1.Definicja
Prawo wspólnotowe jest specyficznym w skali światowej, osobnym systemem prawnym, składającym się z Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej. Warto na wstępie zaznaczyć, że to poszczególne Wspólnoty Europejskie (WE, EWWiS, Euratom) mają osobowość prawną, tworzą prawo wspólnotowe i są podmiotem prawnym.. Całość dorobku prawnego Unii Europejskiej, łącznie z np. orzeczeniami ETS, nosi nazwę acquis communautaire. Każde państwo przystępujące do UE ma obowiązek akceptacji acquis communautaire.
Acquis communautaire - tym pojęciem określa się całość dorobku prawnego Wspólnoty Europejskiej.
2.Podział prawa wspólnotowego
Prawo wspólnotowe ma swoje źródła pisane oraz niepisane.
Źródła niepisane to przede wszystkim:
orzecznictwo sądowe (głównie Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich)
zasady prawa poszczególnych państw, zasady w orzecznictwo oraz czasami zaliczane do tej grupy zasady prawa międzynarodowego
praktyka prawnicza
Źródła pisane z kolei możemy podzielić na zewnętrzne oraz wewnętrzne.
a) zewnętrzne
umowy międzynarodowe zawierane przez Wspólnoty Europejskie jako całość
umowy międzynarodowe wiążące Wspólnoty (np. takie, którymi związane są jako osobne podmioty państwa członkowskie)
b) wewnętrzne
pierwotne (tu należą przede wszystkim traktaty międzynarodowe ustanawiające Wspólnoty: Traktat Paryski, Traktaty Rzymskie, Jednolity Akt Europejski, Układ z Maastricht, Układ z Schengen, Traktat Amsterdamski)
wtórne, czyli rozporządzenia, dyrektywy, decyzje, zalecenia i opinie. Te akty stanowią podstawowy pion aktywności prawotwórczej organów UE na codzień i nimi zajmujemy się w kolejnym rozdziale.
inne, nietypowe oraz komplementarne (m.in. akty jednostronne, inne akty wydawane na podstawie art. 249 Traktatu z Maastricht)
3. Zasady prawa wspólnotowego
Prawo Wspólnot Europejskich, ze względu na swój unikatowy charakter, ma także swoje specyficzne zasady -- filary na których jest oparte.
Po pierwsze, porządek prawny WE oparty jest na hierarchicznym uporządkowaniu źródeł prawa -- prawo wtórne, jako stanowione na mocy prawa pierwotnego (traktatów) ma niższą moc prawną, niż prawo pierwotne oraz ogólne zasady prawa.
Po drugie, prawo wspólnotowe ma pierwszeństwo wobec prawa wspólnotowego, o czym była już mowa w trakcie omawiania aktów prawnych UE -- rozporządzenia i dyrektywy zastępują sprzeczne z nimi normy prawa wewnętrznego państw członkowskich.
Prawo wspólnotowe w państwach członkowskich jest stosowane bezpośrednio, jeżeli oczywiście jego działanie nie jest uzależnione od wydania aktów prawa wewnętrznego, czyli jest bezpośrednie, jasne i bezwarunkowe.
Kolejną zasadą jest równowaga kompetencji, zarówno między instytucjami UE, jak i między instytucjami a państwami członkowskimi.
Zasada jednolitości głosi, że prawo wspólnotowe powinno być stosowane jednakowo we wszystkich państwach członkowskich, czyli na terenie całej Unii, a także że akty niezgodne z aktami o wyższej mocy prawnej powinny być uchylane.
Kolejną zasadą jest podstawowa zasada prawa międzynarodowego -- zasada solidarności zakładająca, że umów należy dotrzymywać (pacta sunt servanda).
