RODZINA JAKO INSTYTUCJA
Rodzina jest przedmiotem zainteresowania socjologii jako: grupa społeczna (wewnętrzne ustrukturowienie rodziny, wypełniane funkcje), oraz jako instytucja kontrolująca proces reprodukcji.
Kontrola przybiera rozmaite postacie, a w polu socjologicznego zainteresowania pojawia się historyczna i kulturowa zmienność form rodziny. Proces reprodukcji jest procesem dwoistym- reprodukcja biologiczna, oraz reprodukcja społeczno- kulturowa.
Funkcje rodziny:
Regulacja zachowań seksualnych
Biologiczne odtwarzanie populacji
Zapewnianie materialnych środków do życia
Socjalizacja nowego pokolenia
Ochrona i wsparcie emocjonalne
Sytuowanie w przestrzeni społecznej i określanie społecznej tożsamości.
Szczególną cechą ludzkiego procesu reprodukcji jest długotrwała niesamodzielność dziecka.
POJĘCIE RODZINY
Rodzina jako pojęcie jest trudna do jednoznacznego określenia, gdyż zawiera w sobie dwa powiązane ale nietożsame elementy. Jednym jest pokrewieństwo o podłożu biologicznym, drugim zamieszkiwanie we wspólnym gosp. domowym. To drugie może łączyć osoby, między którymi nie ma żadnych więzów krewniaczych. Badacze są zgodni, że rodziny jako jednostki badawczej nie da się w sposób zadowalający określić na podstawie kryterium pokrewieństwa, gdyż rodziny posiadają bliskich i dalekich krewnych, oprócz tego istnieją również powinowaci. Wielu badaczy skłonnych jest za podstawowe kryterium rodziny uznać wspólne zamieszkiwanie.
ROZMAITOŚĆ FORM RODZINY
Na formę rodziny wpływają warunki ekologiczne i zasoby środowiska w jakim żyje społ., sytuacja demograficzna itp. Istotny wpływ maja także normy kultury.
Mimo zmienności form rodziny istnieją co najmniej dwa stałe elementy, które pozwalają różne postacie organizacji i reprodukcji włączać do tej samej, ogólnej kategorii rodziny:
Rdzeń rodziny ludzkiej tworzy społecznie uznany związek kobiety i mężczyzny, czyli małżeństwo, oraz dzieci zrodzone z tego związku.
Powszechne jest tabu kazirodztwa, jest to zakaz utrzymywania stosunków seksualnych z bliskimi krewnymi, ma to dwa uzasadnienia- biologiczne i społeczne.
Rozmaitość wzorów rodzin ludzkich dotyczy postaci małżeństwa, reguł dziedziczenia, zamieszkiwania, typu władzy w rodzinie, zasady doboru partnerów.
Małżeństwo
Podstawowymi postaciami małżeństw są; małżeństwa monogamiczne- jeden mężczyzna i jedna kobieta; poligamiczne- może mieć formę poligynii- jeden mężczyzna kilka kobiet, albo poliandrii- jedna kobieta, kilku mężczyzn.
Niezależnie od postaci małżeństwo pełni funkcję porządkującą, ponieważ ilość płodnych kobiet jest mniejsza niż zapotrzebowanie na nie, mogłaby się toczyć o nie walka, niezdrowa rywalizacja. Przeciwdziała temu instytucja małżeństwa- to określa z którym mężczyzną związana jest dana kobieta.
Dane antropologiczne z lat 40 XX w., mówią, że tylko 43 z 238 społ., przedprzemysłowych wymagało, aby mieć więcej niż jednego współmałżonka. W czterech kobieta mogła mieć więcej niż jednego męża w tym samym czasie. W pozostałych mężczyzna mógł mieć więcej niż jedną żonę. Dane te pokazują rzadkość poliandrii. Przykładem tej formy jest plemię Toda żyjące w Himalajach, a mężami kobiet byli blisko spokrewnieni jej mężczyźni. Ta forma małżeństwa miała ekonomiczne uzasadnienie . Plemię Todo żyło na nieurodzajnej ziemi, więc mężczyźni musieli pracować poza domem. Dostęp do kobiet był ograniczony, więc liczebność populacji nie wzrastała, co było ważne przy skąpych zasobach. Sprzyjało też utrzymaniu własności w rodzinie.
