WSTĘP DO MĄDROŚCI SYRACHA
Księga ta znana jest pod dwoma tytułami: Mądrość Syracha oraz Eklezjastyk. Pierwszy z nich umieszczony jest na rękopisach greckich, drugi przyjął się w Kościele zachodnim już w pierwszych wiekach Kościoła i znajduje się w łacińskich wydaniach tej Księgi.
Tytuł Mądrość Syracha zwraca uwagę na zasadniczą treść Księgi, którą stanowią pouczenia mądrościowe, a także na ich Autora, którym był Jezus, syn Syracha. Eklezjastyk (pełny tytuł — Liber Ecciesiasticus — Księga kościelna) mówi o tym, że chodzi tu o Księgę czytaną często w pierwotnym Kościele dla pouczenia i wychowywania wiernych.
Księga Syracha zawiera szereg pouczeń mądrościowych, dotyczących wielu różnych przejawów religijnego, moralnego i obyczajowego życia ludzi współczesnych Autorowi. Nauki te podawane są bez wyraźnego rozplanowania, niemniej jednak na podstawie charakterystycznych pochwał bądź to mądrości i karności, bądź też Prawa, rozpoczynających poszczególne odcinki dzieła, cały materiał Księgi oprócz prologu można podzielić na pewne grupy.
Dzieło Syracha należy do utworów mądrościowych, posługuje się więc formami literackimi tego środowiska; jego Autor wyciska jednak na nich swoiste, osobiste piętno.
Występują tu więc takie elementy stylistyczne, jak napomnienia (proste lub uzasadnione), przestrogi, przysłowia, sentencje, przypowieści liczbowe, porównania, pytania retoryczne, pochwały, złorzeczenia itp.
Elementy te wchodzą w skład tekstów dłuższych, o formie poetyckiej (rytmika, paralelizm członów), która jednakże dość często odbiega od zasad klasycznej poezji hebrajskiej.
Oprócz form ściśle mądrościowych, Księga Syracha zawiera również elementy występujące także w innych utworach biblijnych, zwłaszcza w Psalmach (hymny, modlitwy, pieśni dziękczynne) i w Pismach Proroków (mowy karcące i groźby).
Informacji na temat daty powstania Księgi Syracha dostarcza przede wszystkim Prolog, dołączony do greckiego przekładu dzieła, następnie końcowa perykopa z pochwały stawnych mężów (50,1-21).
Z Prologu wynika, że wnuk Autora Księgi przybył do Egiptu w 38 roku panowania Ptolemeusza II (170-117), a więc w 132 roku przed Chr., i tu rozpoczął pracę nad przekładem hebrajskiego tekstu dzieła na język grecki. W okresie tym istniała więc już Księga, którą napisał dziadek tłumacza greckiego, żyjący kilka dziesiątków lat wcześniej.
Pochwałę stawnych mężów kończy Autor słowami uznania skierowanymi pod adresem arcykapłana Szymona II (218-192). Charakterystyka tej postaci, a także opis sprawowanych przez niego obrzędów liturgicznych, są tak wyraźne i plastyczne, że pozwalają przypuszczać, iż Autor osobiście brat udział w wymienionych tu ceremoniach religijnych.
Można jeszcze dodać, że spokojny ton podawanych w dziele pouczeń, przestróg i napomnień zdaje się dowodzić, iż są to jeszcze czasy poprzedzające krwawe prześladowania, jakie miały miejsce zwłaszcza za Antiocha IV Epifanesa (175-164).
Wszystko to pozwala przyjąć, że Autor Księgi Syracha napisał swe dzieło prawdopodobnie w latach 200-170.
W końcowej części dzieła znajdują się wyraźne wzmianki, że jego twórcą był Jeszua ben Sira, tzn. Jozue syn Syracha (50,27 i 51,30 TG). Imię hebrajskie Jeszua tłumacz grecki oddał słowem Jezus (Vg: Hiesus — 50,29) i dlatego Autora tego dzieła zwykło się nazywać Jezusem, synem Syracha lub Syrachem.
A oto kilka szczegółów dotyczących charakterystyki Syracha, jakie wysnuć można z jego dzieła:
Edukację mądrościową rozpoczął Syrach już w wieku młodzieńczym przede wszystkim przez rozwijanie w sobie intensywnego życia religijnego. Należy przypuszczać, że swoje pierwsze wykształcenie pobierał u miejscowych mędrców (por. 6,34 nn), następnie, jak już sam wyraźnie o tym mówi, odbywał liczne podróże, także poza granice kraju (34,9 nn; por. 39,4). Ich celem było prawdopodobnie zdobycie wiedzy i doświadczenia przez nawiązywanie kontaktów z innymi ośrodkami mądrościowymi lub przez przebywanie wśród wybitnych osobistości tamtych czasów.
Syrach nie poprzestał jednak na zdobyciu wykształcenia mądrościowego, lecz wiele czasu i wysiłku poświęcił studiom nad Pismem św., osiągając być może tytuł uczonego w Piśmie, który to zawód cenił wyżej niż wszystkie inne (prolog; 38,24-39,11).
