Dr inż. Marcin Krause
Choroby zawodowe
Literatura
Krause M.: Bezpieczeństwo i higiena pracy. Podstawowe wymagania i wytyczne. Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa w Poznaniu, Poznań 2011.
Ustawa z dnia 26.06.1974 r. Kodeks pracy (Dz.U.1998.21.94; z późn. zm.).
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30.06.2009 r. w sprawie chorób zawodowych (Dz.U.2009.105.869).
Choroby w środowisku pracy, czyli choroby pochodzenia zawodowego można ogólnie podzielić na dwie następujące grupy:
choroby zawodowe;
inne choroby związane z wykonywaną pracą lub inne choroby związane z warunkami środowiska pracy.
Choroba zawodowa oznacza chorobę wymienioną w wykazie chorób zawodowych, jeżeli w wyniku oceny warunków pracy można stwierdzić bezspornie lub z wysokim prawdopodobieństwem, że została ona spowodowana działaniem czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w środowisku pracy albo w związku ze sposobem wykonywania pracy, zwanych narażeniem zawodowym.
Dla pozostałych chorób pochodzenia zawodowego nie przyjęto ustawowej nazwy, w literaturze medycznej przyjmuje się najczęściej nazwę choroby parazawodowe.
Choroba parazawodowa oznacza chorobę nie wymienioną w wykazie chorób zawodowych, która została spowodowana działaniem czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w środowisku pracy albo w związku ze sposobem wykonywania pracy.
W powstawaniu chorób parazawodowych warunki pracy stanowią jeden z możliwych czynników ryzyka, który może wpływać na przyspieszenie ujawnienia choroby, pogorszenie przebiegu choroby, pogorszenie stanu zdrowia pracownika, powstanie okresowej lub trwałej niezdolności do pracy.
Aby doszło do powstania choroby zawodowej muszą być spełnione jednocześnie trzy następujące warunki:
ekspozycja musi posiadać odpowiednią intensywność - najczęściej przekroczoną wartość dopuszczalną stężenia lub natężenia czynnika szkodliwego dla zdrowia z wyłączeniem czynników biologicznych (tylko kontakt ze szkodliwymi czynnikami biologicznymi);
w strefie oddziaływania ekspozycji musi znajdować się człowiek - gdy nie ma człowieka, to nie ma narażenia, występuje natomiast zagrożenie;
czas ekspozycji musi być odpowiednio długi - różny w zależności od rodzaju czynnika i indywidualnej odporności organizmu z wyłączeniem czynników biologicznych (tylko kontakt ze szkodliwymi czynnikami biologicznymi) oraz czynników chemicznych powodujących zatrucia ostre lub ich następstwa.
Dla rozpoznania choroby zawodowej konieczne jest spełnienie dwóch warunków:
choroba musi być wymieniona w obowiązującym wykazie chorób zawodowych;
konieczna jest możliwość obiektywnego wykazania, że choroba została spowodowana przez warunki pracy, względnie udział czynnika zawodowego można przyjąć z przeważającym prawdopodobieństwem.
W Polsce istnieje zorganizowany system rejestracji zachorowalności zawodowej, a każdy przypadek stwierdzenia choroby zawodowej zgłaszany jest przez właściwego państwowego inspektora sanitarnego do Centralnego Rejestru Chorób Zawodowych Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi.
Aktualnie obowiązujący w Polsce wykaz chorób zawodowych obejmuje 26 pozycji:
Zatrucia ostre albo przewlekłe lub ich następstwa wywołane przez substancje chemiczne.
Gorączka metaliczna.
Pylice płuc.
Choroby opłucnej lub osierdzia wywołane pyłem azbestu.
Przewlekłe obturacyjne zapalenie oskrzeli (…) wywołane narażeniem na pyły lub gazy drażniące (…)
Astma oskrzelowa.
Zewnątrzpochodne alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych.
Ostre uogólnione reakcje alergiczne.
Byssinoza.
Beryloza.
Choroby płuc wywołane pyłem metali twardych.
Alergiczny nieżyt nosa.
Zapalenie obrzękowe krtani o podłożu alergicznym.
Przedziurawienie przegrody nosa wywołane substancjami o działaniu żrącym lub drażniącym.
Przewlekłe choroby narządu głosu spowodowane nadmiernym wysiłkiem głosowym, trwającym co najmniej 15 lat.
Choroby wywołane działaniem promieniowania jonizującego.
Nowotwory złośliwe powstałe w następstwie działania czynników występujących w środowisku pracy, uznanych za rakotwórcze u ludzi.
Choroby skóry.
Przewlekłe choroby narządu ruchu wywołane sposobem wykonywania pracy.
