PROGRAM INTERWENCYJNY DLA KLASY SZKOLNEJ

W przeciwieństwie do wielu grup socjoterapeutycznych tworzonych ze względu na wspólny problem uczestników, program ten jest adresowany do uczniów tworzących grupę formalną, jaką jest klasa szkolna. Grupa ta, powo­łana do realizacji celów dydaktyczno-wychowawczych, jest grupą ustrukturalizowaną, funkcjonującą od dłuższego czasu. Jej członkowie zajmują określone pozycje, wchodzą w określone role społeczne. Grupa rządzi się już pewnymi zasadami, obowiązują w niej względnie trwałe normy, z jednej strony formal­ne ze względu na realizowane przez nie cele formalne, z drugiej — nieformal­ne, ustalone bowiem przez samych członków grupy. Program ten jest więc interwencją w zastany układ grupy, mającą na celu dokonanie określonych zmian. O jakości tych zmian decydują cele programu, które wyznaczono przy przyjęciu następujących założeń:

- wiek dorastania to okres burzliwych przemian, które warunkują kształt życia człowieka dorosłego,

- osobowość młodego człowieka tworzy się w relacji jednostka-świat, na który składają się trzy elementy mające jednakowe znaczenie: rodzina, szkoła, zamknięty krąg intymnej przyjaźni,

- w okresie adolescencji rozwija się kilka typów społecznego zachowania, grupa odgrywa ważną rolę w kształtowaniu się postaw i zachowań spo­łecznych.

Celem szkoły jest sprzyjanie wszechstronnemu rozwojowi ucznia, tzn. wspomaganie i maksymalizowanie szans rozwojowych, wyposażenie młodego człowieka w te informacje i umiejętności, które w życiu dorosłego zaowocują „odnajdywaniem wewnętrznej harmonii, współistnieniem z przyrodniczym środowiskiem, współdziałaniem w ramach grup społecznych, wspólnot, ko­rzystaniem z zasobów wiedzy..." (Rylke, Klimowicz 1992, s. 159).

W okresie dorastania potrzeba przynależności do grupy to jedna z ważniejszych potrzeb ucznia. Jego zachowanie coraz bardziej staje się zgodne ze wzorami ustalonym i aprobowanym przez grupę. To w grupie zdobywa on wiedzę sobie samym, poznaje strukturę społeczeństwa i własne w nim miejsce, uświadamia sobie zależności między ludźmi, sposoby postępowania, dzięki którym może realizować swoje pragnienia. Związek młodego człowieka z grupą i jego pozycja w niej są najważniejszymi czynnikami psychicznego i społecznego poczucia bezpieczeństwa (Hurlock 1965, s. 141).

Program obejmuje: diagnozę grupy, obóz socjoterapeutyczny oraz propo­zycje dalszej pracy wychowawczej. Zrealizowano go w klasie ósmej olsztyń­skiej szkoły podstawowej, w której rolę wychowawcy pełniła jedna z autorek programu. Podczas ustalania tematyki godzin wychowawczych okazało się, iż uczniowie pragną przede wszystkim tworzyć zwarty zespół, aktywnie uczest­niczyć w życiu klasy, lepiej się do siebie odnosić, bardziej zżyć się ze sobą.

