Charakterystyka rodziny, jako środowiska wychowawczego.

1. Rodzina w ujęciu definicyjnym

Jej definicje można podzielić na dwie grupy :

1. Ujęcia akcentujące ściśle biologiczne pojmowanie wszelkich zjawisk, które mają miejsce w rodzinie. Są to określenia w których rodzinę traktuje się przede wszystkim jako grupę opartą na współżyciu płciowym, tak ścisłą i trwałą, by stworzyć warunki dla prokreacji dzieci.

2. Definicje Jana Szczepańskiego oraz Wincentego Okonia.

Według Jana Szczepańskiego rodzina to mała grupa w której skład wchodzą połączone stosunkiem małżeńskim i rodzicielskim.

Według Wincentego Okonia rodzina to mała grupa społeczna, która składa się z rodziców, dzieci oraz krewnych. Rodziców łączy z dziećmi więź rodzicielska, stano­wiąca podstawę wychowania rodzinnego, a także więź formalna, określająca obowiązki rodziców i dzieci wobec siebie.

3. W pedagogice rodzinę najczęściej traktuje się jako instytucję wychowawczą, w której ma miejsce wychowywanie nie tylko dzieci, ale i kształtowanie osobowości innych członków. Jest miejscem pełnego rozwoju i przygotowania d dorosłego życia. Jest naturalnym środowiskiem wychowawczym i pierwszym środowiskiem społecznym.

2. Funkcje rodziny

Funkcje rodziny można podzielić na zadania spełniane przez rodzinę dla społeczeństwa i zadania spełniane na rzecz członków swoich rodzin.

• Funkcja prokreacyjna - Polega na dostarczaniu społeczeństwu nowych obywateli.

• Funkcja produkcyjna - Dostarczanie społeczeństw nowych pracowników.

• Usługowo-opiekuńcza - Rodzina zapewnia swoim członkom codzienną opiekę.

• Socjalizująca - pełniąc tę funkcję rodzina przekazuje swoim członkom język, podstawowe wzory zachowania, zwyczaje i obyczaje.

• Psychohigieniczna - Właściwie funkcjonująca rodzi­na zapewnia swoim członkom warunki psychicznej równowagi i zapobiega powstawaniu zaburzeń emocjonalnych.

3. Dysfunkcyjność rodziny

Rodzina nie zawsze jednak wywiązuje się ze swoich przynależnych funkcji. W takiej sytuacji powstaje problem jej dysfunkcyjności. Za rodzinę dysfunkcyjną uznajemy zazwyczaj taką, która nie potrafi w odpowiednim stopniu sprostać swoim obowiązkom wo­bec dzieci i innych członków oraz pomyślnie rozwiązywać poja­wiających się problemów i sytuacji kryzysowych.

Dysfunkcjonalność może dotyczyć wypełniania rozmaitych zadań rodziny i różnego ich zakresu. Możemy zatem wyróżnić:

1. Dysfunkcję całkowitą, która oznacza, że w rodzinie istnieje kompletne niepowodzenie w realizacji zadań. Z tego powodu rodzinę muszą zastąpić inne wyspecjalizowane rodziny bądź instytucje.

2. Dysfunkcję częściową, oznaczającą, że rodzina nie potrafi wypełniać tylko pewnych zadań i pewnych funkcji, wymaga więc pomocy wyspecjalizowanych instytucji.

Wśród uwarunkowań dysfunkcjonalności współczesnych rodzin można wymienić czynniki zależne od samej rodziny i ich członków, są to :

• Patologiczne cechy osobowościowe członków rodziny

• Jakość i typ relacji rodzinnych

• Kultura rodziców

• System wartości

• Brak wiedzy i umiejętności w zakresie życia rodzinnego

• Choroby

• Bezrobocie i związane z nim trudne warunki materialne

• Alkoholizmu, narkomania, przestępczość

4. Typologizacja rodzin

Biorąc pod uwagę niejednakowy poziom wychowawczego funkcjonowania, możemy wyróżnić pięć kategorii rodzin:

• Rodziny wzorowe - mają najkorzystniejsze warunki wychowawcze i opiekuńcze. Jej elementy działalności wychowawczej są zdecydowanie wyższe i o większym nasileniu niż w rodzinach o normalnym poziomie funkcjonowania.