Wszystko to pozwoliło mu osiągnąć wysoki stopień wiedzy. Przyznaje to sam, nazywając siebie ostatnim z mędrców (33,16), co jest o tyle słuszne, że był on ostatnim z Autorów pism mądrościowych, sporządzonych w języku hebrajskim. Swoją wiedzą postanowił podzielić się z innymi (prolog; 24,30 nn; 33,18). W tym celu założył, prawdopodobnie w Jerozolimie (50,27 gr.), własny ośrodek nauczania (bet midrasz: 51,23), a także napisał omawianą Księgę, aby w ten sposób dopomagać innym do prowadzenia życia według zasad Prawa, w którym jest mądrość.
W chrześcijaństwie przez długie wieki dzieło Syracha znane było jedynie w starożytnych przekładach, wśród których na pierwsze miejsce wysuwał się przekład grecki. Tymczasem z jego prologu wynika wyraźnie, że Księga została napisana w języku hebrajskim, który to tekst znał jeszcze św. Hieronim, a korzystali też z niego niektórzy pisarze żydowscy do XI wieku. Od tego czasu tekst ten zaginął i wydawało się, że zaginął bezpowrotnie.
Stan taki trwał do końca XIX wieku, dokładniej do roku 1896, kiedy to w minach synagogi w Kairze odnaleziono znaczne fragmenty tekstu hebrajskiego, należące do czterech różnych rękopisów (A, B, C, D) pochodzących z wieku X/XI. Dalsze poszukiwania doprowadziły do odnalezienia części piątego rękopisu (r. 1930), oznaczonego symbolem E. Reszty dopełniły odkrycia poczynione w Qumran i w Masadzie, gdzie również znaleziono fragmenty tekstu hebrajskiego.
Tak więc do dzisiaj odkryto i opublikowano ponad dwie trzecie hebrajskiego tekstu Księgi Syracha, co stanowi ważne wydarzenie dla krytyki tekstu tej Księgi i osłabia uprzywilejowane stanowisko jej przekładu greckiego, który reprezentuje nieco inny typ tekstu niż ten, jakiego dostarczyły odkrycia. Ponieważ odnalezione rękopisy hebrajskie są dość późnego pochodzenia, a poza tym różnią się w niektórych szczegółach od siebie, ich wartość, jakkolwiek wielka, gdyż reprezentują one tekst oryginalny, nie może być przeceniana, a przy usuwaniu zauważonych w nich rozbieżności nadal ważną rolę odgrywają przekłady starożytne, a więc grecki i syryjski, a także łaciński.
Spośród nich nadal wyróżnia się przekład grecki ze względu na swoją starożytność, a także dlatego, że został on sporządzony z innej, niż odnalezione ostatnio, odmiany tekstu hebrajskiego. W następnej kolejności wymienić należy przekład syryjski, który również jest starożytny i został dokonany bezpośrednio z tekstu hebrajskiego, jeszcze innego niż dotychczas wymienione. Wulgata zamieszcza tekst starołaciński. Jest to tekst zbliżony do przekładu greckiego, posiada jednak tak wiele dodatków i odmian własnych, że odbiega znacznie od wszystkich pozostałych.
Krytyka tekstu Księgi Syracha nie ma więc dzisiaj zadania łatwego, gdyż ustalenie jego stanu pierwotnego wymaga żmudnej analizy porównawczej wszystkich najstarszych wersji tego tekstu i odszukania wśród nich tekstu najbardziej poprawnego.
Według informacji prologu, Syrach pisał swe dzieło z myślą o wszystkich, którzy zechcą prowadzić życie zgodne z zasadami Prawa. Przyznaje to również sam Autor, wzywając wszystkich do korzystania z jego nauki; zarówno zwierzchników gminy judaistycznej (33,19) i „synów” mędrca, czyli jego uczniów (2,1; 3,17; 4,1), jak i rzesze czytelników anonimowych, szukających w tej Księdze pomocy dla swojego życia. Wymowa doktrynalna dzieła Syracha jest wielka i różnorodna.
Mówiąc najbardziej ogólnie, dzieło to można by nazwać podręcznikiem praktycznej filozofii życia lub też jednym z najstarszych podręczników etyki objawionej. Jakkolwiek bowiem Syrach nie podaje swojej nauki w sposób systematyczny, to jednak zamieszcza cały szereg praktycznych wskazań, dotyczących wszystkich najważniejszych przejawów życia ludzkiego. Podejmuje on również niektóre problemy o charakterze głębszym i podaje ich rozwiązanie na poziomie ówczesnych pojęć religijnych i moralnych.
