K. Łabędź - Determinanty aktywności publicznej w Polsce współczesnej

• Demokratyczny system polityczny stwarza lepsze warunki dla rozwoju aktywności publicznej (podstawowy składnik społ. obyw.)

• Jeśli jednak porównamy ostatnie dekady PRL i sytuację w III RP okaże się, że aktywność publiczna była większa w warunkach braku demokracji politycznej

Aktywność publiczna:

• Dobrowolne (w wyniku własnego wyboru) podejmowanie działania, niezwiązane bezpośrednio z podst. źródłem utrzymania

• Działania podejmowane w ramach grup (przede wszystkim formalnych, rzadko nieformalnych)

• Działania różnie motywowane i realizujące różne cele: indywidualne (jednak związane z funkcjo. grupy) i zbiorowe

Aktywność publiczna może być traktowana jako cel sam w sobie, instrumentalnie, a jej przesłanki mogą być egoistyczne, socjocentryczne lub altruistyczne.

Zróżnicowanie aktywności publicznej:

• Dziedziny życia społecznego

• Intensywność zasięgu

• Stopień autentyczności

• Zgodność z prawem

• Skuteczność

W ramach aktywności publicznej warto rozróżnić aktywność polityczną i niepolityczną (ze wzgl. na wpływ wywierany na kształt instytucjonalny i zasady funkcjo. systemu polit.), a także na aktywność autentyczną i rytualną (rozumianą jako uczestnictwo w działaniach realizujących czyjeś cele i zorganizowanych przez kogoś innego, na które w praktyce nie mamy wpływu).

Wskaźniki aktywności publicznej:

• Formalna przynależność do org. społ. (bardziej chodzi o faktyczne działanie)

• Np. NSZZ „Solidarność” i inne org. społ. (1980-1981) - działając w warunkach systemu niedemokratycznego kilkanaście mln. osób podjęło aktywność polegającą na deklaracji uczestnictwa, a w tych ramach kilkaset tys. Działało aktywnie

• Ilość działających org. społ.

• Partycypacja wyborcza (uczestnictwo w wyborach)

• Absencja wyborcza

Rytualna aktywność polityczna ( lata 70' i 80'):

• Udział wielu mln. obywateli w wiecach poparcia dla ekipy gierkowskiej (po 1976r)

• Masowe uczestnictwo w pochodach pierwszomajowych

• Przynależność do PZPR i wspierających ją innych organizacji

• Przymus wynikający z możliwości zastosowania jakichś sankcji przez władzę (wchodzenie wielu obywateli w rolę „funkcjonariuszy systemu” - czynnik sprzyjający)

• Udział w wyborach

Wielokrotna przynależność do różnych org. społ. miała charakter „zastępczy” wobec wpisania się do partii - co cechuje rytualną aktywność niepolityczną.

Autentyczna aktywność polityczna:

• Ukształtowanie się i działalność opozycji politycznej oraz NSZZ „Solidarność”

• Inne niezależne związki zawodowe

• Różne org. społ. powstające w wyniku wydarzeń z lata 1980r

Przykładem aktywności niepolitycznej (autentycznej) były m.in. działania podejmowane w ramach tysięcy lokalnych stowarzyszeń, org. o charakterze pomocowym, czy parafii (również w org. tj. ZHP)

Określenie aktywności publicznej jako pro systemowej lub antysystemowej sensownie odnieść można jedynie do aktywności politycznej.

Determinanty typów aktywności(ogólnie):

• Ekonomiczne

• Społeczne (wzory i normy zachowań)

• Polityczne (w tym ustrojowe)

• Osobowościowe

Czynniki działające bez względu na typ aktywności:

• Ilość czasu wolnego (związane z aktywnością publiczną)

• W warunkach realnego socjalizmu (po 1970r), występowały takie elementy związane z sytuacją ekonomiczną:

• Bezpieczeństwo socjalne (niski stopień lecz gwarantowane przez państwo)

• Brak możliwości podejmowania dodatkowych zajęć zarobkowych

• Mała intensywność pracy (zarówno w kwestii czasu pracy jak i energii jej poświęcanej)

Umożliwiało to podejmowanie aktywności publ. w godz. pracy, utrzymywane na niskim poziomie, relatywnie niewielkie potrzeby i aspiracje materialne.