Poligynia występuje w wielu społ. Nie oznacza to jednak, że wszyscy mężczyźni posiadają kilka żon. Nie jest to możliwe ze względów demograficznych i ekonomicznych. Tylko ktoś zasobny ma wiele żon. Małżeństwo poligeniczne umożliwia mężczyźnie sukces reprodukcyjny. Ma też uzasadnienie społeczne- wiele żon- bogactwo- prestiż społeczny, a także ekonomiczne- duże zapotrzebowanie na siłę roboczą.
Żona miała wartość produkcyjną i reprodukcyjną. Kobiety były cenne, więc aby uzyskać żonę trzeba było za nią zapłacić. Zgromadzenie odp. śródków, było trudne, a czasem niemożliwe, dlatego też nawet w społ. dopuszczających wielożeństwo przeważała monogamia.
Monogamia jest najefektywniejszą formą małżeństwa.
Dziedziczenie
Patrylinearne- wyłącznie w linii męskiej, matrylinearne- w linii żeńskiej, bilateralne- w żeńskiej jak i w męskiej- potomkowie obu płci mogą być traktowani równo lub z uprzywilejowaniem potomków męskich, np. kiedy kobieta może dziedziczyć tron, gdy nie ma męskiego potomka.
Zasada primogenitury- dziedziczenie majątku przez najstarszego potomka, zapobiega rozdrobnieniu majątku.
Miejsce zamieszkania
Rodzina matrylokalna- zamieszkania u rodziny żony
Patrylokalna- u rodziny męża
Neolokalna- własne gospodarstwo
Z miejscem zamieszkania wiąże się wielkość rodziny. Rodzina mała-elementarna (nuklearna) i rodzina wielka.
Władza w rodzinie
Kiedy o sprawach rodziny decyduje ojciec jest to rodzina patriarchalna, jeśli matka- matriarchalna. Decyzje podejmowane wspólnie- rodzina partnerska.
Dobór małżeński
W wielu zbiorowościach istnieją reguły określające, kto z kim może zawierać związek małżeński. Reguły te mają znaczenie, gdyż w niektórych społecznościach małżeństwo to związek między klanami, rodzinami. Zawieranie związków w obrębie jednej zbiorowości- endogamia, przeciwieństwem jest egzogamia.
EUROPEJSKA RODZINA W EPOCE PRZEDPRZEMYSŁOWEJ.
W epoce przemysłowej świat społeczny składał się nie z autonomicznych jednostek, ale zbiorowości. Elementarną cząstką społeczną była rodzina. Rodzina była nie tylko jednostka reprodukcyjną, ale i produkcyjną, szczególnie wśród mieszczan i chłopów.
Głowa domu
Każda rodzina miała głowę domu. Najczęściej byli to mężczyźni. Głowa domu miała władzę absolutną. Państwo nie interesowało się życiem wewnętrznym rodziny. Prawo broniło autorytetu- głowy domu.
Rodziny będące zbiorami domowników miały urozmaicony skład. Tworzyli je również służący, których do XVIII w. traktowano jak krewnych, wymagano od nich wykonywania prac jak od członków rodziny biologicznej. Domownikami były też osoby zamężne, którym ubóstwo nie pozwalało na utrzymanie własnego gosp. domowego.
Wielkość rodzin
Wielkość rodzin była różna. Zależała od usytuowania społecznego, położenia ekonomicznego, etapu rozwoju rodziny. Gospodarstwa domowe szlachty były duże. Liczna służba świadczyła o pozycji społecznej i dodawała prestiżu. Ludzie ubodzy mieli małe rodziny złożone z rodziców i dzieci. W czasach późniejszych, wraz z początkiem uprzemysłowienia rodziny biednych zaczęły się rozrastać, gdyż bywały wsparciem dla krewnych przybywających ze wsi do miast w poszukiwaniu pracy.
