Zmiana roli i funkcji zamków leżących na szlaku „Orlich Gniazd” - na przykładzie zamku w Bobolicach i Mirowie.
Szlak Orlich Gniazd jest to szlak turystyczny na Wyżynie Krakowsko -Częstochowskiej o długości 163 km. Opisany i utworzony został przez Kazimierza Sosnowskiego w 1948 r., jednak już pierwsze wytyczenie szlaku nastąpiło w 1930r. Nazwany tak z uwagi na zamki obronne, zlokalizowane wzdłuż trasy, zbudowane na stromych skałkach wapiennych, jak orle gniazda.
Zamek jest to rodzaj twierdzy, obiekt warowny stanowiący zamknięty zespół urządzeń obronnych (mury, wały, baszty, itp.) oraz zabudowań mieszkalnych. Zamki wznoszono ze względów obronnych w ważnych punktach strategicznych oraz jako reprezentacyjne siedziby władców.
Szlak Orlich Gniazd prowadzi z Krakowa do Częstochowy przez Ojcowski Park Narodowy. Między innymi przez miejscowości: Pieskową Skałę, Olkusz, Ogrodzieniec, Klucze, Smoleń, Pilicę, Podzamcze, Mirów, Ostrężnik.
Trochę historii.
W XII w. wyniku testamentu Bolesława Krzywoustego państwo Polskie rozpadło się na dzielnice. Najważniejsza dzielnica senioralna obejmowała ziemie: krakowską, sieradzką, łęczycką, wschodnią Wielkopolskę (z Kaliszem i Gnieznem), Kujawy (z Kruszwicą) oraz Pomorze. Południowa część dzielnicy senioralnej (ziemia krakowska i sieradzko - łęczycka) od zachodu sąsiadowała ze Śląskiem, który coraz bardziej ulegał wpływom czeskich Luksemburgów.
Droga handlowa z Krakowa do Wielkopolski biegła przez Opole, jednak coraz większe wpływy czeskich Luksemburgów spowodowały przesunięcie tej drogi na teren Jury. Wymagała ona odpowiedniego zabezpieczenia. Budowano więc wzdłuż Jury początkowo drewniane, a następnie murowane zamki i strażnice obserwacyjne. Rola grodów i zamków jurajskich znacznie wzrosła za Władysława Łokietka, kiedy nadzieja na odzyskanie panowania Polski nad Śląskiem malała. To samo dzieło kontynuował jego syn Kazimierz Wielki, który stał się głównym twórcą systemu silnych warowni między Krakowem a Poznaniem. Dzięki Kazimierzowi Wielkiemu wybudowano murowane zamki w Ojcowie, Pieskiej Skale, Bobolicach, Mirowie, Krzepicach, Olsztynie, Kłobucku i Wieluniu.
Wzrastający dobrobyt szlachty i magnatów na przełomie XV i XVI w. spowodowały, że właściciele większości zamków rozbudowali je w stylu renesansowym. Do najważniejszych przykładów tego typu budowli należą zamki: „Ogrodzieniec” i :Pieskowa Skała”
Kres świetności zamków na Jurze przypada na lata 1655-1657 - wtedy miał miejsce Potop Szwedzki. Po przejściu Szwedów z „orlich gniazd” pozostały tylko nagie mury i gruzy. Zamki jurajskie przestały spełniać rolę twierdz, niektóre z nich wykorzystywane były nadal tylko jako rezydencje mieszkalne np. w Pieskowej Skale, a niektóre popadły w ruinę i już nigdy nie zostały odbudowane.
Historia zamków w Bobolicach i Mirowie.
W Bobolicach i Mirowie wznoszą się ruiny bliźniaczych zamków. „Bliźniaczych ze względu na podobieństwo położenia a nie historii. Odległość między zamkami wynosi ok. 1,5 km. Zamki te należą do najpiękniejszych i najbardziej romantycznych „orlich gniazd”.