• Zmiana systemu finans. org. społ. (wraz z transformacją systemową)

• W miejsce dotacji państwowych -> org. poddane mechanizmom wolnorynkowym

• Państwo „nie angażuje się finansowo w rozwój sektora obywatel. i nie tworzy demokrat. Instytucji redystrybucji zasobów publ. dla sektora pozarządowego”

• Ideologii traktujące aktywność społ.(tylko pro systemową) i tzw. pracę społeczną jako istotne wartości i normy.

Normy aktywności miały egalitarny charakter i były upowszechniane niezależnie od wykształcenia, rodzaju wykonywanej pracy czy pozycji zawodowej.

Piotr Gliński o świadomości społeczeństwa polskiego: charakteryzuje się wyuczoną bezradnością, indywidualizmem, brakiem rozpowszechnionych wzorów społecznikowskich, konsumpcjonizmem, amoralnością, itp. (dziedzictwo okresu komunistycznego jak i okresu zmian transformacyjnych -> sprzyja postawom antyobywatelskim).

K. Łabędź: spora część społ. jest skłonna do podjęcia aktywności publ. i współdziałania z innymi wtedy, gdy jest to niezbędne, lecz w sytuacji zadowolenia z istniejącego stanu rzeczy czy przekonania, że potrzeby zostaną zrealizowane przez odpowiednie instytucje, nie wykazuje jej.

• Zasadniczymi wyróżnikami sytuacji istniejącej w latach 1980-1981 była aktywizacja i polityzacja

Koncepcja A. Touraine'a: tłumaczył pojawienie się silnych ruchów społ. reprezentujących znajdujące się w konflikcie dążenia tych, którzy rządzą, obronę ich przywilejów oraz tych, którzy są rządzeni, a którzy dążą do zbudowania innego porządku społecznego. Konflikt ma charakter dychotomiczny (podział na 2 części wzajemnie się wykluczające).

Rytualna aktywność niepolityczna - w znacznej części miała te same przyczyny co rytualna aktywność polityczna, choć o ile można sądzić, że w przypadku aktywności politycznej większe znaczenie miały kary, to w tym przypadku większy wpływ miały nagrody.

• Czy w warunkach systemu demokratycznego można mówić o rytualnej aktywności politycznej?

Istnieje w dość specyficznej formie: w trakcie badań na Podhalu okazało się, że górale w praktyce nie odróżniają wyborów mających miejsce w systemie niedemokratycznym od odbywających się obecnie. Uczestnictwo dla nich to obowiązek lub zwyczaj, którego należy przestrzegać - są „pewnego rodzaju rytuałem, którego należy dopełniać”.

Autentyczna aktywność polityczna: uwidoczniła się wraz z powstaniem i działalnością ugrupowań opozycyjnych w II poł. lat 70', a swój rozwój osiągnęła w latach 1980-1981. Rzecz jasna, - nie wszyscy uczestnicy organizacji niezależnych podejmowali działalność z motywów politycznych, ale w przyjętym tu rozumieniu była to aktywność polityczna (z wyjątkiem działalności agenturalnej).

