Sprawiedliwość i rządy prawa (praworządność)

Idea sprawiedliwości i jej znaczenie w procesie stanowienia i stosowania prawa

• Co to jest sprawiedliwość - filozofowie i etycy głowią się nad tym od starożytności - darujemy sobie szczegóły

• Arystoteles - podział na:

• Sprawiedliwość wyrównawcza - „odpłata” za dobro lub zło

• Sprawiedliwość rozdzielcza (dystrybutywna) - podział ciężarów lub nagród między zobowiązanych lub zasłużonych

• Stąd dwojaki rozumienie sprawiedliwości:

• Dobro etyczne, cnota

• Zasada regulująca wymianę dóbr lub przydzielanie dóbr i ciężarów - ta nas bardziej interesuje

• Materialne koncepcje sprawiedliwości - czyli jak dzielić dobra:

• Każdemu wg jego dzieł - liczy się efekt (wartość dzieła), nie bierzemy pod uwagę nakładu pracy

• Każdemu wg jego zasług - nie tylko efekt końcowy, ale i poniesione nakłady i wyrzeczenia

• Każdemu wg jego potrzeb - bliskie idei miłosierdzia (caritas); stąd opracowania dot. minimum socjalnego; utrudniona przez b. indywidualne odczuwanie potrzeb

• Każdemu wg jego pozycji - formuła arystokratyczna; hierarchia społeczna; dziś np. inne traktowanie dorosłych i dzieci, zdrowych i chorych oraz stosowanie organizacjach o wyraźnej hierarchii („mundurowych”)

• Każdemu to samo - skrajny egalitaryzm; nie bierze pod uwagę wyjątkowości każdego człowieka; stosowana np. w prawie wyborczym

• Każdemu wg tego, co przyznaje mu prawo - odesłanie do merytorycznych kryteriów ustalanych przez prawo; prawo zaś przyjmuje którąś z powyższych reguł

• Formalna koncepcja sprawiedliwości („zasada zasad”: zasada równej miary, zasada konsekwencji, zasada sprawiedliwości statycznej) - równe traktowanie podmiotów znajdujących się w jednakowej sytuacji lub noszących jednakowe cechy (czyli: jak już przyjąłeś jedną z materialnych koncepcji sprawiedliwości, to bądź konsekwentny w jej stosowaniu )

• W praktyce to cholernie skomplikowane

• Sprawiedliwość proceduralna - uczciwe i równe wobec wszystkich zainteresowanych posługiwanie się procedurami decyzyjnymi prowadzącymi do stosowania prawa

• Zasada słuszności (aequitas) - ma łagodzić skutki rygorystycznie stosowanych reguł sprawiedliwości

Państwo prawne (rządy prawa)

• Idea sprawiedliwości -rozbudowana, subiektywna, często stosowana ideologicznie nie jest wystarczająca - Oświecenie i XIX w. stworzyło nowy standard: ideę państwa prawnego (rządów prawa)

• Państwo prawa to pewien ideał, postulowany stan faktyczny, zasada prawno-ustrojowa

• Państwo prawa działa za pośrednictwem swoich organów, na podstawie norm prawnych i w ich granicach (proces sprawowania władzy opiera się przede wszystkim na prawie (a nie kaprysach rządzących))

• Aspekty zasady rządów prawa:

• Negatywny - służy to przede wszystkim obronie obywateli przed despotyzmem i dowolnością działania władz państwowych

• Pozytywny - zobowiązuje organy władzy państwowej do ścisłego działania w myśl norm prawnych i do posługiwania się prawem w każdym przypadku wpływania na zachowania poszczególnych obywateli

• Można mówić od odmianach - demokratyczne państwo prawne i socjalne państwo prawne; za komuny używano pojęć „praworządność” i „państwo praworządne”

• Spór o zakres obowiązywania zasady państwa prawnego:

• Liberałowie - zasada rządów prawa dot. tylko organów państwa, chociaż oczywiście zależny nam, by i obywatele przestrzegali prawa

• Dawne kraje bloku wschodniego - zasada rządów prawa dot. i rządzących, i rządzonych (dziś odrzucone)

• Zasada państwa prawnego:

• Dotyczy działań państwa (instytucji władzy publicznej), nie zaś innych podmiotów

• Państwem prawnym może być tylko takie państwo, w którym prawo określa granice władzy publicznej - luz decyzyjny pozostawiany przez prawo nie może być zbyt wielki