• Rodziny normalne - to kategoria rodziny której odpowiada właściwie funkcjonująca osobowość człowieka. Rodzina normalna realizuje wszystkie funkcje bez szczególnych i znaczących zakłóceń. Kategoria rodziny normalnej odnosi się do rodziny funkcjonującej normalnie pod względem wychowawczym, którą określa się jako:

• Rodzinę w sensie statystycznym, zawierającą jak największą ilość typowych cech, występujących najczęściej w rodzinach, które zamieszkują określone środowisko (statystyczna wielkość rodziny, typowe warunki mieszkaniowe, wykształcenie rodziców itp.);

• Rodzinę, która funkcjonuje pod względem wychowawczym w ramach określonych kryteriów społecznych, wynikających przede wszystkim ze środowiska globalnego (przykładem jest rodzina, która stwarza odpowiednie warunki dla fizycznego i psychicznego rozwoju dzieci, niesprzecznego z przyjętym, ogólnospołecznym kierunkiem wychowania);

• Rodzinę zintegrowaną, gdy poszczególne elementy ekonomiczne, kulturalne i psychospołeczne ze sobą współdziałają, osiągając w rodzinie poziom optymalny.

W kontekście kategorii rodziny normalnej należy zwrócić uwagę, iż w celu określenia jakości i poziomu działalności wy­chowawczej rodziny analizie poddaje się trzy grupy czynników decydujących o charakterze i skutkach wychowania rodzinnego. Czynniki te przedstawiają się następująco:

1. czynniki ekonomiczno-społeczne, czyli źródła utrzymania, kwestia sprawowania opieki nad dziećmi, warunki mieszkaniowe i majątek trwały rodziny, poziom odżywiania i ubioru, podział pracy oraz ról w rodzinie

2. czynniki kulturalne, tzn. wykształcenie rodziców, zdoby­wanie kwalifikacji przez rodziców oraz innych członków rodziny, stosunek rodziców do nauki szkolnej dziecka, stosunek do jego przyszłego zawodu, do tradycji i nowoczesności, jak również pie­lęgnowanie obyczajów i podatność na zmiany;

3. czynniki psychospołeczne, wśród których wymienia się ro­dzaj i siłę więzi emocjonalnych i społecznych, uznawane i reali­zowane wzorce życia rodzinnego, postawy, style oraz metody wychowania, ogólną atmosferę w rodzinie i opinie o rodzinie w środowisku, stosunek członków rodziny do zjawisk patogennych w domu i środowisku.

• Rodziny jeszcze wydolne wychowawczo - to taka, w której warunki wychowawcze i ogólne funkcjonowanie bywają zachwiane. Pojawiają się w niej dorywczo niedomagania i odchylenia, we wszystkich aspektach funkcjonowania, lecz rodzina podejmuje wysiłki, by poprawić swoją sytuację, kierując się poczuciem odpowiedzialności za dobro i wychowanie dzieci

• Rodziny niewydolne wychowawczo - dochodzi do zaburzeń we współżyciu rodzinnym i nieodpowiednie­go funkcjonowania wychowawczego. Występują konflikty pomiędzy małżonkami, małowartościowe społecznie lub nierealne aspiracje rodziców, nieodpowiednie metody wychowawcze i ich błędy wychowawcze, problemy dydaktyczno-wychowawcze dzieci, trudne warunki materialne

• Rodziny patologiczne - stanowią margines każdego społeczeństwa. Zaliczamy do tej grupy rodziny, w których członkowie pozo­stają w kolizji z prawem i moralnością (np. występują kradzieże, rozboje, przemyt, alkoholizm, stręczycielstwo), w konsekwencji czego dochodzi do zerwania więzi rodzicielskich i małżeńskich, zachwiane też zostają ekonomiczne podstawy funkcjonowania rodziny.

5. Postawy rodzicielskie

Postawa rodzicielska - jest to stosunek emocjonalny rodzica do dziecka, który rodzic wyraża w sposobie postępowania i sposobie myślenia o dziecku. Wyróżniamy postawę właściwą i niewłaściwą.