4. Doktryna prawa wyróżnia dwa zasadnicze poglądy na temat charakteru prawa wspólnotowego:
1) Podstawowe stanowisko zakłada, że jest ono suwerennym porządkiem prawnym powstałym na mocy decyzji państw członkowskich, które w traktatach założycielskich stworzyły samodzielną, europejską władzę publiczną posiadającą własne ograny i urzędy. Ku temu stanowisku skłania się praktyka konstytucyjna państw członkowskich oraz orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości WE. Na ten charakter prawny Wspólnot wskazywałaby także ich samodzielność w układach z państwami trzecimi, a także fakt, że prawo wspólnotowe ma zastosowanie bezpośrednio w stosunku do obywateli UE.
2) Drugi pogląd na ten temat zakłada, że prawo wspólnotowe jest specyficznym, lokalnym rodzajem prawa międzynarodowego funkcjonującym na podstawie multilateralnych (wielostronnych) umów międzynarodowych.
Zgodnie z pierwszym poglądem czasem stosuje się w określeniu charakteru prawa Wspólnot pojęcia "supranacjonalności". Oznacza to przede wszystkim, że prawo wspólnotowe obsługuje niezależny od państw członkowskich system instytucjonalny i tworzy ponadnarodowy, jednolity porządek prawny, który nieraz ma możliwość ingerencji w system prawny państw narodowych oraz prawo pierwszeństwa przed normami prawnymi poszczególnych państw.
5. Prawo pierwotne
Lista aktów prawa pierwotnego
traktaty założycielskie Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej
Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Węgla i Stal(EWWiS) (podpisany przez Belgię, Holandię, Francję, Luksemburg, Włochy, Niemcy. Jego najważniejszym celem było utworzenie wspólnego rynku na produkty przemysłu węglowego oraz stalowego - państwa podpisujące traktat miały znosić cła w handlu między sobą i wspólnie kontrolować produkcję.)
Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą
Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej
umowy zawarte między państwami członkowskimi zmieniające i uzupełniające traktaty założycielskie
Konwencja o niektórych instytucjach wspólnych dla EWG i EWEA z 1957 r. (weszła w życie w 1958 r.)
Protokół dotyczący Antyli Holenderskich z 1978 r.)
Traktat grenlandzki z 1984 r.
traktaty akcesyjne
Traktat o przystąpieniu Danii, Irlandii i Wielkiej Brytanii z 1972 r. (wszedł w życie w 1973 r.)
Traktat o przystąpieniu Grecji z 1979 r. (wszedł w życie w 1981 r.)
Traktat o przystąpieniu Hiszpanii i Portugalii z 1985 r. (wszedł w życie w 1986 r.)
Traktat o przystąpieniu Austrii, Finlandii i Szwecji z 1994 r. (wszedł w życie w 1995 r.)
6. Prawo wtórne
Prawo wtórne jest tworzone przez instytucje Wspólnot na podstawie prawa pierwotnego. Te prawo znajduje swoje odzwierciedlenie w art. 249 TWE. Składa się ono z ogromnej liczby aktów prawnych, z których każdy należy do jednej z pięciu kategorii:
Rozporządzenia (regulation)
Swoim charakterem zbliżone są do ustaw polskiego porządku prawnego, pełnią rolę ujednolicającą przepisy prawa w krajach wspólnotowych UE, mają charakter wiążący, zasięg ogólny (adresatami mogą być zarówno państwa, jak i jednostki) oraz abstrakcyjny (dotyczą nieokreślonej liczby przypadków / sytuacji). Rozporządzenie musi obowiązywać w całości w każdym kraju członkowskim UE, ma bezpośrednią moc wiążącą, co oznacza, że nie wymaga żadnej transformacji na akty właściwe dla danego państwa (np. ustawy). Rozporządzenie jednoznacznie określa skutek, jaki ma być przez nie osiągnięty, jak i kroki prowadzące do jego realizacji. Rozporządzenia bezpośrednio dotyczą obywateli UE nadając im prawa i nakładając na nich obowiązki. Sądy państw członkowskich muszą stosować bezpośrednio normy zawarte w rozporządzeniu. Jeśli prawo wewnętrzne państwa członkowskiego pozostaje w sprzeczności z rozporządzeniem wspólnotowym, istnieje obowiązek zmiany i dostosowania prawa wewnętrznego do rozporządzenia. Rozporządzenia dzielą się na podstawowe (wydawane na podstawie delegacji zawartych w traktatach) oraz wykonawcze (określają sposoby realizacji rozporządzeń podstawowych). Rozporządzenia podstawowe wydaje zwykle Rada UE, a rozporządzenia wykonawcze w stosunku do rozporządzeń Rady wydaje Komisja UE. Rozporządzenia podlegają kontroli legalności i mogą być zaskarżone do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich przez państwo członkowskie lub nawet osobę fizyczną lub prawną, jeśli rozporządzenie dotyczy jej bezpośrednio i indywidualnie. Rozporządzenia wchodzą w życie za zwyczaj 20. dnia od ogłoszenia w Dzienniku Urzędowym Wspólnot Europejskich .