Jeśli w danym regionie regułą była rodzina neolokalna, to każda rodzina była początkowo mała. Powiększała się gdy rodziły się dzieci, przybywali krewni i służący. Kiedy dzieci dorastały i zakładały własne rodziny, rodzina macierzysta się kurczyła, a po odejściu ich wszystkich i śmierci jednego z małżonków zanikała. Pozostały przy życiu współmałżonek szukał schronienia w innym gospodarstwie domowym.
Małżonkowie, rodzice, dzieci.
Dobór małżeński nie był wynikiem indywidualnych decyzji. Decydowało przede wszystkim usytuowanie społeczne. Małżeństwo było związkiem rodzin partnerów, małżeństwa wybierano zgodnie z politycznymi lub ekonomicznymi interesami. Przez małżeństwa rodziny łączyły majątki, fortuny.
Mężczyzna będący głową domu był nazywany ojcem. O domownikach mówił- moja rodzina. Ze względu na dużą śmiertelność dzieci wiele rodzin nie miało potomstwa, któremu możnaby przekazać majątek. Sprzyjało to przemieszczaniu się dzieci między rodzinami, co można uznać za niesformalizowane adopcje. Rodziny wielodzietne i ubogie oddawały dzieci bogatszym bezdzietnym krewnym.
Ojciec był absolutnym władcą w rodzinie. Ponosił odpowiedzialność za wszystko co działo się w dom, łącznie z opieką nad dziećmi i ich wychowaniem. Obowiązki domowe były bardzo ważne.
Inaczej było wśród biedaków i szlachty. Tych pierwszych do pracy poza domem zmuszała bied, tych drugich od domu odciągały obowiązki państwowe.
Podstawową rolą kobiety, aż do połowy XIX wieku była nie rola matki, ale żony- pracownika rodzinnej jednostki produkcyjnej. Rodzenie dzieci było oddzielone od opieki nad nimi. Śmiertelność kobiet przy porodach była bardzo duża. Pominąwszy rodziny ubogie, od chwili przyjścia dziecka na świat zajmował się nim ojciec i zaczynał od znalezienia dla niego mamki. Najczęściej była to kobieta żyjąca na wsi, której za opłatą oddawano dziecko do wykarmienia. W bogatszych rodzinach zatrudniano mamkę w domu. Matce dziecko pokazywano na chwilę po porodzie, lub wcale.
Dziećmi niezbyt się przejmowano i o nie troszczono. Były one cenione jako siła robocza i zabezpieczenie rodziców na starość. Po ukończeniu siedmiu lat mogły być uznane za dorosłe. Dorosłość oznaczała obciążenie obowiązkami, a nie wyzwolenie spod władzy ojcowskiej. Ta ustawała z chwilą założenia własnej rodziny. Powierzanie dzieci innym rodzinom miało różne uzasadnienia. Dzieci szlacheckie wysyłano do innych domów, aby zdobyły ogładę, mieszczańskie- aby nauczyły się zawodu. Ludzie ubodzy oddawali dzieci, z powodu trudności z wyżywieniem.
RODZINA W SPOŁECZECZEŃSTWIE PRZEMYSŁOWYM
Wraz z rozwojem kapitalizmu i tworzeniem się społeczeństwa przemysłowego rodzina ulegała zmianom.
W gospodarce coraz powszechniejszym źródłem utrzymania staje się praca najemna poza domem. W społeczeństwie zaczynały dominować pozycje osiągane. Kształtowały się ustroje demokratyczne, gdzie ludzie stawali się równi wobec prawa. Jednostka stawała się samoistną wartością. Na przekształcenia rodziny miał też wpływ demograficzny. Wydłużała się średnia długość ludzkiego życia i spadała umieralność dzieci.
