„Doniosła dla przyszłości partii i interesów mas pracujących w Polsce inicjatywa, podjęta wraz z innymi ugrupowaniami robotniczymi, chłopskimi i pracowniczymi obozu demokratycznego-powołanie do życia Krajowej Rady Narodowej -zapoczątkowała przełom w dotychczasowym układzie sił i stosunków społeczno-politycznych w Polsce”
[z Uchwały IV Zjazdu RPPS z 7 maja 1944]
Tymi słowami kończyła się deklaracja IV Zjazdu RPPS(Robotnicza Partia Polskich Socjalistów) traktująca o charakterze funkcjonowania Krajowej Rady Narodowej utworzonej z 31.XII.1943/1.I.1944, który to organ był faktycznym inicjatorem powołania do życia Armii Ludowej i konspiracyjnych rad narodowych na terenach okupowanych, której naczelnym dowódcą został gen. Michał Żymierski „Rola”, a co dokładniej określone zostało w Deklaracji KRN „O co walczymy” z listopada 1943 roku. Przed KRN stanęło zadanie nie lada trudne ale i jakże zasadnicze dla prowadzenia dalszej polityki wobec ZSRR, a mianowicie tłumaczenia Polakom sensowności wytyczenia granicy wg Linii Curzona, co miło być tylko czystym frazesem wobec utrzymania jako takich stosunków ze stroną radziecką, a nade wszystko KRN promowała sojusz Polski z ZSRR jako gwarant przyszłej niezawisłości i pokoju wobec ciągle żywego i realnego zagrożenia ze strony faszyzmu niemieckiego.
W maju 1944 roku w porozumieniu ze Związkiem Patriotów Polskich delegacja KRN przybyła do Moskwy w celu akceptacji przez władze radziecką ukonstytuowania się wyraźnej namiastki polskiej władzy, na co strona radziecka przystała.
Rząd w Londynie jednak też snuł plany politycznej realizacji wobec nowo wyzwolonej Polski, co w konsekwencji oznaczało utworzenie Rady Jedności Narodowej, utworzona w marcu 1944 roku na bazie porozumienia między przedstawicielami obozu politycznego rządu londyńskiego na kraj z Borem- Komorowskim na czele a WRN, SL, Stronnictwem Narodowym czy Stronnictwem Pracy. W skład RJN weszli przedstawiciele SL, WRN, SN i SP, oraz 17 innych stronnictw, z Kazimierzem Pużakiem na czele z WRN-u.
15 marca 1944 roku RJN uchwaliła swój program działania w deklaracji „ O co walczy naród polski”, zapowiadano min. nacjonalizację i nową parcelację ziemi i lasów oraz nowy program gospodarczy poddźwigniecia zacofanego rolnictwa.
Względem robotników zapowiadano powołanie rad zakładowych oraz upowszechnienia ubezpieczeń społecznych a także rozbudowę systemu edukacji, oraz wiele innych równie ogólnikowych postulatów. W stosunku do ZSRR, RJN postulowała o zachowanie granicy z 1939 roku, granicę polsko-czeską w pryzmacie porozumienia z listopada 1918 roku między społecznością czeską a polską Śląska Cieszyńskiego, stosunki ze Związkiem Sovjetskim miały by być czystko sojusznicze i neutralne o ile ZSRR nie ingerował by w sprawy wewnętrzne Polski. Działania te jednak nie wytrąciły inicjatywy w pędzie do władzy lewicy rewolucyjnej, która to w świetle właśnie owych wydarzeń, mam tu na myśli powstania RJN powołała Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego 20 lipca 1944 w Moskwie, a formalnie w Chełmie, na tle złożonej sytuacji w kraju i na świcie, gdy to Armia Czerwona dokonywała coraz to nowszych zwycięstw. W maju 1944 do Moskwy przybyła delegacja w skład której wchodzili, Edward Osóbka-Morawski, Marian Spychalski, Jan Stefan Haneman i Kazimierz Sikor, oraz gen. Michał Żymierski, Stanisław Kotek-Agroszewski i Jan Czchowski. Działacze KRN w porozumieniu z ZPP z Wandą Wasilewską na czele doszli do wniosku, iż nadszedł czas powołania realnego organu władzy Polskiej na wyzwolonych terenach, początkowo wybrano nazwę „Tymczasowy Rząd Ludowy” a organ wykonawczy na tereny wyzwolone „Delegatura