Z historią obu zamków wiąże się jedna z legend. Przed wiekami obydwa zamki były we władaniu dwóch braci tak podobnych do siebie, że nawet najbliższa służba miała problemy z odróżnieniem jednego od drugiego. Bracia posiadali ogromne skarby, które gromadzili w podziemnym przejściu, łączącym oba zamki. Dniem i nocą skarbów strzegła czarownica a także zły duch, wcielony w złośliwego psa. Bracia doskonale się rozumieli i gotowi byli zrobić dla siebie wszystko. Do czasu. Ich wielka przyjaźń została wystawiona na ciężką próbę, gdy jeden z nich przywiózł z wyprawy wojennej piękną księżniczkę, w której zakochał się również drugi brat. Zazdrosny właściciel branki wtrącił ją do lochu pod nadzór czarownicy. Drugi brat ulitował się nad niedolą ślicznej kobiety i o północy, kiedy czarownica odlatywała na miotle na Łysą Górę, wchodził do lochu, aby ją pocieszyć. Zazdrosny brat usłyszał kiedyś w lochu warczenie psa, wbiegł więc tam z wydobytym mieczem. Ujrzawszy swą kochankę w objęciu brata jednym uderzeniem miecza zadał obojgu śmierć. Niedługo po tym wydarzeniu, gdy trunkiem pragnął zagłuszyć wyrzuty sumienia, podczas szalejącej burzy został nagle rażony piorunem. Księżniczka do dnia dzisiejszego przebywać ma w podziemiach, a strzeże jej wciąż ta sama czarownica.
Mirów
Warownia w Mirowie zbudowana została prawdopodobnie na miejscu drewniano-ziemnego grodu w czasach Kazimierza Wielkiego. Warowny zespół Mirownik przypuszczalnie miał pełnić rolę strażnicy chroniącej zachodnie rubieże Rzeczypospolitej przed najazdem braci Czechów. Od XIV w. pełnił rolę mieszkalno-obronnej siedziby rycerskiej. W roku 1422 kupił go Piotr z Bnina, który do istniejącej jednopiętrowej budowli dostawił trzypiętrową wieżę. W XV wieku warownię przejął Piotr Myszkowski. Obiekt był w posiadaniu rodu Myszkowskich przez następne 144 lata, podczas których uległ gruntownej modernizacji i rozbudowie. W roku 1633 dotychczasowi właściciele przeprowadzili się do Pińczowa, a zamek sprzedali Janowi Korycińskiemu, który niespełna dwadzieścia lat później spieniężył go rodzinie Męcińskich. Podczas Potopu Szwedzkiego zamek został zniszczony. I choć została on częściowo odbudowany przez swoich właścicieli, to w XVIII wieku ostatecznie popadła w ruinę i pożegnała ostatnich lokatorów. Potem zamek był systematycznie rozbierany przez mieszkańców wsi, a jej części posłużyły do budowy domów i drogi. Zamek do dnia dzisiejszego popada w ruinę, wykonywane są tylko częściowe zabiegi konserwacyjne.
Warownia składała się z typowego dla budowli obronnych układu: zamek górny, dolny i podzamcze. Zamek górny ulokowano na samym szczycie trudno dostępnej skały, wzniesiony na nieregularnym planie zbliżonym do trapezu. Miał on prawdopodobnie trzy poziomy i był podpiwniczony. W południowo-zachodniej części wzniesiono wieżę, która do wysokości trzeciego piętra wtopiona jest w elewację budowli, a następnie wznosi się wyżej o dodatkowe dwie kondygnacje. Jej dolna część miała rzut półelipsy, natomiast górna elipsy. U podnóża skały rozciąga się zamek dolny, składający się z dwóch wież bramnych oraz muru obwodowego. W drugiej połowie XV lub na początku XVI wieku do skały zamkowej dostawiono od strony wschodniej prostokątną wieżę mieszkalną z kamienia, o pięciu kondygnacjach przykrytych stropami. Do wieży dobudowano ścianę kurtynową (był to rodzaj elewacji, stanowiący jedynie przegrodę) dzięki której uzyskano mały wewnętrzny dziedziniec, obudowany niegdyś dodatkowymi pomieszczeniami. Wjazd do twierdzy prowadził od południa przez nieistniejące już dziś podzamcze przez bramę, poprzedzoną zwodzonym mostem, przerzucony nad fosą. Całość założenia została otoczona murem obwodowym łączącym bramę z wieżą i wykorzystującym po drodze okoliczne skałki.