Postawy właściwe	Postawy niewłaściwe
Prowadzą do pożądanych zachowań dzieci	Prowadzą do niepożądanych zachowań dzieci
Akceptacja dziecka. Rodzice akceptują dziecko takim jakie jest, z jego wyglądem zewnętrznym, usposobieniem i możliwościami umysłowymi. Kochają je, a kontakt z dzieckiem jest dla nich przyjemny.	Odtrącanie dziecka. Dziecko jest odczuwane wyłącznie jako ciężar, rodzice nie lubią go i nie życzą go sobie. Opieka nad dzieckiem wzbudza niechęć, bywa, że jest uznawana przez rodziców za ciężar ponad siły.
Współdziałanie z dzieckiem. Dziecko uczestniczy w życiu rodzinnym i jest włączane w sprawy rodziców odpowiednio do swoich możliwości rozwojowych. Rodzice przejawiają zainteresowanie zabawą i pracą dziecka.	Unikanie dziecka. Występuje tu obojętność uczuciowa rodziców. Nie lubią oni przebywać z dzieckiem. Kontakt z nim niekiedy jest bardzo utrudniony.
Dawanie dziecku właściwej dla jego wieku swobody. W miarę jak dziecko dorasta, dostaje od rodziców coraz większy zakres swobody. Mimo to rodzice potrafią utrzyma autorytet i kierować dzieckiem na tyle, na ile jest to wychowawczo wskazane	Nadmierne ochranianie dziecka. Podejście do dziecka, które bywa tratowane jako wzór doskonałości, jest bezkrytyczne. Rodzice w sposób nadmiernie opiekuńczy i pobłażliwy odnoszą się do dziecka, nie doceniają jego możliwości często rozwiązują za nie rożnego rodzaju trudności, co utrudnia rozwój samodzielności dziecka.
Uznawanie praw dziecka w rodzinie. Do przejawów aktywności dziecka rodzice ustosunkowują się w sposób swobodny, a nie for­malny, wścibski czy dyktatorski. W rodzinie nie ma przeceniania lub niedoceniania roli dziecka.	Nadmierne wymagania wobec dziecka. Dziecko bywa przez rodziców naginane do wytworzonego wzoru, bez liczenia się z jego indywidualnymi możliwościami, predyspozycjami preferencjami. Z góry są mu stawiane wygórowane wymagania, a ono samo poddawane jest presji, by sprostać idealnemu wzorowi.

6. Przemiany i problemy współczesnych rodzin

Stanisław Kawula wśród problemów współczesności, które jednocześnie stanowią zagrożenie dla rodziny, wymienia wyznaczniki związane z:

• postępującym ubożeniem znacznej części społeczeństwa, związanym ze zjawiskiem bezrobocia;

• trudnościami i przeszkodami w dążeniu do pozyskania i utrzymania pracy zawodowej;

• szerzącą się beznadziejnością życia znacznej części ludzi dorosłych, odczuwaną w związku z obawą o zabezpieczenie rento­we lub emerytalne;

• utratą wiary i nadziei na polepszenie egzystencji oraz uzyskanie gwarancji na spokojne, dostatnie i bezpieczne życie rodzinne;

rozmaitymi przejawami i skutkami patologii życia rodzinnego

Ważnym czynnikiem, wpływającym na kondycję polskich rodzin, jest zjawisko migracji zagranicznych, które wiąże się z niemożnością znalezienia satysfakcjonującej pracy w Polsce dla zapewnienia rodzinie godziwych warunków życia. Migracje zagraniczne powodują, że w coraz większym stopniu reprezentowana jest w Polsce kategoria „rodzin rozłączonych" lub używając określenia zamiennego - „rodzin czasowo niepełnych", do niedawna konstytuowana głównie przez rodziny np. marynarzy, geologów, wojskowych, rybaków.

W obrębie rodziny znajdującej się pod naporem procesów demokratyzujących życie społeczne, globalizacji i emancypacji kobiet zaobserwować można szereg przemian. Do najbardziej powszechnych należy przekształcenie się rodziny determinowanej biologicznie w rodzinę planowaną oraz zmiana jej modelu - z patriarchalnego w egalitarny, opierający się na równouprawnieniu i partnerstwie małżonków.