Przewlekłe choroby obwodowego układu nerwowego wywołane sposobem wykonywania pracy.
Obustronny trwały odbiorczy ubytek słuchu typu ślimakowego lub czuciowo-nerwowego spowodowany hałasem (…)
Zespół wibracyjny.
Choroby wywołane pracą w warunkach podwyższonego ciśnienia atmosferycznego.
Choroby wywołane działaniem wysokich albo niskich temperatur otoczenia.
Choroby układu wzrokowego wywołane czynnikami fizycznymi, chemicznymi lub biologicznymi.
Choroby zakaźne lub pasożytnicze albo ich następstwa.
W wykazie chorób zawodowych punkty 1., 6., 26. pozostały otwarte, to znaczy, że nie wymieniono czynników, które mogą powodować chorobę zawodową, ponieważ liczba czynników jest zbyt duża, aby je wymieniać, np. pkt. 26. „Choroby zakaźne lub pasożytnicze albo ich następstwa” - jest około 450 szkodliwych czynników biologicznych, które mogą wywołać chorobę w związku z wykonywaniem pracy. Pozostałe punkty wykazu są zamknięte, tzn. w wykazie wymieniono choroby uznane za choroby zawodowe.
Najczęściej występujące choroby zawodowe według rodzaju chorób obejmują: choroby zakaźne lub pasożytnicze albo ich następstwa; przewlekłe choroby narządu głosu; pylice płuc; obustronny trwały ubytek słuchu; przewlekłe choroby obwodowego układu nerwowego; choroby skóry.
Ogólne przepisy prawne dotyczące chorób zawodowych określa dział X Kodeksu pracy w rozdziale VII „Wypadki przy pracy i choroby zawodowe” oraz w rozdziale VI „Profilaktyczna ochrona zdrowia”.
W Kodeksie pracy zostały określone m.in. następujące wymagania:
Pracodawca jest obowiązany niezwłocznie zgłosić właściwemu państwowemu inspektorowi sanitarnemu i właściwemu okręgowemu inspektorowi pracy każdy przypadek podejrzenia choroby zawodowej.
Obowiązek zgłoszenia podejrzenia choroby zawodowej dotyczy także lekarza podmiotu właściwego do rozpoznania choroby zawodowej. W każdym przypadku podejrzenia choroby zawodowej lekarz lub lekarz dentysta kieruje na badania w celu wydania orzeczenia o rozpoznaniu choroby zawodowej albo o braku podstaw do jej rozpoznania.
Zgłoszenia choroby zawodowej może również dokonać pracownik lub były pracownik, jeżeli podejrzewa, że występujące u niego objawy mogą wskazywać na taką chorobę.
Pracodawca jest obowiązany stosować środki zapobiegające chorobom zawodowym i innym chorobom związanym z wykonywaną pracą, w szczególności: utrzymywać w stanie stałej sprawności urządzenia ograniczające lub eliminujące szkodliwe dla zdrowia czynniki środowiska pracy oraz urządzenia służące do pomiarów tych czynników; przeprowadzać, na swój koszt, badania i pomiary czynników szkodliwych dla zdrowia.
W razie stwierdzenia u pracownika objawów wskazujących na powstawanie choroby zawodowej, pracodawca jest obowiązany, na podstawie orzeczenia lekarskiego, w terminie i na czas określony w tym orzeczeniu, przenieść pracownika do innej pracy nie narażającej go na działanie czynnika, który wywołał te objawy.
W razie rozpoznania u pracownika choroby zawodowej, pracodawca jest obowiązany: ustalić przyczyny powstania choroby zawodowej oraz charakter i rozmiar zagrożenia tą chorobą, działając w porozumieniu z właściwym organem państwowym inspektorem sanitarnym, przystąpić niezwłocznie do usunięcia czynników powodujących powstanie choroby zawodowej i zastosować inne niezbędne środki zapobiegawcze, zapewnić realizację zaleceń lekarskich.
Pracodawca jest obowiązany prowadzić rejestr obejmujący przypadki stwierdzonych chorób zawodowych i podejrzeń o takie choroby.
Pracodawca jest obowiązany systematycznie analizować przyczyny (...) chorób zawodowych i innych chorób związanych z warunkami środowiska pracy i na podstawie wyników tych analiz stosować właściwe środki zapobiegawcze.
Pracownikowi, który (...) zachorował na chorobę zawodową określoną w wykazie chorób zawodowych, przysługują świadczenia z ubezpieczenia społecznego.
Podstawowe wymagania prawne dotyczące zgłaszania, rozpoznawania i stwierdzania chorób zawodowych zawiera rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 czerwca 2009 r. w sprawie chorób zawodowych (Dz.U.09.105.869).