Wielkość rodziny
Rodzina zmniejszała się i przybierała postać rodziny elementarnej złożonej wyłącznie z rodziców i dzieci. Z gospodarstwa domowego zniknęli liczni krewni, a służący przestali być uważani za członków rodziny. Między służbą, a państwem, wyrósł znaczny dystans.
Małżeństwo
Stopniowo zaczynało być zawierane w wyniku osobistych decyzji partnerów. W miarę powiększania się średniej długości życia przekształcało się ze związku dwojga ludzi wychowujących gromadkę dzieci w związek oparty na uczuciach.
Mężczyzna, ojciec, mąż
Rodzina przestawała być jednostką produkcyjną. Mężczyzna opuścił dom, który był terenem jego działania. Dom stał się miejscem wytchnienia. Umiejętne zarządzanie sprawami domowymi przestało być kryterium dobrego ojcostwa, stało się nim skuteczne dostarczanie środków finansowych. Mężczyzna w rodzinie stał się przede wszystkim mężem, a dopiero później ojcem. Mimo tych zmian władza patriarchalna słabła bardzo powoli.
Kobieta, żona, matka
Został zerwany jej związek z produkcją, a umocniony z reprodukcją. Nie dotyczy to kobiet ubogich zmuszonych do pracy zarobkowej. Macierzyństwo zostało uznane za podstawowy obowiązek i naturalne powołanie kobiety. Jej zadaniem stało się nie tylko rodzenie dzieci, ale i opiekowanie się nimi. Rola matki donioślejsza niż rola żony. Ojciec zajęty pracą poza domem przestał być główną postacią w rodzinie, stawała się nią matka.
Dzieci
Zmienił się emocjonalny stosunek do dzieci. Ma to związek ze spadkiem ich śmiertelności. Dzieci , które miały szanse dożyć dorosłego wieku są warte emocjonalnych i nie tylko inwestycji. Posiadanie dzieci coraz mniej wiązało się z korzyściami, a coraz bardziej z kosztami. Należało dać im wykształcenie. Pojawiło się pojęcie dzieciństwa jako odrębnej fazy życia, w której nie ma obowiązku pracy, ale jest obowiązek nauki. Najgłębsza zmiana nastąpiła między rokiem 1870 a 1930 dzięki ustawodawstwu państwowemu wolne od pracy dzieciństwo stało się udziałem wszystkich dzieci.
Formy kontroli rodziny
Wcześniej kontrola jakiej podlegała rodzina była kontrolą nieformalną, kontrolą opinii sąsiedzkiej. Nowa rodzina- prywatność stała się wartością, ale podlegała kontroli ze strony państwa. Wiele funkcji spełnianych przez rodzinę zaczęło być wypełniane przez organizacje formalne sfery publicznej, np. szpitale, szkoły. Wprowadzono powszechny obowiązek szkolny.
RODZINA WSPÓŁCZESNA
W epoce współczesnej zauważalne są nowe zjawiska. Niektóre są pogłębieniem wcześniejszych tendencji, inne rezultatem wpływu przemian otoczenia społecznego. Często są postrzegane jako „kryzys rodziny”. Następuje zmierzch władzy patriarchalnej. Poszerza się wpływ państwa na rodzinę.
Władza w rodzinie
Władzę ojca krok po kroku ograniczało państwo. Pojawiło się w wielu krajach sądów opiekuńczych, które mogą pozbawiać rodziców praw rodzicielskich, a także rzeczników praw dziecka. Władza męża uległa osłabieniu z powodu emancypacji samych kobiet. Te uzyskiwały stopniowo np. dostęp do studiów, uprawnienia polityczne. Na rynku pracy postrzegane jako osoby wykwalifikowane. Coraz więcej kobiet podejmuje pracy, aby uzyskać niezależność. Przybywało rodzin gdzie oboje małżonkowie pracowali i wnosili wkład do budżetu domowego. Wyłączna odpowiedzialność kobiet za rodzinę zaczęła być postrzegana przez nie jako upośledzenie.