Wśród innych typowych tendencji należy wymienić np.:

• dyferencjację norm i wartości u poszczególnych członków rodziny, zarówno w stosunku do siebie nawzajem, jak i względem siebie;

• wypieranie przez współczesną cywilizację tradycyjnych wartości rodzinnych;

• indywidualizację w zakresie form aktywności w rodzinie i zainteresowań;

• autonomizację członków rodziny;

• osłabienie spójności oraz dezintegrację wielu rodzin;

• wzrost ilości konfliktów i znaczny wzrost liczby rozwodów (prowadzący do ich masowości);

Zasady efektywnej organizacji spotkań nauczyciela z rodzicami

1. Pierwsze spotkanie z rodzicami

Liczna grupa rodziców obserwuje i ocenia przygotowanie nauczyciela, jego sposób prezentowania się itp. Rodzice uczniów to często osoby starsze od prowadzącego spotkanie, z określoną pozycją społeczną, bywa, że nieprzychylnie — z powodu szkolnych problemów ich dziecka — nastawione do osób reprezentujących szkolę. Szczególnie dużo emocji może budzić pierwsze spotkanie, gdy nauczyciel staje wobec nieznanej grupy rodziców swoich nowych uczniów. Jednocześnie nie można przecenić roli tegoż zebrania w budowaniu relacji z rodzicami na przyszłość.

2. Dlaczego rodzice chcą się spotkać z nauczycielem

Rodzice przychodzą na spotkanie z Tobą między innymi po to, aby:

• Dowiedzieć się, jak radzi sobie ich dziecko w szkole

• Wyrobić sobie opinię o Tobie jako osobie wpływającej na ich dziecko

• Zebrać informacje o wymaganiach, oczekiwaniach, ofercie szkoły

• Rozpoznać, z kim dziecko uczy się, bawi, spędza czas — jaka jest jego klasa

• Poznać innych rodziców, szczególnie rodziców jego przyjaciół i ewentualnych wrogów”

• Udowodnić sobie, że jest dobrym rodzicem („daję swoją uwagę i czas sprawom dziecka”)

• Spełnić oczekiwania współmałżonka, dziecka, rodziny

• Zaprezentować się Tobie i innym rodzicom

• Zaprezentować swoje opinie, stanowiska w rozmaitych sprawach związanych ze szkołą.

3. Po co nauczyciel spotyka się z rodzicami swoich uczniów?

• Aby zaprezentować się rodzicom jako wiarygodny, odpowiedzialny kompetentny nauczyciel

• Przekazać rodzicom informacji dotyczących zespołu klasowego, w którym są ich dzieci.

• Przekazać informacji dotyczących Twojej pracy z klasą w bieżącym roku.

• Przekazać informacje na temat miejsca Twojego przedmiotu w programie i planie pracy szkoły, kontekstach zewnętrznych, np. egzaminach zewnętrznych lub na wyższe uczelnie.

• Przekazać ewentualne prośby dotyczące np. pomocy rodziców w Twoich działaniach z klasą (np. wycieczki, projekty związane z Twoim przedmiotem) oraz sposobów wspierania dziecka w domu.

• Zebrać opiniię i oczekiwania rodziców na temat Twoich lekcji, wymagań itp.

• Poznać rodziców, zorientować się w ich poglądach, potrzebach, możliwościach wsparcia, jakie mogą dać swojemu dziecku i Tobie.

• Rodzice mogą Cię poznać osobiście i wyrobić sobie własne zdanie na Twój temat, zamiast słuchać opowieści Twoich byłych uczniów lub swojego dziecka
  

4. Co chcesz rodzicom powiedzieć o sobie?

Aby więc nie być kimś obcym, spróbuj powiedzieć coś o sobie, np.

• Czy masz dzieci, w jakim są wieku i co robią

• Co jest Twoim hobby poza pracą, jak lubisz spędzać czas wolny

• Jak dawno pracujesz w tej szkole i co robiłeś wcześniej

• Jak to się stało, że uczysz tego przedmiotu, kiedy się nim zainteresowałeś

• Jakie są Twoje kompetencje związane z nauczaniem i wychowaniem — wymień ukończone studia, kursy, otrzymane nagrody — pamiętaj, że aby inni cię cenili, Ty też musisz się cenić i przedstawiać jako fachowiec.

Jaki efekt możesz uzyskać pokazując się od prywatnej strony?

Korzyści możesz mieć kilka:

• Możesz „dotknąć” spraw szczególnie intrygujących rodziców, a informacja ucina plotki

• Modelujesz zachowania rodziców — obserwując Ciebie („on jest szczery, nie ma nic do ukrycia”) skłonni są do większej otwartości

• Zmniejszasz dystans, łatwiej zdobędziesz swoim postępowaniem sympatię rodziców; odkrywając się stajesz się bardziej ludzki”; pozwoli to rodzicom na łatwiejsze mówienie z Tobą o kłopotach swoich dzieci.

5. Co chcesz powiedzieć rodzicom o dzieciach?

Warto w opisie klasy uwzględnić uwagi dotyczące:

• Ogólnego (średniego) poziomu przygotowania uczniów do pracy w ramach Twojego przedmiotu, nadmieniając jednak, że są uczniowie od niego odstający w obie strony

• Stopnia zaangażowania uczniów w zadania realizowane na Twoich lekcjach

• Zaobserwowanych przez Ciebie relacji między uczniami w klasie: czy współpracują, na ile są zintegrowani, czy słabsi mogą liczyć na pomoc kolegów

• zachowania uczniów na lekcjach

• motywacji dzieci, sposobów, w jaki najchętniej pracują

• Ważną sprawą jest podkreślenie i zauważenie pozytywnych stron danego zespołu uczniów. Mówiąc o pozytywach masz szansę budować dobrą więź z rodzicami.

Oczywiście rodzice są ogromnie zainteresowani informacjami o swoim dziecku: jak sobie radzi na Twoich lekcjach, czy dostrzegłeś jego mocne strony, czy ujawniły się kłopoty i jak na nie reagujesz, jak funkcjonuje w zespole klasowym, co wg Ciebie powinno robić, aby rozwijać swoje kompetencje związane z Twoim przedmiotem i, oczywiście, jak oceniasz jego osiągnięcia szkolne.
Ważne!
Pamiętaj, że dla każdego rodzica, bez względu na to, jaką postawę prezentuje wobec Ciebie, takie informacje są bardzo ważne, dotyczą przecież najbliższej im osoby, a więc budzą wiele emocji. Dlatego też nie udzielaj tego typu informacji publicznie, zadbaj o możliwość indywidualnego kontaktu z rodzicami dziecka.

6. Co chcesz powiedzieć rodzicom o swojej pracy z klasą?

Jeśli oczekujesz od rodziców pomocy i zrozumienia Twoich wymagań stawianych przed uczniami, warto, abyś poświęcił czas na ich szczegółowe przedstawienie. Może z tego wyniknąć wiele korzyści dla obu stron:

• Masz szansę na wyjaśnienie, dlaczego zależy Ci na tych wymaganiach, jaki jest cel Twoich działań

• Rodzice mając szansę ustosunkowania się do Twoich propozycji — przyjmą je łatwiej niż arbitralnie narzucone i z przekonaniem będą przypominali o nich swoim dzieciom

• Masz szansę na zaprezentowanie się jako kompetentny, doświadczony specjalista

• Możesz zebrać pierwsze opinie na temat Twoich metod pracy i ustosunkować się do nich

• Cele Twojej pracy z uczniami w bieżącym roku szkolnym / semestrze

• Informacja o wybranym, zmodyfikowanym lub napisanym przez Ciebie programie nauczania, który wybrałeś dla tej klasy wraz z krótkim uzasadnieniem

• Propozycja podręczników i innych pomocy dydaktycznych z uzasadnieniem wyboru

• Twoje propozycje wobec uczniów tej klasy co do sposobu pracy na lekcji

• Twoje oczekiwania wobec uczniów co do zakresu samodzielnej pracy w domu

• Przyjęty przez Ciebie przedmiotowy system oceniania

• Informacje o sposobie, w jaki dzieci nieobecne lub nieprzygotowane mogą nadrabiać braki i realizować program w całości

7. Jakie informacje chcesz uzyskać od rodziców?

Dobrze jest zastanowić się przed spotkaniem, jak wykorzystać tę rzadką dla nauczyciela przedmiotu sytuację potkania grupy rodziców. Jeżeli zależy Ci na zebraniu opinii na temat Twoich propozycji, warto zapewnić rodzicom możliwość wypowiedzenia się w sposób nieskrępowany tzn. anonimowo. Część z nich może mieć trudność z udzieleniem takich informacji na forum lub bezpośrednio Tobie. W celu zebrania opinii możesz się więc posłużyć przygotowanym wcześniej prostym kwestionariuszem. Może on zawierać kilka pytań otwartych — dadzą one możliwość wpisania własnych opinii — lub pytania zamknięte, np. ze skalą umożliwiającą zaznaczenie opinii.

8. W jaki sposób chcesz się kontaktować z rodzicami?

Poza zupełnie awaryjnymi sytuacjami nie jest dobrze, gdy takie kontakty odbywają się podczas przerwy między Twoimi lekcjami. 10 lub 15 minut to nie jest czas pozwalający obu stronom na spokojne i poważne zajęcie się przyczyną spotkania. Ty spieszysz się na lekcję, niecierpliwisz z powodu zabrania czasu niezbędnego na załatwienie swoich spraw i chwilę odpoczynku, rodzic czuje się nieusłuchany dość uważnie i w końcu nieszanowany. Jeszcze trudniej jest, gdy taka rozmowa toczy się w pokoju nauczycielskim lub sekretariacie przez telefon — do wyżej podanych barier dochodzi brak bezpośredniego kontaktu. Oprócz czasu na rozmowę ważne jest miejsce, gdzie się ona odbywa — szkolny korytarz jest wyjątkowo niekomfortowym miejscem. Z tych powodów warto wyznaczyć stały moment w tygodniu (np. godzinę) oraz stałe miejsce, gdzie można Cię spotkać. Warto zadbać, aby było to miejsce zapewniające spokój i osobisty kontakt. W takich warunkach jest dużo większa szansa na opanowanie zmęczenia lub emocji, uważne słuchanie i konstruktywne poszukiwanie rozwiązania kłopotu.

9. O czym warto pamiętać podczas pierwszego spotkania?

Pierwsze wrażenie

To, co mówimy 7%
To, jak mówimy 38%
Mowa ciała 55%

• Ubierz się adekwatnie do sytuacji, co znaczy: skromnie i elegancko. Traktuj rodziców tak, jakby byli osobami oceniającymi Cię, czy nadajesz się do pracy.

• Nawiązuj ze słuchaczami kontakt wzrokowy.

• Przyjmij naturalną i wyprostowaną postawę ciała.

• Wykorzystuj naturalne gesty, eliminując niepotrzebne i nerwowe.

• Nie odgradzaj się od rodziców barierami typu stół, biurko.

• Zaaranżuj odpowiednio przestrzeń klasy, rezygnując z ławek ustawionych jedna za drugą. Masz do wyboru kilka wariantów: okrąg, półokrąg, czworobok.

• Postaraj się, by ton twego głosu był możliwie spokojny i ciepły.

• Nie przyjmuj tonu pouczającego czy pełnego pretensji.

• Traktuj rodziców tak, jakby byli Twoimi gośćmi, nigdy tak, jakby byli podwładnymi.

• Staraj się szczegółowe i ulotne informacje przekazywać na piśmie.

• Wypisz na tablicy porządek zebrania lub wyraźnie przedstaw go na początku spotkania. Określ przewidywany czas zebrania.

3. Rodzaje i charakterystyka kompetencji i faz rozwoju zawodowego nauczyciela.

Fazy w nastawieniu zawodowym nauczyciela (wg F. Fuller)

• Nastawienie na przetrwanie- Kiedy człowiek zaczyna myśleć po raz pierwszy o sobie jako nauczycielu i kiedy po raz pierwszy spotyka się z dziećmi, już nie siedząc w ławce, lecz stając przed klasą, to - według Fuller - troszczy się najmocniej o to, żeby przetrwać. Niepokoi się i za­stanawia się nad tym, jak wypada w stosunkach interpersonalnych i czy jego uczniowie oraz przełożeni polubią go. Bardzo pochłania go utrzymanie kont­roli nad klasą, martwi się, by sprawy nie wyśliznęły mu się z rąk. Nauczycie­le znajdujący się w tej fazie mają złe sny, w których uczniowie wymykają się spod kontroli.

• Nastawienie na sytuację dydaktyczną W pewnym momencie wszak­że (kiedy ten moment nastąpi, to sprawa indywidualna) nauczyciele zaczyna­ją czuć się bardziej na miejscu. Wykonują już nawykowo wiele czynności, jakich wymagają od nich interakcje z uczniami i sprawowanie kontroli nad klasą. Zarówno uwaga nauczycieli, jak i ich energia przenosi się na samo nauczanie. Uczą się radzić sobie z presją czasu i z niektórymi objawami zwykłej szkolnej rzeczywistości, na przykład z przepełnionymi klasami, nie­odpowiednimi pomocami, być może także z własnym skromnym repertuarem strategii nauczania.

• Nastawienie na ucznia W końcu nauczyciele osiągają zawodową dojrzałość, umieją przetrwać i poradzić sobie z sytuacją dydaktyczną. Wtedy dopiero, nauczyciel sięga po bardziej złożone kwestie i za­czyna zastanawiać się nad społecznymi i emocjonalnymi potrzebami uczniów, własną rzetelnością, zgodnością między strategiami nauczania i używanymi pomocami a potrzebami uczniów i ich uczeniem się.

Kompetencje nauczyciela (wg R. Kwaśnicy):

• praktyczno - moralne możemy w nich wyróżnić:

• Interpretacyjne to zdolności rozumiejącego odnoszenia się do świata. Dzięki tym kompetencjom widzimy świat jako rzeczywistość wymagającą stałej interpretacji, bezustannego wydobywania na jaw jej sensu. Kompetencje te umożliwiają zadawanie pytań, dzięki którym rozumienie świata staje się nie mającym końca zadaniem.

• Moralne nie są - mimo pozorów - tym samym, co wiedza o normach i nakazach moralnych, są natomiast zdolnością prowadzenia refleksji moralnej. Ich udział w naszym życiu wyraża się w pytaniach o prawomocność moralną naszego postępowania. A zatem refleksja, którą umożliwiają kompetencje moralne, jest zawsze autorefleksją, jest samorozumieniem wzbudzanym i podtrzymywanym wciąż przez to samo pytanie: : jaki powinienem być i w jaki sposób powinienem postępować, by z jednej strony dochować wierności sobie i nie ulec duchowemu zniewoleniu, a drugiej - by swym postępowaniem nie ograniczać innych ludzi.

• komunikacyjne zdolność bycia w dialogu z innymi i z sobą samym. Owa zdolność do bycia w dialogu nie jest po prostu umiejętnością prowadzenia dyskusji. . Dialog w tym sensie, jaki tu mamy na myśli, to: rozmowa z innym przełamująca anonimowość wypowiedzi i będąca próbą rozumienia siebie oraz tego, co nas wspólnie ogarnia. Kompetencje komunikacyjne, jako zdolność bycia w tak pojętym dialogu nie są po prostu dającą się technicznie opanować umiejętnością komunikowania przekazywania wiadomości. Są czymś znacznie głębszym i w ogóle wykra­czającym poza techniczne umiejętności. Upraszczając, zauważamy, ze do tych kompetencji należą m.in.:

-zdolność empatycznego rozumienia i bezwarunkowej akceptacji drugiej osoby,

-zdolność do krytyki pojętej niejako deprecjonowanie czegoś lecz jako poszukiwanie ukrytych przesłanek cudzych i własnych po­glądów, przekonań i zachowań,

- postawa niedyrektywna, nakazująca przed­stawiać własny punkt widzenia jako ofertę myślową, jako jedną z możliwych i prowizorycznych odpowiedzi, nie zaś jako odpowiedź gotową (skończoną, zamkniętą).

• techniczne do tej grupy należą kompetencje:

• postulacyjne to umiejętność opowiadania się za takimi czy innymi, ale zawsze instrumentalnie pojętymi, celami, umiejętność identyfikowania się z nimi. Są pomocne odtwarzaniu (naśladowamu) celów osiąganych przez innych

• metodyczne stanowią umiejętność działania według reguł określających optymalny porządek czynności. Treścią owych reguł jest przepis działania mówiący, co i w jakiej kolejności trzeba robić, by osiągnąć zamierzony cel. Takie przepisy czynności nazywa się zazwyczaj metodami, chociaż należałoby dodać, że są one metodami w ścisłym sensie tylko wtedy, gdy gwarantują powtarzalną skuteczność działania.