KRN na tereny wyzwolone”, jednak w miarę upływania dyskusji postanowiono powołać ostatecznie Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego. Dokumentem legitymizującym PKWN miał w przyszłości zostać Manifest PKWN oparty na deklaracji PPR i KRN, w końcu 1943 roku został opracowany manifest, w którego składzie znajdowali się: Jerzy Borejsza (przewodniczący), Edward Osóbka-Morawski, Michał Rola-Żymierski, Andrzej Witos, Marian Spychalski, Emil Sommerstein, Jan Stefan Haneman, Hilary Minc, Stefan Wierbłowski, Bolesław Drobner, Stanisław Kotek-Agroszewski. Wcześniej przygotowano dwa projekty manifestu jeden Drobnera a jeden Wierbłowskiego, jednak w pod dyskusję poddano projekt tylko Wierbłowskiego, a przyjęty tekst manifestu skonsultowano jeszcze z Józefem Stalinem. 22 lipca 1944 roku po wszystkich dyskusjach i poprawkach ostatecznie uchwalono i zatwierdzono tekst manifestu, poczym natychmiast przesłano dokument do drukarni i radiostacji ZPP. Z 22/23 lipca 1944 roku tekst manifestu dostarczono do świeżo wyzwolonego Chełma w formie plakatu (około 700 egzemplarzy) i w sposób szybki rozkolportowano na terenach wyzwolonych.
W skład władz PKWN wchodziło pięciu członków PPR, trzech RPPS, jeden SD, czterech ludowców i dwóch bezpartyjnych. Przewodniczącym PKWN został Edward Osóbka -Morawski z RPPS, wiceprzewodniczącym -Wanda Wasilewska i Andrzej Witos, brat Wincentego, utworzono następujące resorty :resort obrony, resort administracji publicznej, resort gospodarki narodowej i finansów, resort sprawiedliwości, resort bezpieczeństwa publicznego, resort pracy, opieki społecznej i zdrowia, resort komunikacji, poczty i telegrafu, resort odszkodowań wojennych, resort oświaty, resort kultury i sztuki, resort informacji i propagandy. 1 sierpnia władze PKWN przeniosły się do Lublina jako stolicy ziem wyzwolonych, który do wyzwolenia Warszawy pełnił tą funkcję a gdzie pozostawały następnie Prezydium KRN, Sztab Główny WP i KC PPR. Bardzo ważnym było iż wraz z deklaracją Manifestu PKWN rząd Radziecki wydał oświadczenie iż od tej pory Armia Czerwona prowadzi działania na terenach państwa suwerennego, zaprzyjaźnionego i sprzymierzonego, nastąpiło to po podpisaniu 26 lipca 1944 roku porozumienia w Moskwie między PKWN a ZSRR.
„Manifest PKWN był pierwszą i zasadniczą deklaracją programową nowej władzy państwowej”.[odczytać zaznaczony tekst manifestu, s.346.], podstawą propagandowo - ideologiczną PKWN była reforma rolna [odczytać tekst s.350.].
Na mocy porozumień trzech wielkich mocarstw, a w szczególności dzięki polityce Stalina, 13 czerwca Komisja Trzech (Mołotow, Harriman i Clark-Kerra) ustalili „listę osób które należy zaprosić na konsultacje w sprawie Tymczasowego RJN”, wcześniej 26.5.1945 roku w Moskwie odbyło się spotkanie amerykańskiego wysłannika Hopkinsa, ambasadora Harrimana i Stalina dotyczące interpretacji postanowień jałtańskich co w praktyce okazało się przyjęciem radzieckiej wersji polityki wobec Polski, na rozmowy w sprawie rządu Jedności zaproszono: Bolesława Biureta ( prezydent KRN), Edwarda Osóbkę-Morawskiego i sekretarza generalnego PPR Władysława Gomółkę, ze strony demokratycznej: Wincentego Witosa, Zygmunta Żuławskiego, Stanisława Kutrzebę, Adama Krzyżanowskiego i Henryka Kołodziejskiego, a z zagranicy Stanisława Mikołajczyka, Jana Stańczyka i Juliana Żakowskiego, rząd londyński bezskutecznie protestował przeciw rokowaniom w sprawie Rządu Jedności, wobec faktycznych i domniemanych aresztowań działaczy podziemnego ruchu oporu, tzw. Polski Podziemnej, rozmowy rozpoczęto w Moskwie 17 czerwca 1945 roku, charakter tych rozmów i znaczenie jakie dla ich przebiegu mieli działacze zagraniczni i tzw. nie-komunistyczni odzwierciedlają słowa Władysława Gomulki: „Możecie stać się współgospodarzami Polski, jeśli zrozumiecie wasze błędy (…) Porozumienia chcemy z całego serca. Lecz nie myślcie, że jest to warunek naszego istnienia. Władzy raz zdobytej nie oddamy nigdy” . Powołano następnie komisję trzyosobową, która przygotowała ostateczne dyspozycje, rozmowy zakończono 21 czerwca 1945 roku podpisaniem porozumienia o władzach prezydialnych KRN z Witosem i Grabskim na czele oraz rozszerzenia ewentualnego Rządu Tymczasowego o Stanisława Mikołajczyka. Jak na ironię w czasie konstytuowania się tzw. Rządu Jedności Narodowej w Moskwie odbywał się proces przedstawicieli tzw. Polski Podziemnej, na ławie oskarżonych zasiedli min. gen. Okulicki, Pużak (przewodniczący RJN), Jankowski (delegat rządu londyńskiego na kraj), i inni. przedstawiciele władz londyńskich w Polsce, formułowanie oskarżeń i przebieg procesu był jawnym pokazaniem opinii międzynarodowej przez ZSRR iż wszelkie władze, które mienią się władzami polskimi a działają bądź mają w mocy działać bez zważania na dyrektywy Kremla są organami nielegalnymi, nie pożądanymi i w konsekwencji uznanymi za wrogów demokracji ludowej, o których napomina nam już Manifest PKWN „Demokratyczne swobody nie mogą jednak służyć wrogom demokracji”. Symbolicznym dla losów naszego narodu było ogłoszenie wyroku w procesie szesnastu w dniu ogłoszenia komunikatu o porozumieniu moskiewskim w sprawie TRJN czyli 21 czerwca 1945 roku. 25 czerwca rząd Arciszewskiego wydał negatywne oświadczenie potępiające powstanie TRJN stwierdzając iż prawowitym organem władzy państwowej jest rząd w Londynie, co było już tylko pustym bez wyrazu frazesem, na konferencji prasowej w Moskwie MIkołajczyk i Gomulka oświadczyli iż Rząd Jedności Narodowej posiada realne poparcie Polaków w kraju i zagranicą. 28 czerwca gdy z Moskwy wrócili twórcy porozumienia ogłoszono komunikat o utworzeniu TRJN, na jego czele stanął Edward Osóbka-Morawski, wicepremierem został Władysław Gomułka i Stanisław Mikołajczyk, większość resortów objęli działacze wyłącznie komunistyczni. TRJN został uznany przez Francję 4 lipca, przez USA i UK 5 lipca, co spotkało się z wycofaniem poparcia politycznego dla rządu Arciszewskiego.
TRJN dokończył powziętą przez PKWN reformę rolną parcelując ziemię najdrobniej jak to się tylko dało oddając ją jak najszerszej masie ludności dla pozyskania jej poparcia politycznego, podzielono 9 tys. majątków o łącznej powierzchni 3,1 mln ha, ziemię otrzymało 387 tys. rodzin, reforma doprowadziła do skutecznego wyniszczenia ziemiaństwa jako klasy społecznej, nie załatwiała natomiast sprawy przeludnienia wsi.
16 sierpnia 1945 roku doszło do spotkania Mikołajczyka z Mokotowem, gdzie prowadzono rozmowy w sprawie wpływów gospodarczych ZSRR i Polski na terenach zachodnich, Polska na mocy ustaleń miał płacić swoistą kontrybucję ZSRR w postaci węgla w kilku kolejnych turach, począwszy od roku 1946, 8mln, 13 mln, 12 mil, mniej więcej co 4 lata, ceny za towar obniżono 10-okrotnie wobec cen rynku międzynarodowego a i to podlegały ciągłym korektom strony radzieckiej.
Po przejściowych problemach wewnętrznych w PPR i odejściu części jej członków jesienią 1945 roku nastąpił nowy napływ członków co zaowocowało liczbą ponad 230 tys. we wrześniu 1945 roku, aparat oddziaływania społecznego był dopiero w powijakach wiec na I Zjeździe PPR, ogłoszono program wspólnej odbudowy kraju z wszystkimi elementami demokratycznymi, co było oczywistym wyznacznikiem słabości ówczesnej władzy i nie możności rozprawy przez nią z opozycją w sposób sowietski.
Ogłoszono również hasło budowy wielo milionowej partii na wzór KPZR, do biura politycznego PPR weszli Gomułka jako sekretarz generalny, Berman, Minc, Radkiewicz, Spychalski, Zambrowski i Zawadzki, niejawnym członkiem pozostawał Bierut, prawdziwymi decydentami władz PPR byli jednak gen. Ludowego Komisariatu Bezpieczeństwa Państwa (NKGB) Iwan Sierow, ambasador ZSRR Wiktor Ljebjedjew i I sekretarz ambasady radzieckiej gen. NKGB Jakowlew. Pod koniec 1945 roku narastał konflikt i napięcie miedzy PPR a PSL i SP w sprawie wyborów, które to komuniści starali się odwlec w czasie mając tym samym na względzie rozbudowę resortu bezpieczeństwa, na zebraniu warszawskiego aktywu PPR Gomułka oskarżył PSL i Mikołajczyka o pobłażanie „endeckim i faszystowskim śmieciom”, oraz o reakcjonizm. We wrzeniu 1945 roku na wspólnym posiedzeniu PPR i PPS zaproponowano wyłonienie wspólnego bloku PPR, PPS, SL, PSL, SD i SP wobec uniknięcia wewnętrznych walk i konfliktów, co było tylko i wyłącznie wynikiem obawy komunistów o uzyskanie mniejszego poparcia społecznego dla swojej osobnej frakcji, dlatego też wyłoniono pomysł podziału wewnętrznego mandatów, 4 listopada 1945 roku Rada Naczelna PPR przyjęła tą koncepcję. Stronnictwo Ludowe z Mikołajczykiem wobec pewności wygrania wyborów przyjęło postawę wyczekującą i niechętną wobec nowego bloku porozumienia z komunistami, co potwierdził Kongres PSL 19/22 stycznia 1946 roku w Warszawie, kongres opowiedział się za likwidacją min. Urzędu Bezpieczeństwa uznając go za niepotrzebne wzornictwo radzieckie w warunkach polskich, oraz o równoprawne miejsca w TRJN i w konsekwencji przeprowadzenie jak najszybszych wyborów, do bloku PPR przyłączyli się natomiast członkowie SL i SD. 30 stycznia 1946 roku PPS postawiło ultimatum PSL, „albo blok z PSL, albo bez PSL”, do rozmów co do konkretów doszło w połowie lutego, PPS, PPR i PSL miały otrzymać porówna mandatów, lecz ustalenie końcowe liczby mandatów miało nastąpić dopiero po podpisaniu przez PSL akcesu, w odpowiedzi PSL zażądało 75 % mandatów w przyszłym sejmie, na co PPR i PPS nie mogły się zasadniczo zgodzić. Po fiasku rozmów PPR głosiło iż wybory będą mogły się odbyć jedynie po likwidacji band i grup antypaństwowych, które zagrażają demokracji, w walce z nimi postulowano o powołanie obok UB, MO i KBW formacji Ochotniczej Rezerwy MO, która powstała na mocy uchwały TRJN z 21 lutego 1946 roku, działania na rzecz bezpieczeństwa najlepiej obrazują słowa Ignacego Loga- Świńskiego : „ Nam starczy karabinów, by uzbroić najlepszą część klasy robotnicze, chłopów i inteligencji”.
UB liczyło ok. 50 tys. ludzi, MO 60 tys., oraz ponad 300 tys. Armia Czerwona stacjonująca w kraju.
Wobec ostatecznego fiaska rozmów i polityki zastraszania PSL, PPR przystąpił do formułowania koncepcji powszechnego referendum którą zresztą KRN uchwaliła z mocą ustawy z dnia 27 kwietnia 1946 roku, na referendum miały być trzy proste ale jakże ciekawe pytania, 1) czy jesteś za zniesieniem senatu?, 2) czy jesteś za utrwaleniem reform społeczno-gospodarczych?, 3) czy chcesz utrwalenia granicy zachodniej Polski na Odrze i Nysie Łużyckiej?, z granicą zachodnią nie zgadzała się tylko garstka ekstremistów, dążąca do konfliktu z ZSRR, reformy rolne jak by nie były realizowane cieszyły się podówczas wielkim poparciem mas ludowych, a zniesienie senatu mało kogo obchodziło, wynik referendum był jasny nawet bez fałszowania wyników, a cel propagandowy był jasny, wynik wyborów dawał by wyznacznik poparcia dla nowej władzy.