Diagnoza grupy

Diagnoza będąca pierwszym etapem postępowania terapeutycznego, miała na celu wyodrębnienie sytuacji, którym towarzyszą negatywne emocje zaburzające kontakty rówieśnicze w klasie szkolnej oraz lepsze zrozumienie jej funkcjonowania. W przyjętej procedurze diagnostycznej znalazły zastosowanie dwie metody: socjometryczna i projekcyjna. Techniki socjometryczne dostarczają wiedzy na temat spoistości grupy oraz jej struktury. Spoistość grupy tu przede wszystkim atrakcyjność wzajemnych ustosunkowań pozytywnych bądź negatywnych między ludźmi wchodzącymi ze sobą w kontakty (Rozwojowi i sytuacyjne przesłanki... 1991, s. 38). Proponowane przez nas ćwiczenia nawiązujące do badań socjometrycznych skłaniały uczestników grupy do dokonywania wyborów pozytywnych, co w konsekwencji powodowało, iż o pozycji w grupie świadczyła liczba dokonanych wyborów. Do realizacji celów programu wystarczyło zastosowanie technik socjometrycznych pozwalających ustalić, które z dzieci są izolowane lub odrzucane. One to bowiem stanowiły przedmiot szczególnego zainteresowania ze względu na ich zwykle niezaspokojone potrzeby akceptacji, bezpieczeństwa i uznania społecznego, toteż dla prowadzących interesująca była przede wszystkim struktura socjometryczna klasy szkolnej, czyli struktura atrakcyjności (Mika 1982, s. 63). Spoistość grupy jest bowiem pochodną jej atrakcyjności. Wysoki wskaźnik spoistości świadczy o tym, że grupa zaspokaja większość potrzeb jej członków. Do badania spoistości grupy i jej struktury zastosowane zostały pytania socjometryczne oraz zabawy skłaniające uczniów do dokonywania wśród swoich kolegów pozytywnych wyborów, np. zabawa w imiona z piłką, czy też „zaproszenie na puste miejsce".

Badanie pozytywnych ustosunkowań poprzez zabawę nie daje jednak obiektywnego obrazu struktury atrakcyjności interpersonalnej, ponieważ nie którzy uczniowie o dużej wrażliwości, jak można przypuszczać, mogą doko nywać wyborów dbając o uczucia osób nie wybieranych. Zabawy te jednak pozwalają zorientować się, jak w toku zajęć zmienia się poczucie wspólnoty z klasą. Bardziej obiektywną techniką socjometryczną od wspomnianych wy­żej zabaw są pytania socjometryczne, np.:

- z kim chciałbyś siedzieć w ławce szkolnej?

- kogo zabrałbyś na bezludną wyspę?

Badają one strukturę atrakcyjności interpersonalnej klasy, pozwalają wyło­nić grupę uczniów nie akceptowanych lub izolowanych.

Celem zajęć diagnostycznych, będących częścią składową progra­mu, jest także zebranie informacji na temat doświadczeń urazowych uczniów. Przeżyte urazy wpływają na sposób funkcjonowania dzieci, między innymi w klasie szkolnej. Uraz, czyli ślad w psychice po przeżyciu sytuacji trudnej, daje określone objawy. Są to najczęściej zaburzenia zachowania, silne reakcje emocjonalne nieadekwatne do bodźca; zachowania destrukcyjne.

Zajęcia diagnostyczne zaplanowano według następującego porządku:

- część wstępna obejmowała zabawy utrwalające reguły spotkania oraz ćwiczenia sprzyjające wzajemnemu poznaniu się

- część diagnozująca składała się z takich gier i zabaw, które mogą dostarczyć prowadzącym wiedzy na temat treści urazowych uczniów, sposobu funkcjonowania klasy, jak również uświadomić samym uczestnikom zajęć, że każdy ma cechę, która go wyróżnia, ale są też cechy wspólne dla wszystkich;

- część zamykająca zajęcia poświęcona była informacjom zwrotnym o zabawie dającej poczucie wspólnoty grupowej.

Scenariusz zajęć diagnostycznych:

Część wstępna

Ustalenie zasady zwracania się do prowadzących.

' Przedstawienie się członków grupy wg wzoru:

Co lubię

Imię

Czego nie lubię?

Materiały: kartki, flamastry.

Cel : krótka autoprezentacja uczestników grupy, zaistnienie przez użycie zaimka ,ja".

Przebieg: uczestnik grupy zapisuje na kartce swoje imię w formie, w jakiej chciałby, aby do niego się zwracać. Na górze kartki zapisuje odpowiedzi na pytanie: „Co lubię?", a na dole, pod imieniem — odpowiedź na pytanie: „Czego nie lubię?".

. „Powiedz moje imię".