• Nie każde naruszenie prawa przez państwo jest równoznaczne z brakiem praworządności - ideały nie występują w przyrodzie

• Zakres przedmiotowy koncepcji państwa prawnego:

• Koncepcja praworządności formalnej - akcentuje wartości formalne związane ze sposobem stanowienia i stosowania prawa; ważne jest przestrzeganie prawa, jego treść jest nieistotna (dura lex, sed lex); tradycyjny pozytywizm prawniczy

• Koncepcja praworządności materialnej - zwrócenie uwagi na wartości materialne: nie tylko sposoby tworzenia i stosowania prawa, ale i jego treść; koncepcja powszechnie dziś przyjmowana, bliska szkole prawnonaturalnej

• Koncepcja wewnętrznej moralności prawa (L. L. Fuller) - cechy dobrego prawa:

• Jest dostatecznie ogólne (generalne), by być bezstronnym arbitrem

• Jest należycie ogłaszane (jawne), a przez to znane adresatom

• Nie działa z mocą wsteczną - szczególnie dot. ciężarów i obowiązków

• Jest jasne

• Unika sprzeczności norm

• Nie domaga się od adresatów rzeczy niemożliwych (ad imposibilia nemo obligatur)

• Jest względnie trwałe w czasie

• Działania urzędowe pozostają w zgodności z prawem - spełnienie warunku praworządności formalnej

Gwarancje państwa prawnego

• Gwarancje materialne - taki sposób zorganizowania życia społecznego, ekonomicznego i politycznego w państwie, który uczyni naruszenie prawa przez państwo mało prawdopodobnym lub zminimalizuje jego zasięg; mówi się tu o demokracji, wysokim poziomie dobrobytu, wysoki poziom ogólnej, prawniczej i politycznej kultury

• Gwarancje formalne - istnienie określonych mechanizmów kontroli nad przestrzeganiem prawa przez państwo (są de facto normami prawnymi wymagającymi przestrzegania ):

• Gwarancje ustrojowe (związane z cechami ustrojowymi państwa):

• Trójpodział władz

• Swoboda działania legalnej opozycji

• Zasada, że prawa obywatelskie są niezbywalne i pierwotne

• Gwarancje legislacyjne (związane z tworzeniem prawa):

• Respektowanie zasady prymatu konstytucji i hierarchii źródeł prawa

• Istnienie sądownictwa konstytucyjnego

• Rozgraniczenie kompetencji prawotwórczych między organami państwa

• Gwarancje proceduralne (związane ze stosowaniem prawa):

• Wieloinstancyjne postępowanie sądowe

• Gwarancje procesowe w procesach karnych i cywilnych

• Istnienie sądownictwa administracyjnego

• Istnienie niezależnego ombudsmana

Demokratyczne państwo prawne

• Konstytucja RP (art. 2): „Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym…” - do tej zasady wielokrotnie odwołują się TK, SN i NSA

• Zasadę państwa prawnego uznaje się za uogólnienie wielu szczegółowych zasad ustrojowych i instytucji prawa pozytywnego - np.:

• Realizacji zasady trójpodziału władzy

• Zapewnienia pełnej niezawisłości sądownictwa

• Istnienie sądowej kontroli stosowania prawa przez administrację rządową i samorządową

• Istnienie sądownictwa konstytucyjnego

• Zagwarantowanie każdemu obywatelowi prawa do sądu oraz uczciwego i bezstronnego procesu (due process of law)

• Przestrzeganie przez wszystkie organy władzy publicznej wyznaczonych im kompetencji oraz działanie zgodnie z wymogami odpowiednich procedur decyzyjnych (sprawiedliwość proceduralna)

• Istnienie i respektowanie wolności i praw człowieka i obywatela zgodnie ze współczesnymi ich uniwersalnymi standardami

• Przestrzeganie w procesie stanowienia i stosowania prawa fundamentalnych zasad prawa - np. indywidualizacja odpowiedzialności karnej, domniemanie niewinności, niedziałanie prawa wstecz itp.

• Respektowanie zasad: pewności prawa, jawności i jasności prawa, zachowania odpowiedniej vacatio legis oraz zasady pacta sunt servanda (umów należy dotrzymywać)

• Zasada demokratycznego państwa prawa jest związana z ustrojem demokratycznym - w innych ustrojach nie próbowano jej realizować; dlatego demokracja jest koniecznym składnikiem, by ideę państwa prawnego realizować w praktyce

1

---