Rozporządzenie to określa: wykaz chorób zawodowych; okres, w którym wystąpienie udokumentowanych objawów chorobowych upoważnia do rozpoznania choroby zawodowego pomimo wcześniejszego zakończenia pracy w narażeniu zawodowym; sposób i tryb postępowania dotyczący zgłaszania podejrzenia, rozpoznawania i stwierdzania chorób zawodowych; podmioty właściwe w sprawie rozpoznawania chorób zawodowych.
Aktualny tryb postępowania dotyczący zgłaszania podejrzenia, rozpoznawania i stwierdzania choroby zawodowej jest następujący:
ocena narażenia zawodowego,
zgłoszenie podejrzenia choroby zawodowej,
orzeczenie lekarskie o rozpoznaniu lub braku podstaw do rozpoznania choroby zawodowej,
decyzja o stwierdzeniu lub braku podstaw do stwierdzenia choroby zawodowej.
Podejrzenie choroby zawodowej zgłasza się właściwemu państwowemu powiatowemu inspektorowi sanitarnemu i właściwemu inspektorowi pracy, których właściwość ustala się według miejsca, w którym praca jest lub była wykonywana przez pracownika, albo według krajowej siedziby pracodawcy, w przypadku, gdy dokumentacja dotycząca narażenia zawodowego jest gromadzona w tej siedzibie.
Właściwy państwowy powiatowy inspektor sanitarny, który otrzymał zgłoszenie podejrzenia choroby zawodowej, wszczyna postępowanie, a w szczególności kieruje pracownika lub byłego pracownika, którego dotyczy podejrzenie, na badanie w celu wydania orzeczenia o rozpoznaniu choroby zawodowej albo o braku podstaw do jej rozpoznania, do jednostki orzeczniczej.
Właściwym do orzekania w zakresie chorób zawodowych jest lekarz spełniający wymagania kwalifikacyjne określone w przepisach ustawy o służbie medycyny pracy, zatrudniony w jednej z jednostek orzeczniczych I lub II stopnia.
Rozpoznanie choroby zawodowej u pracownika lub byłego pracownika może nastąpić w okresie jego zatrudnienia albo po zakończeniu pracy w takim narażeniu, pod warunkiem wystąpienia udokumentowanych objawów chorobowych w okresie ustalonym w wykazie chorób zawodowych.
Lekarz wydaje orzeczenie lekarskie o rozpoznaniu choroby zawodowej albo o braku podstaw do jej rozpoznania, na podstawie wyników przeprowadzonych badań lekarskich i pomocniczych, dokumentacji medycznej pracownika lub byłego pracownika, dokumentacji przebiegu zatrudnienia oraz oceny narażenia zawodowego.
Właściwy państwowy powiatowy inspektor sanitarny wydaje decyzję o stwierdzeniu choroby zawodowej albo decyzję o braku podstaw do jej stwierdzenia, na podstawie materiału dowodowego, a w szczególności danych zawartych w orzeczeniu lekarskim oraz formularzu oceny narażenia zawodowego pracownika lub byłego pracownika.
Państwowy powiatowy inspektor sanitarny lub państwowy wojewódzki inspektor sanitarny sporządza kartę stwierdzenia choroby zawodowej i przesyła ją do Centralnego Rejestru Chorób Zawodowych Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi.
Informacje gromadzone na kartach stwierdzenia choroby zawodowej oraz w zawiadomieniach o skutkach choroby zawodowej są gromadzone w formie rejestrów chorób zawodowych i rejestrów skutków chorób zawodowych przez:
państwowych inspektorów sanitarnych na obszarze objętym zakresem ich działania;
Instytut Medycyny Pracy w Łodzi na terenie Rzeczypospolitej Polskiej.
Ocenę narażenia zawodowego sporządza się przy wykorzystaniu dokumentacji gromadzonej przez pracodawców i jednostki organizacyjne Państwowej Inspekcji Sanitarnej, a także, jeżeli postępowanie dotyczy aktualnego zatrudnienia, na podstawie oceny przeprowadzonej bezpośrednio u pracodawcy z uwzględnieniem oceny ryzyka zawodowego.