Materiały: koc.

Cel : zapamiętanie imion, zabawa, wyrabianie refleksu.

Przebieg: klasa podzielona na dwa zespoły (wskazana równa liczba osób) ustawia się w dwa rzędy naprzeciw siebie — po obu stronach koca. Dwie osoby trzymają koc na tyle wysoko, by stojący naprzeciwko siebie nie widzieli się. Gdy koc opada, każdy wykrzykuje imię osoby, która stoi przed nim. Ten, kto pierwszy wywoła imię, „przeciąga" osobę stojącą w przeciw­nym rzędzie do swojej grupy.

5. „Zaproszenie na puste miejsce".

Materiały: krzesła.

Cel: zapamiętanie imion.

Cel diagnostyczny: dostarczenie informacji, kto najczęściej jest zapraszany.

Przebieg: ustawiamy w kręgu większą liczbę krzeseł, niż jest osób. Osoba mająca po lewej ręce puste krzesło zaprasza na nie osobę wypowiada­jąc zdanie: „miejsce po mojej lewej stronie jest puste i zapraszam na nie..." (podaje imię osoby, którą chce zaprosić).

6„Zabawa w puzzle".

Materiały: puzzle zrobione z kartek pocztowych. Na każdej kartce napisa­na reguła, zasada bycia ze sobą „tu i teraz".

Cel: utrwalenie reguł bycia ze sobą „tu i teraz".

Przebieg: podzielenie grupy na siedem zespołów. Każdy zespół otrzy­muje kopertę z puzzlami. Zadaniem uczestników jest ułożenie rozsypanki i przeczytanie na głos reguły spotkania.

Część diagnozująca

Zabawa „Zgadnij, kto to?"

Cel: uświadomienie sobie, jak głęboka jest wzajemna znajomość zainte­resowań, upodobań, charakterów.

Przebieg: osoba z grupy opisuje w kilku słowach swojego kolegę z klasy. Uczestnicy zgadują, kto to jest.

Ćwiczenie „Jakim kwiatem jesteś?"

Materiały: kartki, kredki, flamastry.

Cel: pogłębienie samoświadomości uczestników, poznanie, jaki obraz

samego siebie ma każdy uczestnik zespołu.

Przebieg: każdy z uczestników rysuje kwiat, jakim chciałby być, a na­stępnie uzasadnia wybór swojej wizji plastycznej.

Zabawa w butelkę.

Materiały: butelka.

Cel: dostarczenie sobie na wzajem informacji wspierających, poznanie, co o sobie myślą uczestnicy.

Przebieg: osoba puszczająca w ruch butelkę wymienia jedną dobrą cechę osoby wskazanej przez butelkę.

Zagarnianie do kręgu.

Cel : integracja grupy. Odpowiedź na pytanie: jaki jest stopień zintegrowania grupy? Przebieg: uczestnicy rozproszeni po sali z rozpostartymi rękoma zagarniają osoby do Środka kręgu.

'Kwiatek.

Materiały: kredki, farby, flamastry, wycięte kwiatki — płatki i środki kwiatków.

Cel: poznanie cech i upodobań wspólnych dla wszystkich oraz różnicujących uczestników („tacy sami, a jednak inni").

Przebieg : klasa dzieli się na cztery zespoły. Każdy zespół w pierwszej flizie pracuje osobno. Jego zadaniem jest zapisanie na płatkach narysowanego kwiatka cech i upodobań różniących członków zespołu, a na środku kwiatka cech wspólnych. W drugiej fazie ćwiczenia grupa ustala, które cechy i upodobania są wspólne dla wszystkich zespołów, a które je różnią.

Malowanie nastroju.

Materiały: kredki, flamastry, plastelina, farby, kartony.

Cel: dokonanie wglądu w siebie, wyrażenie za pomocą formy plastycznej siebie i swojego nastroju, zebranie informacji o wnętrzu dziecka.

Przebieg: każdy z uczestników maluje swój nastrój za pomocą dowolnej techniki. Następnie omawia swój rysunek na forum grupy, jeśli wyraża na to chęć.