Małżeństwo
Zawieranie małżeństw w wyniku indywidualnych decyzji stało się rzeczą oczywistą. Jego głównym celem jest zaspokajanie potrzeb emocjonalnych i seksualnych- nie ekonomicznych. Związek oparty na uczuciach jest kruchy, częściej ulega rozpadowi. Ludzie chcą szczęścia, jeśli małżeństwo im tego nie daje nie ma powodu, aby trwało. Nowym zjawiskiem jest większa jawność związków homoseksualnych i dążenie do ich formalizacji.
Ojciec
Rozdzielenie biologicznej i społecznej funkcji ojca nie jest niczym nowym, obecnie dokonuje się to nie tylko jako rezultat adopcji, ale też powtórnych małżeństw osób rozwiedzionych rodziców, oraz sztucznego zapłodnienia. W pierwszym przypadku ojciec biologiczny jest znany i może dzielić się obowiązkami z drugim mężem matki. W przypadku sztucznych zapłodnień biologiczny ojciec jest anonimowym dawcą nasienia, a funkcję ojca pełni bezpłodny mąż matki.
Matka
Relacja matka- dziecko uległa wzmocnieniu. Wyrazem tego jest akceptacja samotnych matek, lub rodziny niepełnej- matka dziecko, dzieci.
We wszystkich krajach notuje się wzrost liczby dzieci urodzonych w związkach pozamałżeńskich. Matkami takich dzieci są kobiety dobrze usytuowane- chcą zaspokoić pragnienie macierzyństwa, lub kobiety bez pracy- liczą na zasiłki.
Matka zajęła centralne miejsce w procesie reprodukcji, ale pojęcie matki utraciło społeczną, a nawet biologiczną jednoznaczność, ze względu na pojawienie się „matek zastępczych”.
Dzieci
Dawniej dzieci były inwestycją zapewniającą rodzicom na starość środki utrzymania i opiekę. Wraz z powstaniem systemów emerytalnych ta rola dzieci zanikła. Dobro dziecka stało się nadrzędnym celem rodziny. Dzieci stają się coraz kosztowniejsze. Sytuacja w rodzinie podlega coraz większej kontroli ze strony państwa.
Państwo i rodzina
Współczesne państwa wpływają na proces reprodukcji ludzkiej co najmniej na trzy sposoby:
Przez ustawodawstwo zapewniające poszanowanie praw dziecka i równoprawność małżonków.
Przez ustawodawstwo socjalne. Zasiłki socjalne i reguły ich przyznawania oddziałują nie tylko na decyzje o liczbie posiadanych dzieci, ale również na decyzję o zawarciu związku małżeńskiego.
Po trzecie przez system podatkowy. Systemy opodatkowania dochodów mogą sprawić, że zawarcie małżeństwa będzie wiązać się z korzyścią materialną.
Współczesna rodzina jako rzeczywistość empiryczna i wartość
W przekazach kultury masowej rodzina jest synonimem harmonii i miłości. Takie rodziny istnieją, może jest ich nawet większość, ale rodziny to także miejsca ostrych napięć, udręki psychicznej i maltretowania fizycznego. Statystyki policyjne ujawniają, że ofiarami większości zabójstw są członkowie rodziny zabójcy.
WSPÓŁCZESNA RODZINA POLSKA
Polska w 1999 roku należała do krajów europejskich o najwyższych odsetkach osób uznających rodzinę za bardzo ważną, a małżeństwo za instytucję nieprzestarzałą. Szeroka aprobata wartości rodzinnych w Polsce ma co najmniej dwie przyczyny: wpływ Kościoła katolickiego, oraz duża liczba rodzin rolników odpowiadających wzorowi rodziny przedprzemysłowej.