Jednym z podstawowych założeń filozofii Syracha jest teza o niczym niezastąpionym wpływie mądrości na postępowanie człowieka i o jej ścisłym związku z pobożnością. Tym się tłumaczą z jednej strony liczne pochwały wypowiadane przez Autora pod adresem mądrości lub mędrca (1,1-10; 4,11-19,14,20-15,10; 19,20 nn), z drugiej zaś pochwały Prawa Mojżeszowego i pobożności (1,11-10; 2,1-18; 32,14-33,3; 35,1 nn). Na szczególną uwagę zasługuje rozdz. 24, zawierający zwięzłą syntezę nauki Syracha o naturze mądrości i jej stosunku do Prawa. Zgodnie z 1,1 Syrach zacieśnia swe rozważanie do Mądrości Bożej (24,3-22). Utożsamiając tę Mądrość z Prawem Mojżesza (24,23 n) Autor nie chce ograniczać jej powszechnego oddziaływania, lecz tylko ukazać praktyczny sposób jej osiągnięcia.
Innym z ważnych założeń Syracha jest jego pogląd na potrzebę praktycznej roztropności, bez której nie może być mowy o poprawnym postępowaniu. Jest to zrozumiałe na tle jego nauki o naturze człowieka, który został obdarzony przez Boga przywilejem wolnej oceny moralnej jakości swego postępowania i samodzielnego wyboru dobra lub zła (15,11-20). Roztropności wymaga także poprawne ustosunkowanie się do innych ludzi (7,29-8,19; 9,10-16), a także opisywana przez Autora zasada roztropnego umiaru.
Jeśli chodzi o wskazania szczegółowe, są one bardzo różnorodne i wielostronne, a ich przedmiotem są najważniejsze obowiązki każdego człowieka względem Boga, siebie samego i bliźnich. Poza tym Syrach zajmuje się również sprawami dotyczącymi zawodów pewnych ludzi (np. rolników, urzędników, uczonych w Piśmie), zamieszczając dla nich odpowiednie pouczenia.
Syracha interesuje również zagadnienie dobra i zła istniejącego na świecie. Autor nawiązuje najpierw do znanej od dawna zasady odpłaty, według której dobrze powodzi się tylko dobrym, zaś ludzie źli ponosić muszą różnorakie nieszczęścia. Nie poprzestaje on jednak na tym stwierdzeniu, lecz idzie dalej, poświęcając obszerną część swego dzieła problemowi istniejącego zła. Mianowicie wychodzi on z założenia, że Bóg zła nie uczynił, lecz jego sprawcą jest człowiek, nadużywający przywileju samodzielnej decyzji dla popełniania grzechów karanych przez Boga (15,11—18,14). Jeśli zaś chodzi o zło od człowieka niezależne (klęski żywiołowe głód, choroby), tym również Bóg nie nęka ludzi dobrych, lecz jest ono narzędziem kary Bożej zsyłanej na złych (39,12-35). Najbardziej niepokoi Syracha powszechne prawo śmierci, jednak i w tym wypadku stwierdza on, że śmierć dla jednych jest istotnie wielkim złem, lecz dla innych wybawieniem; poza tym człowiek dobry po śmierci pozostawia po sobie pamięć, a więc nie ginie zupełnie (40,1-41,13).
W końcowej części dzieła Syracha mieści się obszerna, dwuczęściowa pochwała Mądrości Bożej widocznej w dziełach natury (42,15-43,33) i w dziejach sławnych mężów przeszłości (44,1-50,24). Na szczególną uwagę zasługuje zwłaszcza ta druga część pochwały, gdzie Syrach podaje oryginalną, dotąd nie spotykaną interpretację mądrościową historii zbawienia — poczynając od Adama a kończąc na czasach sobie współczesnych.
Jakkolwiek więc Syrach nie poruszył wszystkich problemów związanych z życiem i postępowaniem człowieka, np. nie znał on jeszcze pełnej, objawionej nauki o życiu człowieka po śmierci, to jednak już dzięki tym zagadnieniom, którymi się zajął tak szczegółowo i dogłębnie, jego dzieło posiadało wielką wartość nie tylko dla odbiorców izraelskich, lecz także mogło być „Księgą kościelną” pierwotnego chrześcijaństwa, a wiele z jego wskazań i rozwiązań do dziś nie utraciło swojej aktualności. Dzieło Syracha należy do tzw. Ksiąg deuterokanonicznych, gdyż zarówno w judaizmie jak i w pierwszych wiekach Kościoła były pewne wątpliwości co do jego strony nadprzyrodzonej.
Judaizm nie zaliczył Syracha do zbioru Ksiąg św., jakkolwiek z tekstów tego dzieła korzystała liturgia synagogalna, a także pisarze z kół rabinistycznych, aż do X wieku. Księgi Syracha nie ma również w najstarszych chrześcijańskich wykazach Ksiąg św., jednak wpływ nauki tego utworu jest widoczny nawet w niektórych Pismach NT. Cytaty z tej Księgi znajdują się także w pismach wielu starożytnych pisarzy kościelnych, a jej publiczne odczytywanie w Kościele w pierwszych już wiekach również posiada swoją wymowę.
Wątpliwości co do natchnienia Księgi Syracha nie były więc powszechne, a w świecie chrześcijańskim nie trwały one zbyt długo. Księgę tę zamieszczają już wykazy natchnionych Pism IV/V wieku, a jej nadprzyrodzony charakter w sposób autorytatywny potwierdził Sobór Trydencki (8.IV.1546 r.).
1