• Czynniki sprzyjające autentycznej aktywności politycznej:

• Polityka liberalnego traktowania działań opozycyjnych

• Nasilający się kryzys gospodarczy

• Rozwój świadomości politycznej

• Wizyta Jana Pawła II oraz stanowisko Kościoła katolickiego (przestrzeganie niezbywalnych praw ludzkich)

• dążenie do realizacji własnych interesów (konieczne współdziałanie z innymi lub występowanie na forum publicznym)

Autentyczna aktywność polityczna po wprowadzeniu stanu wojennego:

• Pamięć i doświadczenie lat 1980-1981 (również w postaci relatywnie silnych struktur opozycyjnych i rozbudowanego drugiego obiegu informacji)

• Zmiana nastawienia i polityki władz

Aktywność ta była znacznie ograniczona w porównaniu z latami wcześniejszymi, co powodowało z jednej strony zniechęcenie wielu osób, z drugiej polityka władz i towarzysząca jej propaganda.

Koncepcja genezy rewolucji Jamesa Daviesa: rewolucja (tu: prowadzenie działań zmierzających do zmian) jest wynikiem rozbieżności pomiędzy oczekiwaniami a realnym stanem zaspokajania potrzeb i wybucha, gdy po okresie szybkiego rozwoju następuje załamanie uniemożliwiające zaspokajanie potrzeb na dotychczasowym poziomie.

Czynniki sprzyjające autentycznej aktywności niepolitycznej:

• W wielu przypadkach obywatele nie mogli liczyć na to, że władza zrealizuje ich potrzeby (zmuszeni do podejmowania działań)

• Np. grupy działające na poziomie lokalnym, które podejmowały (przy wsparciu materialnym instytucji państwowych) budowę wodociągów, kanalizacji, linii tel., dróg - po zrealizowaniu celów zanikały

• Ideologia kolektywistyczna lansowana przez władzę wpływała również na fakt, że ówcześnie czynnik, który można określić jako moralna satysfakcja z pracy na rzecz dobra publicznego, oddziaływał silniej niż obecnie - przy silnej ideologii indywidualistycznej.

• Ostatnio zaobserwowano spadek wagi dobra wspólnego oraz wzrost obojętności wobec zachowań naruszających to dobro. „Po 18 latach budowania państwa o ustroju wolnorynkowym, ale także demokratycznym, w ciągu zaledwie 2 lat spada cena tego, co jest jednym z fundamentów demokracji: tworzenie i korzystanie ze wspólnie wytworzonych dóbr publicznych”.

Bariery powstrzymujące aktywność publiczną:

• Niedostatek tzw. kapitału społecznego, którego podst. składnikiem i najcenniejszą odmianą jest zaufanie

• Wg. Putnama - kapitał społeczny: przynależność do dobrowolnych stowarzyszeń i uczęszczanie na ich zebraniach, uczestnictwo w spotkaniach publicznych, podejmowanie dobrowolnych działań na rzecz wspólnoty, organizowanie przyjęć dla znajomych i uczęszczanie na takowe, udział w wyborach i uogólnione zaufanie

• Zaufanie w Polsce: 14% ludziom trzeba ufać (82% należy być ostrożnym); 99% największym zaufaniem obdarza rodzinę; brak zaufania dla większości polityków i instytucji politycznych; politycy postrzegani jako odrębna klasa społeczna (kategorie: polityczne, ekonomiczne, moralne); nieuczciwość polityków (77%); niewiarygodność (78%); zawód polityka - na końcu hierarchii prestiżu zawodów

• Rosnące zadowolenie z życia (poszczególne aspekty- w tym także warunki materialne)

• Społeczeństwo polskie do większej aktywności skłania niezadowolenie z istniejącego stanu, natomiast w przypadku uznania, że sytuacja zmierza w pożądanym kierunku, większość ta nie widzi powodów do podejmowania aktywnych działań

• M. Olson - „pasażer na gapę”: jeśli i tak uczestniczy się w korzyściach (kolektywnych), to nie ma powodu ponosić dodatkowych kosztów związanych z własnym uczestnictwem

• Zadowolenie z: wzrost gospodarczy, zmniejszenie bezrobocia (oraz zagrożenia bezrobociem), wzrost dochodów, ogólne zadowolenie z życia (69% zadowolonych - 25% średniozadowolonych - 5% niezadowolonych), poziom życiowej satysfakcji wzrasta

---