Drzewko.

Materiały: test — drzewko, na którym siedzą w jego różnych miejscach, w różnym układzie osoby.

Cel: zastanowienie się nad sobą i swoim miejscem w świecie, dostarczę nie diagnozującym informacji, jak uczestnicy zajęć widzą siebie i swoje miejsce w świecie.

Przebieg: Każda z osób na swoim drzewku podpisuje swoim imieniem miejsce, na którym siedzi.

Pytania socjometryczne.

Materiały: kartki z pytaniami socjometrycznymi, długopisy.

Cel: poznanie przez diagnozujących miejsca każdego ucznia w grupie klasowej.

Przebieg: każdy z uczestników udziela odpowiedzi na pytania: „Z kim i chciałbyś siedzieć w ławce?", „Kogo zabrałbyś na bezludną wyspę?".

Część kończąca zajęcia

Zabawa w: +, -, 0.

Materiały: sznurek, kartki ze znakami +, 0.

Cel: zebranie informacji zwrotnych dotyczących stopnia atrakcyjności zajęć, potrzeby uczestniczenia w tego typu spotkaniach.

Przebieg: na postawione przez prowadzącą pytanie, uczniowie odpowiadają ustawiając się w rządku z kartką z napisem: +, - lub 0.

2. Przekazywanie prądu

Cel: zakończenie zajęć w poczuciu wspólnoty grupowej, w miłej atmosferze.

Wnioski z zajęć diagnostycznych

Zajęcia diagnostyczne miały zweryfikować dotychczasowe obserwacje wychowawcy, rodziców, pedagoga szkolnego i nauczycieli uczących w tej klasie, dotyczące zarówno stratyfikacji grupy jak i jej potrzeb. Ponadto praca z całą grupą| umożliwiła zrozumienie funkcjonowania zespołu oraz rozpoznanie sytuacji psychologicznej i społecznej dzieci na tle klasy. Zaproponowane ćwiczenia spełniały również funkcję wglądową i integracyjną jako nierozerwalne i spójne ze sobą. Diagnoza pozwoliła na określenie obszarów, w których występują zaburzenia zachowania. Najwięcej trudności sprawiały relacje z rówieśnikami. Z ich analizy wynika, że w klasie jest pięć osób (Piotruś, Łukaszek, Marcin, Szymon, Paweł), które nie mają przyjaciół, są izolowane, pozostają na marginesie grupy. Nie mają oni możliwości zaspokojenia takich potrzeb, jak bliskość z innymi ludźmi, bycie akceptowanym. W pytaniach socjometrycznych dokonywali jednostronnych wyborów. Interpretując ,swój rysunek na temat własnego nastroju oraz poprzez wybór kwiatka, który najlepiej oddaje ich cechy, uczniowie ci ujawnili swoje osamotnienie, poczucie krzywdy, odczuwanie wrogości świata do siebie, brak swojego miejsca w otaczającej ich rzeczywistości społecznej. Nieśmiałość, obawa przed ośmieszeniem stwarzały osobom odrzucanym wyraźne trudności w podjęciu ćwiczenia czy w uczestniczeniu w zabawie. W obszarze „ja-ja" wskazującym na stosunek do samego siebie zauważono u wielu osób tendencję do zaniżania samooceny, brak wiary we własne siły, trudności w mówieniu o sobie. U tych samych osób twierdzono również zaburzenia w obrazie samego siebie, ujmowanego w rela­cji ja-zadanie. Dopiero po dodatkowym zachęceniu i zapewnieniu, że będą miały satysfakcję z podjęcia próby, pokonywali barierę strachu przed brakiem akceptacji, przed ignorancją ze strony pozostałych i wyśmianiem. Tylko jedna wypowiedź ewidentnie ujawniła zaburzony obszar: „ja-dorośli". Dziewczynka la wskazała jednak na prawidłowe relacje w obszarze: „ja-rówieśnicy".

---