3dr Marek Porzycki

Wykład z polityki gospodarczej

Temat 4 Integracja walutowa w ramach Unii Europejskiej

1. Wstęp historyczny

1962 - memorandum Marjorlina - w dokumencie Komisji pierwszy raz pojawia się pomysł wspólnej europejskiej waluty

1971 - Raport Wernera - pierwszy plan zakładający realizację unii walutowej do 1980 r.

Mechanizmy ograniczania wahań kursów i zbliżania polityki pieniężnej państw członkowskich EWG:

- 1971-1979 - „wąż walutowy”

- od 1979 - Europejski System Walutowy (EMS), wprowadzenie ECU (European Currency Unit, poprzednik euro) jako jednostki rachunkowej opierającej się na koszyku walut państw członkowskich

1988-1989 - opracowanie raportu Delorsa proponującego realizację Unii Gospodarczej i Walutowej (UGW, Economic and Monetary Union, EMU) w 3 etapach.

Etap I (1990-1994) - intensyfikacja współpracy w zakresie polityki pieniężnej, na tle pogłębiającej się integracji gospodarczej (realizacja Wspólnego Rynku) i zniesienia wszelkich ograniczeń w przepływie kapitału między państwami członkowskimi

1992 (wejście w życie w 1993 r.) - traktat z Maastricht wprowadza do Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską (TWE) przepisy dotyczące UGW oraz - jako protokół dodatkowy - Statut ESBC i EBC. Dania i Wielka Brytania uzyskują w protokołach dodatkowych do TWE prawo do nieuczestniczenia w trzecim etapie UGW (opt-out).

Etap II (1994-1999)

1994 - powstanie Europejskiego Instytutu Walutowego (EIW, European Monetary Institute, EMI) - poprzednik EBC i organ przygotowujący jego powstanie

1995 - decyzja w sprawie nazwy wspólnej waluty

1997 - wprowadzenie mechanizmu kursów wymiany ERM II

1997 - przyjęcie Paktu Stabilności i Wzrostu - zobowiązania państw członkowskich do zachowania dyscypliny budżetowej i dążenia do spełnienia kryteriów konwergencji dla przyjęcia euro

maj 1998 - stwierdzenie spełnienia kryteriów konwergencji przez 11 państw członkowskich (wszystkie ówczesne państwa członkowskie oprócz Danii i Wielkiej Brytanii - opt-out - oraz Szwecji i Grecji, nie spełniających kryteriów konwergencji).

1.6.1998 - powstanie Europejskiego Banku Centralnego (EBC) i Europejskiego Systemu Banków Centralnych (ESBC)

Etap III (od 1999)

1.1.1999 - wprowadzenie euro do obiegu bezgotówkowego. W obiegu gotówkowym pozostały waluty państw członkowskich przyjmujących euro po sztywnym kursie w stosunku do euro (prawnie kwalifikowane jako niedziesiętne części euro).

1.1.2001 - Grecja przystępuje do strefy euro

1.1.2002 - wprowadzenie banknotów i monet euro do obiegu gotówkowego; początek wycofywania walut krajowych.

1.1.2007 - przyjęcie euro przez Słowenię

1.1.2008 - przyjęcie euro przez Maltę i Cypr

1.1.2009 - przyjęcie euro przez Słowację

1.1.2011 - przyjęcie euro przez Estonię

2. Teoretyczna podstawa UGW - teoria optymalnego obszaru walutowego (optimum currency area, OCA)

Twórca koncepcji - Robert Mundell, lata 60-te XX w.

Koncepcja rozwijana przez innych ekonomistów (m.in. R. McKinnon, A. Lamfalussy)

Definicja OCA - obszar, w którym przyjęcie jednej waluty zwiększa dobrobyt ponad poziom, jaki istniałby przy zastosowaniu różnych walut z systemem płynnych kursów.

Warunki:

• swobodny przepływ kapitału i siły robnoczej

• podobny stopień rozwoju gospodarczego (odporność na szoki asymetryczne)

• duża otwartość gospodarek na wymianę z państwami trzecimi

• podobny stopień inflacji i długu publicznego

• wysoki stopień integracji rynków finansowych

• koordynacja polityki makroekonomicznej (pieniężnej i fiskalnej)

• zgodność polityczna i kulturowa

3. Prawne i instytucjonalne podstawy Unii Gospodarczej i Walutowej

a) podstawy prawne

Przepisy TFUE

art. 127-133 (polityka pieniężna), art. 134-135 oraz art. 282-284 (postanowienia instytucjonalne), art. 136-138 (przepisy dotyczące państw strefy euro) i art. 139-144 (postanowienia przejściowe dotyczące państw z derogacją)