• Realizacyjne to umiejętność doboru środków i tworzenia warunków sprzyjających osiąganiu celu. Przykładowo: w przypadku dydaktycznej pracy nauczyciela kompetencje te okazują się pomocne w trakcie opracowywania programu nauczania oraz organizowania czasu, przestrzeni i uczestników procesu dydaktycznego w taki sposób, aby zapewnić skuteczność działania

Fazy rozwoju zawodowego nauczyciela (wg R. Kwaśnicy):

• Stadium przedkonwencjonalne wchodzenie w rolę zawodową. W tejfazie zarówno problemy praktyczno-moralne, jak i techniczne rozwiązywane są przede wszystkim poprzez kopiowanie (naśladowanie) tych wzorów zachowania, które uchodzą za typowe w otoczeniu nauczyciela. W tej fazie nauczyciel odtwarza pewną konwencję, nie będąc jej do końca świadom.

• Stadium konwencjonalne pełna adaptacja w roli zawodowej. W tej fazie rozwoju nauczyciel zna (rozumie) wzorce interpretacyjne i realizacyjne oraz jest świadom ich uzasadnień, ale uzasadnienia te nie pochodzą od niego, lecz z zewnątrz. Jest to faza sprawnego posługiwania się wiedzą i umiejętnościami w sposób odtwórczy i przedkrytyczny

• Stadium postkonwencjonalne faza twórczego przekraczania roli zawo­dowej. Krytyczne rozumienie świata, innowacyjność i twórczość w działaniu wymagają „złamania" konwencji poprzez dyskutowanie (badanie) jej uzasadnień, rewidowanie i przekraczanie przepisu roli oraz wytwarzanie własnej definicji zawodu nauczyciela. W odróżnieniu od stadium poprzedniego, w którym ostateczną instancją uzasadniającą działanie nauczyciela był przepis roli (konwencja), teraz źródłem owych uzasadnień jest tożsamość autonomiczna.

Typy osobowości nauczyciela (wg M.Wilski)

• osobowość reaktywna- to z reguły jednostki, które znalazły się w tym zawodzie przez przypadek, z braku innego pomysłu na życie, chro­niąc się często przed bezrobociem. Duża część tych osób nie utrzymuje się długo w zawodzie. Ci, którzy pozostają, w zasadzie sprowadzają swoje działa­nia do spełniania powierzonych im obowiązków. Cechują ich często lenistwo, słaba wola, brak motywacji, brak wiedzy i umiejętności, małe zaangażowa­nie, pewien rodzaj zaszufladkowania myśli, wiadomości i umiejętności. Nie są zdolni do działalności twórczej, kończą pracę z momentem opuszczenia budynku szkoły. Dla nauczycieli najważniejsze w ich pracy stają się takie wartości, jak wypełnianie obowiązków, ścisłe trzymanie się regulaminów, posłuszeństwo czy podporządkowanie. Nie ma w ich pracy miejsca na nic, co wykraczałoby poza zestaw wymogów formalnych.

• Dryfująca- dotyczy nauczycieli, którzy w pewnym momencie roz­woju zagubili się, stracili cel, do którego dążyli, i nie potrafią go odnaleźć lub sformułować nowego. Można przyjąć, że nauczyciel o tym typie osobowości, korzystając z kompetencji, w które się wyposażył na drodze wcześniejszego rozwoju, poprawnie realizuje zadania dydaktyczno-wychowawcze, osiąga na­wet pewne sukcesy, ale przestał być twórczy, nie jest zdolny do rozumienia sensu swoich działań, do rozumienia siebie i uczniów.

• rozwojowa Nauczyciel o osobowości rozwojowej zmienia rzeczywistość wokół siebie, po­rywa innych, zaszczepia pasje uczniom. Potrafi on świadomie kierować wła­snym rozwojem, decyduje się na ryzyko, wybierając formy własnej aktywności. Następstwem rozwoju jest rozszerzenie zakresu podejmowanych zadań, po­szerzenie zainteresowań, powstanie bardziej wyrafinowanych sposobów dzia­łania. Jednostka z osobowością rozwojową jest zdolna do nieograniczonego rozwoju swoich kompetencji. W zasadzie każde jej działanie związane jest z odkrywaniem dla siebie czegoś nowego, wzbogacaniem i poszerzaniem wła­snych możliwości.

WYKŁAD 8

---