Przy ocenie narażenia zawodowego należy uwzględnić następujące wymagania dotyczące czynników szkodliwych dla zdrowia lub sposobu wykonywania pracy:
czynniki chemiczne i fizyczne - rodzaj czynnika, wartość stężeń lub natężeń i średni czas narażenia zawodowego;
czynniki biologiczne - rodzaj czynnika, ustalenie kontaktu, okresu utajenia oraz stwierdzenie mechanizmu działania lub drogi szerzenia się czynnika, bez konieczności określenia stężenia tego czynnika;
czynniki o działaniu uczulającym (alergeny) - rodzaj czynnika i stwierdzenie kontaktu z takim czynnikiem w czasie pracy, jeżeli występował on w środowisku pracy, narzędziach pracy, surowcach, półproduktach lub gotowych wyrobach, bez konieczności określania stężenia tego czynnika;
czynniki o działaniu rakotwórczym - substancje i preparaty chemiczne zakwalifikowane do kategorii 1 na podstawie przepisów ustawy o substancjach chemicznych i ich mieszaninach, czynniki i procesy technologiczne o działaniu rakotwórczym wymienione w przepisach o czynnikach rakotwórczych i mutagennych oraz pierwotną lokalizację nowotworu i okres latencji;
sposób wykonywania pracy - określenie stopnia obciążenia wysiłkiem fizycznym oraz chronometraż czynności, które mogą powodować nadmierne obciążenie odpowiednich narządów lub układów organizmu ludzkiego.
Profilaktyczna opieka zdrowotna jest to ogół działań zapobiegających powstawaniu i szerzeniu się niekorzystnych skutków zdrowotnych, które w sposób bezpośredni lub pośredni mają związek z warunkami albo charakterem pracy.
Badania lekarskie pracowników są badania przeprowadzane przez służbę medycyny pracy w ramach sprawowania profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami.
Ogólne przepisy prawne dotyczące badań lekarskich określa dział X Kodeksu pracy w rozdziale VI „Profilaktyczna ochrona zdrowia”.
W Kodeksie pracy zostały określone m.in. następujące wymagania:
Wstępnym badaniom lekarskim podlegają: osoby przyjmowane do pracy, pracownicy młodociani przenoszeni na inne stanowiska pracy i inni pracownicy przenoszeni na stanowiska pracy, na których występują czynniki szkodliwe dla zdrowia lub warunki uciążliwe. Badaniom wstępnym nie podlegają jednak osoby przyjmowane ponownie do pracy u danego pracodawcy na to samo stanowisko lub na stanowisko o takich samych warunkach pracy, na podstawie kolejnej umowy o pracę zawartej w ciągu 30 dni po rozwiązaniu lub wygaśnięciu poprzedniej umowy o pracę z tym pracodawcą.
Pracownik podlega okresowym badaniom lekarskim. W przypadku niezdolności do pracy trwającej dłużej niż 30 dni, spowodowanej chorobą, pracownik podlega ponadto kontrolnym badaniom lekarskim w celu ustalenia zdolności do wykonywania pracy na dotychczasowym stanowisku.
Pracodawca nie może dopuścić do pracy pracownika bez aktualnego orzeczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku.
Badania wstępne, okresowe i kontrolne są przeprowadzane na koszt pracodawcy. Pracodawca ponosi ponadto inne koszty profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami, niezbędnej z uwagi na warunki pracy.
Pracodawca jest obowiązany przechowywać orzeczenia wydane na podstawie badań wstępnych, okresowych i kontrolnych.
Szczegółowe przepisy prawne dotyczące wstępnych, okresowych i kontrolnych badań lekarskich zawiera rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników z zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy (Dz.U.96.69.332; z późn. zm.).
Rozporządzenie to określa m.in.: zakres wstępnych, okresowych i kontrolnych badań lekarskich pracowników, tryb ich przeprowadzania oraz sposób dokumentowania i kontroli tych badań; częstotliwość wykonywania badań okresowych; zakres profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami, niezbędnej z uwagi na warunki pracy; dodatkowe wymagania kwalifikacyjne, jakie powinni spełniać lekarze przeprowadzający badania profilaktyczne oraz sprawujący profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami, niezbędną z uwagi na warunki pracy; tryb wydawania i przechowywania orzeczeń lekarskich.
Szczegółowe przepisy prawne dotyczące dokumentacji związanej z chorobami zawodowymi zawiera rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 1 sierpnia 2002 r. w sprawie sposobu dokumentowania chorób zawodowych i skutków tych chorób (Dz.U.02.132.1121) oraz rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 lipca 2010 r. w sprawie rodzajów dokumentacji medycznej służby medycyny pracy, sposobu jej prowadzenia, przechowywania i udostępniania oraz wzorów stosowanych dokumentów (Dz.U.10.149.1002).
Dokumentacja dotycząca choroby zawodowej obejmuje następujące dokumenty:
wykaz chorób zawodowych;
karta badania w związku z chorobą zawodową;
księga podejrzeń oraz rozpoznań chorób zawodowych;
formularze stosowane w postępowaniu dotyczącym chorób zawodowych;
rejestr chorób zawodowych i rejestr skutków chorób zawodowych.
5