Protokół do Traktatu - Statut ESBC i EBC

Euro we wtórnym prawie unijnym

- rozporządzenie Rady (WE) nr 1103/97 z dnia 17 czerwca 1997 r. w sprawie niektórych przepisów dotyczących wprowadzenia euro

- rozporządzenie Rady (WE) nr 974/98 z dnia 3 maja 1998 r. w sprawie wprowadzenia euro

Oba powyższe rozporządzenia przewidują wprowadzenie euro jako prawnego środka płatniczego w państwach członkowskich, regulują najważniejsze kwestie związane z funkcjonowaniem euro jako prawnego środka płatniczego, z przeliczeniami z walut krajowych na euro oraz wymianą pieniądza. Wprowadzają zasadę ciągłości i niezmienności instrumentów prawnych (szerokie pojęcie obejmujące zarówno akty prawne, jak i czynności prawne) - z dniem przyjęcia euro wyrażone w tych instrumentach kwoty w walutach krajowych przelicza się na euro z zastosowaniem kursu wymiany.

- rozporządzenie Rady (WE) nr 2866/98 z dnia 31 grudnia 1998 r. w sprawie kursów wymiany między euro a walutami państw członkowskich przyjmujących euro

Określa ostateczny i niezmienny kurs wymiany waluty krajowej na euro. Wymaga ono nowelizacji przy każdym rozszerzeniu strefy euro o kolejne państwo członkowskie.

- rozporządzenie Rady (WE) nr 1338/2001 z dnia 28 czerwca 2001 r. ustanawiające środki niezbędne dla ochrony euro przed fałszowaniem. Z mocy rozporządzenia Rady (WE) nr 1339/2001 stosowane we wszystkich państwach członkowskich, także poza strefą euro.

- niewiążące zalecenia Komisji dotyczące wprowadzenia euro - w sprawie opłat bankowych za wymianę na euro; w sprawie podwójnego podawania cen i innych kwot pieniężnych; w sprawie dialogu, monitoringu i informacji mających na celu ułatwienie wprowadzenia euro; w sprawie środków ułatwiających przyszłe przejście na euro.

b) Europejski Bank Centralny i Europejski System Banków Centralnych

EBC - ośrodek bankowości centralnej państw członkowskich UE

Jest instytucją unijną wymienioną w części VI TFUE (art. 282-284 TFUE) .

ESBC - EBC oraz krajowe banki centralne wszystkich państw członkowskich (art. 282 ust. 1 TFUE)

Eurosystem - EBC oraz krajowe banki centralne państw członkowskich strefy euro, sprawujące wspólnie funkcje banku centralnego dla państw członkowskich strefy euro (art. 282 ust. 1 TFUE)

Krajowe banki centralne państw członkowskich spoza Eurosystemu (jak np. NBP) są wyłączone z podstawowej działalności ESBC, w szczególności z prowadzenia wspólnej polityki pieniężnej.

Cel ESBC (art. 127 ust. 1 i art. 282 ust. 2 TFUE): utrzymanie stabilności cen, z drugorzędnym celem wspierania ogólnych polityk gospodarczych w Unii. Realizowana strategia - bezpośredni cel inflacyjny (zob. bliżej wykład dotyczący polityki pieniężnej).

Zadania ESBC (art. 127 ust. 2 TFUE, art. 3 Statutu ESBC i EBC):

- określanie i realizacja polityki pieniężnej strefy euro

- przeprowadzanie operacji walutowych

- utrzymywanie i zarządzanie rezerwami walutowymi państw członkowskich

- popieranie sprawnego funkcjonowania systemów płatności

Emisja pieniądza w strefie euro (art. 128 TFUE):

- banknoty - emisja przez EBC i krajowe banki centralne. Wyłączne prawo EBC do upoważniania do emisji banknotów.

- monety - emisja przez państwa członkowskie, z zastrzeżeniem zgody EBC na wielkość emisji.

Organy EBC (art. 283 TFUE)

- Prezes EBC - obecnie Jean-Claude Trichet

- Zarząd - Prezes, Wiceprezes i 4 członków zarządu

Prezes, Wiceprezes i członkowie zarządu są powoływani na ośmioletnią, jednorazową kadencję przez Radę Europejską (szefowie państw lub rządów państw członkowskich) stanowiącą większością kwalifikowaną, na zalecenie Rady (przedstawiciele szczebla ministerialnego), po konsultacji z Parlamentem Europejskim oraz z Radą Prezesów EBC.

- Rada Prezesów (Governing Council) - członkowie Zarządu EBC oraz prezesi krajowych banków centralnych państw strefy euro.

- Rada Ogólna (General Council) - Prezes i Wiceprezes EBC oraz prezesi krajowych banków centralnych wszystkich państw członkowskich. Organ ten zostanie rozwiązany w razie przyjęcia euro przez wszystkie państwa członkowskie UE.