Dyrektywy (directive)
Akt normatywny wydawany przez Radę UE lub wspólnie przez Parlament Europejski i Radę UE. Cechą charakterystyczną dyrektywy jest to, że wiąże państwa członkowskie jedynie w zakresie rezultatów, celów i terminów jej osiągnięcia, ale pozostawia organom wewnętrznym państwa swobodę w zakresie wyboru formy i metod realizacji swych założeń. Może być adresowana do wszystkich lub tylko niektórych państw UE, a także do przedsiębiorstw działających na obszarze Unii. Przełożenie norm zawartych w dyrektywie na normy obowiązujące na terenie państwa do którego jest adresowana dokonuje się poprzez transformację (państwa są zobowiązane do dostosowania prawa krajowego do założeń i postanowień dyrektywy poprzez dowolny, właściwy temu państwu akt ustawowy, wykonawczy lub administracyjny, np. ustawa, rozporządzenie Rady Ministrów, zarządzenie itp.). Okres transpozycji podany jest każdorazowo w treści dyrektywy - na ogół wynosi od roku do 3 lat. Państwa, które nie wprowadzą w życie treści dyrektyw w określonym terminie, mogą być pozwane przez Komisję Europejską przed Trybunał Sprawiedliwości WE. Mogą też w takim przypadku odpowiadać za szkody wyrządzone osobom prywatnym w skutek nie wykonania dyrektywy. Dyrektywy publikuje się w Dzienniku Urzędowym Wspólnot Europejskich.
Decyzje (decision)
Decyzje mają charakter indywidualny i konkretny co oznacza, że każda z nich jest skierowana do ściśle określonego grona adresatów i dotyczą ściśle określonych spraw / sytuacji. Adresatami decyzji są przede wszystkim państwa członkowskie lub osoby prawne / fizyczne. Decyzje obowiązują automatycznie, nie potrzebują aktów wykonawczych i są wiążące. Jeżeli decyzja jest adresowana do wszystkich państw członkowskich, wówczas podlega publikacji w Dzienniku Urzędowym UE, jeżeli zaś skierowana jest do mniejszej liczby adresatów - podlega notyfikacji adresatom, do których jest skierowana.
Opinie (opinions)
Nie mają mocy wiążącej, zawierają określone oceny, często stosowane w postępowaniu między instytucjami i organami wspólnot.
Zalecenia (recommendations)
Nie mają mocy wiążącej, sugerują podjęcie określonych działań.
Opinie i zalecenia może wydawać każdy z organów unijnych.