Dziś po zamku pozostały już tylko ruiny, ale zamek górny zachował się na tyle dobrze, że bez trudu można wyobrazić sobie, jak wyglądał w przeszłości.
Prawdopodobnie nie ma żadnych potwierdzonych wiadomości, że zamek w Mirowie został zakupiony przez rodzinę Laseckich - właścicieli zamku w Bobolicach. Chcą oni odbudować średniowieczny zamek i przywrócić mu dawny charakter, tak samo jak to uczynili to z zamkiem w Bobolicach.
Bobolice
Królewski Zamek Bobolice został zbudowany za panowania Kazimierza Wielkiego w drugiej połowie XIV w. i należał do systemu obronnego warowni królewskich broniących zachodniej granicy państwa od strony Śląska.
Warowny zamek wzniesiono z białego miejscowego wapienia na skalistym wzgórzu o wysokości 360 m n.p.m. Na najwyższym, północnym cyplu stała cylindryczna wieża, nazywana donżon lub stołp. Była to średniowieczna baszta obronna lub wieża. Stanowiła ona najsilniejszy a zarazem ostateczny punkt obronny, stąd takie obiekty uzyskiwały często bardzo dużą wysokość oraz dużą grubość murów. Najczęściej mieściła się w nim skarbiec. Ten doskonały punkt obserwacyjny umożliwiał kontakt z rycerzami na bliźniaczym Zamku Mirów.
Z okazji koronacji, Król Ludwik Węgierski przekazał zamek swojemu bratankowi Władysławowi Opolczykowi. Następnie Władysław Opolczyk przekazał go swemu dworzaninowi, Węgrowi Andrzejowi Schoeny z Barlabas. Ten umieścił z zamku załogę, która napadała i rabowała przejeżdżających w pobliżu zamku kupców i miejscową ludność. Zamek został odebrany zbrojnie i włączony z powrotem do dóbr królewskich przez Króla Władysława Jagiełłę w 1391 r.
Pierwotnie zamek zajmował tylko centralną część wzniesienia. Obok najwyższej wieży mieścił się budynek mieszkalny. Do zamku wysokiego przylegało od strony południowej i od zachodu przedzamcze, do którego wjazd prowadził wschodnim stokiem wzgórza. Przedzamcze to opasano murem obronnym, całość zaś otaczała sucha fosa, nad którą zapewne przerzucono zwodzony most prowadzący do piętrowej wieży bramnej. Zasadniczym celem XVI-wiecznej przebudowy była likwidacja gotyckiej wieży, miejsce której zajął co najmniej dwukondygnacyjny budynek mieszkalny. W zamkowych przyziemiach pomieszczono kuchnię, piekarnię, spiżarnię i skarbiec, piętra zaś przeznaczono na izby mieszkalne i reprezentacyjne komnaty. Podczas próby odbudowy warowni w XVIII wieku rozkuto gotyckie otwory okienne, co w znacznym stopniu zatarło jej średniowieczny charakter.
Wielokrotnie zmieniali się właściciele zamku. W końcu XIV i w XV. zamek należał do rodu Szafrańców, Trestków i Krezów, a w późniejszych wiekach do Chodakowskich, Męcińskich i Myszkowskich. Podczas najazdu arcyksięcia Maksymiliana III Habsburga na ziemie polskie, zamek został po raz pierwszy zdobyty ulegając przy tym poważniejszym uszkodzeniom. Szybko odbiło go polskie wojsko dowodzone przez Jana Zamoyskiego i zamek został odbudowany przez właścicieli.