Siedziba EBC - Frankfurt nad Menem

4. Warunki i perspektywy przyjęcia euro

Kryteria konwergencji - warunki przyjęcia wspólnej waluty.

Kryteria konwergencji ekonomicznej (art. 140 ust. 1 TFUE oraz protokół nr 13 do TFUE):

- kryterium inflacyjne - wysoki stopień stabilności cen, rozumiany jako inflacja nieprzekraczająca o więcej niż 1,5% inflacji w trzech państwach członkowskich o najniższej inflacji

- kryterium fiskalne - stabilna sytuacja finansów publicznych, rozumiana jako przestrzeganie postanowień Paktu Stabilności i Wzrostu z 1997 r.:

- deficyt budżetowy nie przekraczający 3% PKB

- zadłużenia sektora publicznego nie przekraczające 60% PKB

Możliwość zastosowania tzw. procedury nadmiernego deficytu wobec państw członkowskich niespełniających kryterium fiskalnego, a w ostateczności sankcji finansowych (w praktyce niezmiernie trudne zwłaszcza wobec większych państw).

- kryterium stóp procentowych - długoterminowe nominalne stopy procentowe, określane na podstawie oprocentowania długoterminowych obligacji skarbowych albo porównywalnych papierów wartościowych - ich średnia nie powinna przekraczać o więcej niż 2% średnią wysokość stóp procentowych w 3 państwach członkowskich o najniższej inflacji

- kryterium kursowe - stabilność kursowa - kurs waluty krajowej powinien przez 2 lata utrzymywać się w marginesach wahań kursów przewidzianych w mechanizmie ERM II (max. 15% w stosunku do kursu centralnego danej waluty w stosunku do euro), bez dewaluacji danej waluty. Dopuszczalna stopniowa i równomierna aprecjacja danej waluty (przykład korony słowackiej).

Konwergencja prawna - zgodność prawa krajowego z TFUE i Statutem ESBC i EBC:

- niezależność krajowego banku centralnego

- prawna integracja krajowego banku centralnego z ESBC

- inne przepisy dotyczące uczestnictwa w trzecim etapie UGW (np. dotyczące polityki pieniężnej, emisji znaków pieniężnych)

Derogacja (art. 139 TFUE) - sytuacja państw członkowskich, które nie przyjęły euro z powodu niespełnienia wymogów dla przyjęcia wspólnej waluty. Derogacja polega na niestosowaniu do takich państw określonych przepisów Traktatu oraz Statutu ESBC i EBC dotyczących wspólnej waluty.

Przy rozszerzaniu UE nowe państwa członkowskie przystępują do UE jako państwa z derogacją.

Procedura przyjmowania euro (uchylenie derogacji, art. 140 TFUE)

- sprawozdania EBC i Komisji (Raporty o konwergencji) - co 2 lata (każdorazowo w maju), albo na żądanie państwa członkowskiego chcącego przyjąć euro we wcześniejszym terminie. Raporty dostępne na stronach EBC i Komisji (http://www.ecb.eu/pub/convergence/html/index.en.html http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/specpub_list9259.htm)

- wniosek Komisji o uchylenie derogacji

- konsultacja z Parlamentem Europejskim

- dyskusja w Radzie Europejskiej (w składzie głów państw lub szefów rządów)

- zalecenie kwalifikowanej większości członków Rady ECOFIN reprezentujących państwa strefy euro

- uchylenie derogacji decyzją Rady ECOFIN

- nowelizacja rozporządzenia Rady (WE) nr 2866/98 ustalająca ostateczny kurs wymiany waluty krajowej na euro oraz nowelizacja rozporządzenia nr 974/98 określająca datę wprowadzenia euro (oba ostatnie kroki podejmowane są z reguły na początku lipca)

- przyjęcie euro (z reguły od razu przez wprowadzenie banknotów i monet euro do obiegu gotówkowego) - 1 stycznia roku następnego.

Sytuacja państw członkowskich, które nie wprowadziły euro:

- Wielka Brytania - protokół nr 25 do TFUE. UK nie ma obowiązku uczestniczenia w trzecim etapie UGW (tzw. opt-out), może jednak notyfikować taki zamiar Radzie w razie podjęcia takiej decyzji przez jego rząd i parlament. UK nie jest państwem członkowskim z derogacją.

- Dania - protokół nr 26 do TFUE. Uznana za państwo członkowskie z derogacją, z zastrzeżeniem, że procedura uchylenia derogacji może zostać wszczęta jedynie na wniosek Danii.