7. Inne źródła prawa
Niektóre ze źródeł prawa wspólnotowego nasuwają wątpliwości co do ich przynależności do prawa pierwotnego czy wtórnego:
umowy międzynarodowe zawarte przez Wspólnoty lub Unię (korzystającą z podmiotowości prawnej Wspólnot) z państwami trzecimi i innymi organizacjami międzynarodowymi;
należą tu m.in. traktaty stowarzyszeniowe (w tym Układ Europejski z Polską), układ o Europejskim Obszarze Gospodarczym czy układ powołujący Światową Organizację Handlu.
ogólne zasady prawa:
ogólne zasady wspólne dla wszystkich systemów prawnych państw członkowskich;
8. Procedury stanowienia prawa
Inicjatywę ustawodawczą ma jedynie Komisja Europejska. Swoje projekty kieruje ona do Rady Unii Europejskiej. W procedurze stanowienia prawa odgrywa również rolę Parlament. Jednak zakres jego udziału jest różny.
Procedura konsultacyjna
Komisja kieruje projekt do Rady UE, a ta z kolei przed podjęciem decyzji konsultuje go z Parlamentem. W tym wypadku Rada UE nie musi się zgodzić ze zdaniem Parlamentu.
Procedura współpracy
Wprowadził ją Jednolity Akt Europejski z roku 1986 (wszedł w życie 1987). Procedura współpracy polega na zwiększeniu roli Parlamentu Europejskiego i Komisji w procesie podejmowania uchwał, ale tylko w przypadku uchwał, które muszą być podjęte większością kwalifikowaną. Jest to proces dwuetapowy. 1 etap: projekt Komisji wędruje do Rady UE. Ta przyjmuje wobec niego stanowisko, po czym wysyła go do Parlamentu z prośbą o jego opinię. 2 etap: Parlament ma 3 miesiące na ustosunkowanie się do projektu ustawy. Jeżeli przez ten czas nie podejmie żadnych działań, uznaje się, że Parlament wyraził milczące przyzwolenie. Gdy jednak Parlament odrzuci projekt, wraca on do Rady UE i może wejść w życie tylko wtedy, gdy Rada UE przegłosuje go powtórnie, ale jednomyślnie. Kolejnym z możliwych działań Parlamentu jest wprowadzenie poprawek. Taki projekt musi wtedy wrócić do Komisji (tylko ona ma inicjatywę ustawodawczą).
Procedura współdecydowania
Wprowadził ją już traktat z Maastricht (1992), a traktat amsterdamski (1997) w znacznym stopniu uprościł. Dotyczy przede wszystkim ujednolicenia regulacji państw członkowskich odnoszących się do rynku walutowego, kultury, zdrowia publicznego, sieci komunikacyjnych, programów badawczych, statystyki czy środowiska naturalnego. W tym wypadku Rada UE nie może przyjąć projektu, gdy Parlament go odrzuci. Parlament ma prawo weta, które może zablokować wejście aktu prawnego w życie.
9. Publikacja aktów prawnych
Większość aktów normatywnych prawa wspólnotowego jest publikowana w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej (do 2003 r. nosił on nazwę Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich). Jest on wydawany we wszystkich językach oficjalnych UE; każda z wersji językowych jest jednakowo autentyczna.
10. Podsumowanie
Porządek prawny utworzony przez Wspólnotę Europejską stał się nieodzowną cechą rzeczywistości politycznej w 27 Państw Członkowskich Unii Europejskiej. Na podstawie Traktatów europejskich, corocznie podejmuje się tysiące decyzji, mających zasadniczy wpływ na funkcjonowanie Państw Członkowskich oraz na życie obywateli Europy. Już dawno temu jednostka przestała być wyłącznie obywatelem miasta, społeczności czy państwa: obecnie jest także obywatelem Wspólnoty.
Bibliografia:
1. Wysokińska Z, Witkowska J, Integracja Europejska, wyd. PWN, Warszawa-Łódź 2002 r.
2. Mik C., Europejskie prawo wspólnotowe. Zagadnienia teorii i praktyki. Tom I, wyd. C.H. Beck, Warszawa 2000 r.
3. strony internetowa: