gdańskiego.
Następcą Władysława Łokietki był Kazimierz Odnowiciel. Wzmocnił on pozycję królewską, uzupełnił braki w skarbcu, a także wiele uwagi poświęcił gospodarczemu rozwojowi Polski. Chciał usunąć podział dzielnicowy i złożyć całkowitą władzę w ręce przyszłych królów. Nadany mu przez potomków przydomek „Wielki” idealnie odzwierciedla jego zasługi. Po prawie dwustuletnich wojnach międzydzielnicowych i sporach braterskich kraj był osłabiony, a gospodarka podupadła. Kazimierz Wielki doprowadził do tego, że Polska na nowo stała się liczącym państwem europejskim. Mając świadomość zagrożenia wynikającego z braku męskiego potomka, na mocy pokojowych układów i przekupstw wobec rycerstwa, Kazimierz zapewnił swojemu siostrzeńcowi, węgierskiemu księciu Ludwikowi Andegaweńskiemu, prawo do tronu.
Niektórzy uważają, że panowanie dynastii Piastów kończy się razem ze śmiercią Kazimierza Wielkiego. Należy jednak pamiętać, że w żyłach Ludwika Andegaweńskiego także płynęła piastowska krew. Jego rządy nie odznaczały się żadnym nadzwyczajnym wyczynem, ale pozostawił na tronie swoją córkę, Jadwigę. To jej małżeństwo ze starszym od siebie o około trzydzieści lat Jagiełą wprowadziło rządy dynastii Jagiellonów i rozpoczęło nowy etap w historii Polski.
Jak widać, każdy z wymienionych przeze mnie władców wniósł swój udział w kształtowanie się Polski. Rządy niektórych z nich zapisały się na kartach historii jako okresy rozkwitu i wzmocnienia naszego kraju na arenie międzynarodowej, inni natomiast przyczynili się do jego osłabienia. Spoglądając na początek i koniec panowania tej dynastii widoczne są wielkie zmiany w strukturze gospodarczej, politycznej i społecznej na ziemiach polskich. Aby całkowicie zrozumieć znaczenie panowania Piastów w Polsce należy podsumować i ocenić tez zmiany.
Najważniejszą zmianą było przyjęcie przez Polskę wiary katolickiej. Dzięki niej państwo nadwiślańskie wstąpiło do wspólnoty krajów europejskich. Od tamtego momentu możliwa była współpraca Piastów z innymi rodami królewskimi i skoligacenia się z nimi. Ponadto zapobiegło to najazdom na Polskę sąsiadów zza Bugu pod pretekstem chrystianizacji. Do Polski zaczęli napływać misjonarze i duchowni przywożąc ze sobą informacje o panujących w innych krajach kulturach i obyczajach. Ważniejsze rody, w tym także ród królewski, zaczęły upodabniać swoje otoczenie do wzorców przywiezionych z Europy Zachodniej. Zmienił się sposób ubierania i mieszkania, ludzie zaczęli postępować mniej „barbarzyńsko” i nauczyli się ogłady. Na skutek budowy licznych świątyń rozwinęła się architektura sakralna. Należy jednak przyznać, że słowo „rozwinęła” nie jest w pełni właściwe. Style, w jakich były one budowane przywiezione zostały z innych krajów europejskich.
Pojawienie się w Polsce kościoła katolickiego wypleniło wśród ludu wiarę w zabobony i wyimaginowane bóstwa, które symbolizowały siły natury. Ludzie uwierzyli w istnienie jednego Boga i jego sprawiedliwe rządy nad światem. Ponadto przedstawiciele kościoła przywieźli ze sobą wiedzę zdobywaną przez pokolenia ludzi światłych. W latach 1215-1364 nastąpił w Polsce rozwój pierwszego szkolnictwa. Stworzono wtedy 13 szkół katedralnych oraz 14 przy kolegiatach mających na celu kształcenie możnych. W 1364 roku Kazimierz Wielki stworzył w Krakowie uniwersytet, aby ta najwyższa instytucja naukowa Polski wychowywała przyszłych „wielkich” Polaków. Najważniejszym celem tego uniwersytetu była służba państwu, poprzez uczenie ludzi prawa, dyplomacji, szukania sposobów na zjednoczenie społeczeństwa i skupienie go wokół władzy królewskiej. Z tej uczelni wywodziło się wielu znamienitych Polaków, którzy swoimi czynami zabłysnęli na forum światowym
W ciągu pierwszych dwustu lat istnienia państwa polskiego dokonały się w jego obrębie wielkie zmiany kulturowe. Staropolskie formy życia zaczerpnęły część obyczajów z kultury śródziemnomorskiej. Na początku XI w. jeszcze znaczna cześć społeczeństwa nie uległa wpływom nowej religii podtrzymując stare wierzenia i obyczaje. Jeszcze w XV w. Jan Długosz skarżył się na pokutujące na wsi „pogańskie” zwyczaje. Tych obyczajów całkowicie wyrzekło się rycerstwo, które z entuzjazmem przyjęło europejski wzorzec rycerza, który miał być mądry, pobożny, silny, ale posłuszny i pokorny. Wszystkie zapiski zachowane z początków panowania Piastów są po łacinie i tworzone były przez duchowieństwo. Jedynie ono posiadało umiejętność pisania i czytania.