- Szwecja - formalnie nie ma szczególnej pozycji prawnej i jest państwem członkowskim z derogacją, zobowiązanym do przyjęcia euro po spełnieniu kryteriów. Z uwagi na brak woli politycznej (negatywny wynik referendum w 2003 r.) Szwecja celowo nie spełnia kryteriów konwergencji (tzw. jednostronne opt-out) nie wprowadzając swojej waluty do mechanizmu ERM II i nie dostosowując przepisów prawnych.

- Łotwa, Litwa, Polska, Czechy, Węgry, Bułgaria, Rumunia - państwa członkowskie z derogacją zobowiązane do wprowadzenia euro po spełnieniu kryteriów konwergencji. W razie braku woli politycznej - zob. przykład Szwecji.

Perspektywa przyjęcia euro przez Polskę - najważniejsze problemy na tle doświadczeń państw członkowskich przyjmujących euro w latach 2007-2011 (Słowenia, Malta, Cypr, Słowacja i Estonia):

- konieczność wprowadzenia i dwuletniego utrzymywania złotego w mechanizmie ERM II

- konieczność zmiany Konstytucji RP (zob. prezydencki projekt zmiany Konstytucji RP, druk sejmowy nr 3598 z 12.11.2010 r.)

- art. 227 - przysługujące NBP wyłączne prawo emisji pieniądza oraz ustalania i realizowania polityki pieniężnej

- art. 203 ust. 1 - kompetencje kontrolne NIK w stosunku do NBP

- brak zgody politycznej

- konieczność odpowiednich dostosowań prawnych i przygotowań logistycznych

- potrzeba efektywnego zapobiegania nadużyciom cenowym (nieuzasadnionym podwyżkom)

- podwójne podawanie cen

- kampania informacyjna

- monitoring cen (euro-obserwatoria)

- możliwość stosowania specjalnych oznaczeń dla rzetelnych przedsiębiorców

- pytanie o zasadność administracyjnej regulacji cen w okresie przejściowym

- wprowadzenie euro jako katalizator dla niezbędnych reform czy temat zastępczy maskujący brak reform?

- dyskusja - argumenty za i przeciw szybkiemu przyjęciu euro

5. Obecna sytuacja w strefie euro

Kryzys finansów publicznych niektórych państw członkowskich trwałe niespełnianie fiskalnych kryteriów konwergencji

Przypadek Grecji, Irlandii i Portugalii

Wpływ wspólnej waluty na kryzysy finansów publicznych - czy w warunkach jednolitej polityki pieniężnej możliwe jest wyjście gospodarek Grecji, Irlandii i Portugalii z kryzysu i uzdrowienie ich finansów publicznych?

Czy możliwe jest wyjście albo wykluczenie państwa członkowskiego ze strefy euro?

Skutki ewentualnego rozpadu strefy euro i powrotu do walut krajowych mocny argument za utrzymaniem Unii Gospodarczej i Walutowej

___________________

Lektura obowiązkowa:

K. Oplustil w: T. Włudyka (red.), Polityka gospodarcza, rozdz. 6 pkt 5, rozdz. 7 pkt 4 i 5

Dla zainteresowanych:

Hanspeter K. Scheller, The European Central Bank. History, Role and Functions, 2 wyd. Frankfurt 2006 (na stronie http://www.ecb.eu/pub/html/index.en.html także w tłumaczeniu na język polski)

K. Gawlikowska-Hueckel, A. Zielińska-Głębocka, Integracja europejska. Od jednolitego rynku do unii walutowej, Warszawa 2004, rozdz. 13 i 14

Raport EBC o konwergencji, maj 2008 r., http://www.ecb.eu/pub/convergence/html/index.en.html

M. Olszak, M. Porzycki, „Prawne przygotowania do wejścia Polski do strefy euro na tle rozwiązań przyjętych bądź planowanych w innych państwach członkowskich z derogacją przewidzianą w art. 122 Traktatu”, opracowanie wspierające Raport na temat pełnego uczestnictwa Rzeczypospolitej Polskiej w trzecim etapie Unii Gospodarczej i Walutowej, Biuro ds. Integracji ze Strefą Euro przy Narodowym Banku Polskim, grudzień 2008 r., http://www.nbp.pl/Publikacje/O_Euro/RE14n.pdf (s. 163) - cz. I, rozdz. I.1

Ph. Athanassiou, Withdrawal and expulsion from the EU and EMU: some reflections, ECB Legal Working Paper Series, grudzień 2009, http://www.ecb.eu/pub/pdf/scplps/ecblwp10.pdf

Breaking up the euro area. How to resign from the club, The Economist, 2.12.2010, http://www.economist.com/node/17629757

The crisis in the euro area. No easy exit, The Economist, 2.12.2010, http://www.economist.com/node/17629745

The future of the euro. Don't do it, The Economist, 2.12.2010, http://www.economist.com/node/17629661

---