Lata świetności zamku trwały do roku 1657, w którym to został mocno zniszczony przez Szwedów. Po wojnach szwedzkich zamek zaczął popadać w ruinę. Gdy Król Jan III Sobieski w drodze do Krakowa zatrzymał się na Zamku Bobolice, musiał nocować w namiocie.
W XVII w. zamek był tylko częściowo zamieszkały. Pomimo prób ratowania zamku popadł on w coraz większą ruinę.
W XIX w. w podziemiach zamku znaleziono ogromny skarb. Poszukiwacze skarbów dopełnili reszty zniszczenia. Niektórzy do dziś wierzą, że nie odkryto jeszcze całości i główna jego część leży w tunelu łączącym Zamek Bobolice z Zamkiem Mirów. Po II Wojnie Światowej mury zamku zostały częściowo rozebrane i posłużyły do budowy drogi łączącej Bobolice z Mirowem.
Pod koniec XX wieku, rodzina Laseckich - obecnych właścicieli zamku - podjęła wyzwanie uratowania tego pięknego zabytku przed całkowitą zagładą. Przy pomocy najlepszych polskich naukowców, przeprowadzono prace archeologiczne, zabezpieczające i rekonstrukcyjne. Według słów gospodarza w przyszłości zabytek ma służyć turystom.
Prace rekonstrukcyjne zamku dobiegają ku końcowi. Prawdopodobnie na zamku powstanie miejsce obsługi turystycznej, a w zrekonstruowanych wnętrzach mają powstać komnaty i muzea.
Wnioski
Większość zamków na Jurze wybudowo za czasów Kazimierza Wielkiego - tworzyły one system obronny chroniąc granicę państwa przed najazdami czeskich Luksemburgów.
Na przestrzeni lat funkcja i rola zamków ulegała zmianą.
W pierwszym okresie główną funkcją zamku była funkcja obronno - mieszkalna (do XV w.), od XV w. głównie mieszkalną. Wraz z zmianą właścicieli zamki zaczęły pełnić funkcję obronną wraz z mieszkalną, a następnie w większym stopniu mieszkalną tworząc rezydencje.
Właścicielami zamków stawali się bogaci magnaci i szlachcice, którzy rozbudowywali zamki w stylu renesansowym (Pieskowa Skała) dla większej wygody i komfortu mieszkania.
W wyniku najazdu Szwedów w XVII wieku zamki przestały zupełnie pełnić rolę twierdz, ponieważ zostały doszczętnie zniszczone i od tego momentu wiele z nich pozostało ruiną. Te które w małym stopniu uległy zniszczeniu lub udało się je odbudować w dalszym ciągu pełniły funkcję rezydencji.
Współcześnie zamki i ich pozostałości pełnią funkcje turystyczno - rekreacyjną. Wytyczony Szlak Orlich Gniazd stwarza dogodne warunki dla turystyki pieszej i rowerowej pozwalając zwiedzić malownicze skały wapienne, ruiny twierdz, zabytkowe kościoły.
Większość zamków na Jurze Polskiej ulega dalszemu zniszczeniu, choć są i takie które zostały odbudowane z prywatnych środków tak jak np. zamek w Bobolicach.
Literatura:
Zinkow Julian, 1983, „Orle gniazda i krajobrazy”, wyd. Sport i Turystyka, Warszawa
Kajzer Leszek, Kołodziejski Stanisław, Salm Jan, 2007, „Leksykon zamków w Polsce”, wyd. „Arkady”, Warszawa.
Szolginia Witold, 1982, „Ilustrowana encyklopedia dla wszystkich. Architektura i budownictwo”, Wydawnictwo Naukowo - Techniczne, Warszawa.
Strony internetowe