Upowszechnienie europejskich narzędzi rolniczych ułatwiających i uskuteczniających uprawę roli, takich jak pług z odkładnicą, brany czy kosy umożliwiło zagospodarowanie dotychczasowych nieużytków rolnych. Ważnym czynnikiem wzrostu dochodów z gospodarstw rolnych stało się także upowszechnienie hodowli koni dla celów gospodarczych. Bardziej systematyczna hodowla zwiększała możliwości nawożenia, szczególnie terenów wziętych pod uprawę warzyw. Poza tym nowowprowadzona trójpolówka zwiększyła plony. Nadwyżka produkcji umożliwiła handel z innymi krajami europejskimi.
Obok rolnictwa rozkwitło także inne gałęzie przemysłu. W tkactwie zaczęto stosować kołowrotek, ulepszone zostały środki komunikacji, a co najważniejsze - zaczęto stosować prymitywne maszyny wykorzystujące siłę wody. Okres rozkwitu przechodziło także górnictwo.
Panowanie dynastii Piastów zmieniło także polską gospodarkę. Na skutek nadawanie przez Kazimierza Odnowiciela ziem zasłużonym obywatelom polskim. w skład których wchodziły pola uprawne, lasy, pastwiska i wsie, rozwinęło się w Polsce tak zwane polskie prawo czynszowe. Polegało ono na płaceniu przez chłopa czynszu za nadane mu przez pana ziemie uprawne. System ten uległ zmianie, kiedy na przełomie XII i XIII w. pojawili się na ziemiach polskich niemieccy osadnicy. Przynieśli oni ze sobą nowe prawo czynszowe nazywane prawem niemieckim. Polegało ono na lokacji nowych wsi i przeprowadzaniu w nich reform gruntów i płaceniu czynszu w postaci pieniężnej.
Oprócz reform na terenach wiejskich nastąpiły także zmiany w miastach. Wykształcone wzorem Europy Zachodniej mieszczaństwo dążyło do usamodzielnienia się względem władzy królewskiej. Ten proces został nazwany lokacją miast. Pierwszymi miastami, którym udało się uzyskać pełną suwerenności były Złotoryje (1211 r.), Lwówek (1217 r.), Środa (1223), Wrocław (1242 r.), Poznań (1253 r.) i Kraków (1257 r.). W kolejnych latach proces lokacji miast przybrał bardzo szybki przebieg.
Jak już wyżej wspomniałam, w czasie Panowania Piastów w Polsce nastąpiły zmiany w podziale społeczeństwa według klas. Teraz na najwyższym stopniu hierarchii społecznej stał Król, następnie znajdowało się wykształcone i wpływowe duchowieństwo. Immunitety nadawane prze króla w XII wobec posiadaczom wielkich majątków ziemskich sprzyjało powstaniu dwóch kolejnych grup - wielkich i średnich posiadaczy ziemskich tworzących wspólnie rycerstwo. Przedstawiciele tego stanu z czasem stali się szlachtom. Dwa ostatnie szczeble drabiny społecznej zajmowało mieszczaństwo i chłopi.
Mówi się także o początku powstawania monarchii stanowej. Nadane przez Kazimierza Wielkiego przywileje piotrkowski i wiślicki dotyczących spraw sądowych zapoczątkowały dalsze wzmocnienia pozycji szlachty a osłabienie wpływów króla.
Rozbicie dzielnicowe pokazało przyszłym monarchom, jakie konsekwencje rodzi podział terytoriów pomiędzy pretendentów do tronu. Nauczyło ich, że silne państwo to zjednoczone państwo, które w razie zagrożenia potrafi stanąć w szyku i walczyć do ostatniego tchu.
Jak widać panowanie Piastów i ich polityka zagraniczna przyniosła wiele zmian w polskim społeczeństwie. Po wstąpieniu do wspólnoty państw europejskich zyskaliśmy możliwości współpracy z innymi, czerpania od nich wiedzy i wymiany handlowej. Staliśmy się państwem chrześcijańskim, udoskonaliliśmy gospodarkę, wprowadziliśmy oświatę i urzędy państwowe. Ponadto dokonała się u nas ewolucja klas społecznych i początek uprzywilejowania grupy szlacheckiej. Rozwijająca się pod koniec panowania Kazimierza Wielkiego monarchia stanowa była początkiem powstawania Polski Szlacheckiej, której demokratyczny ustrój stał się wzorcem dla innych państw europejskich. Oczywiście jak każda dynastia zasiadająca na jakimkolwiek tronie, tak i Piastowie mieli swoje upadki. Gdyby nie wspomniane wyżej rozbicie dzielnicowe i sprowadzenie do Polski Zakonu Krzyżackiego dalsze dzieje państwa potoczyłyby się inaczej. Te wydarzenia miały ogromny wpływ na dalsze działania przygraniczne i wewnątrzpaństwowe kolejnych władców. Mimo wszystko uważam, że panowanie Piastów w Polsce było okresem wielu pozytywnym zmian
5