Rodziny wiejskie i miejskie różnią się strukturą gospodarstw domowych i dzietnością. Na wsi jest też mniej rozwodów i dzieci pozamałżeńskich. W sferze seksu, małżeństwa i prokreacji w Polsce lat dziewięćdziesiątych następują zmiany podobne do tych jakie w latach 60 i 70 XX wieku zachodziły w Europie Zachodniej.
Wzrasta tolerancja wobec przedślubnych stosunków seksualnych młodzieży. Wśród samej młodzieży odsetek opinii, że pierwsze kontakty seksualne młodzi ludzie powinni mieć dopiero po ślubie między rokiem 1988 a 1998 zmalał z 41 do 17%. W Polsce wzrasta też liczba związków nieformalnych.
Małżeństwo
W Polsce małżeństwo jest wysoko cenioną wartością. Wysoki odsetek Polaków postrzega swój dom rodzinny, jako miejsce gdzie ludzie się kochają i rozumieją. Mimo to współczynnik nowo zawieranych małżeństw obniżał się.
Model małżeństwa
W prowadzonych w Polsce badaniach operuje się trzema modelami małżeństwa. Są to model tradycyjny- jedynie mąż pracuje i zarabia, żona zajmuje się domem; partnerski- mąż i żona tyle samo czasu przeznaczają na pracę zawodową i w równym stopniu zajmują się domem i dziećmi; mieszany- mąż i żona pracują zawodowo, mąż poświęca więcej czasu na pracę, żona oprócz pracy zawodowej zajmuje się domem i dziećmi. Trzeci model jest wariantem modelu tradycyjnego zmodyfikowanym o potrzebę wsparcia budżetu domowego drugą pensją.
Dzieci
Oddzielenie się sfery seksu od małżeństwa i reprodukcji nie oznacza, że reprodukcja przestała być uważana za główny cel małżeństwa. W końcu lat 80 wartością, z którą najczęściej wiązano małżeństwo było posiadanie dziecka.
Polska należy do tych krajów, gdzie uważa się, że rodzice powinni zrobić wszystko dla dobra dziecka i dziecko powinno kochać i szanować rodziców. W latach 90 XX wieku nastąpił spadek liczby zawieranych małżeństw, oraz zaczęło się rodzić coraz mniej dzieci.
Spadek dzietności nie oznacza, że Polacy w ogóle nie chcą mieć dzieci, chcą ale tylko dwoje.
W potocznej opinii podstawowym powodem ograniczenia liczby dzieci są trudności materialne. Socjolodzy dostrzegają zaś charakterystyczną dla nowoczesnych społeczeństw tendencję do spadku liczby dzieci w miarę coraz wyższej pozycji społecznej rodziców. Wysoka pozycja rodziny skłania do przywiązywania wagi do „jakości dzieci”
Matki i ojcowie
Polskie rodziny są wyraźnie matkocentryczne- silny związek młodych ludzi z matką, nie z ojcem. Z matką mówią o problemach osobistych seksie, wyjątkiem są sprawy polityki, o których rozmawia się z ojcem.
Zagrożenia i konflikty w rodzinie
Najpoważniejsze zagrożenia rodziny wynikają z położenia materialnego. Zwraca się też uwagę na zmniejszenie się dzietności, oraz starzenie społeczeństwa, co będzie zwiększać obciążenie rodzin opieką nad ludźmi starymi. Zagrożenia te dostrzegane są w krajach bogatszych od Polski, tym większe są więc w Polsce. Poza rodzinami bezrobotnych w najgorszej sytuacji są rodziny rolników.
W niemal co 4 polskiej rodzinie dochodzi do kłótni i awantur parę razy w miesiącu. Jako najczęstszą przyczynę nieporozumień wymienia się sytuację finansową.
Rodzina i państwo
Opóźnianie wieku zawierania małżeństw, spadek dzietności, pojawienie się ujemnego przyrostu naturalnego, wszystko to niepokoi demografów. W programach partii politycznej pojawia się hasło „polityka prorodzinna”. W odczuciu społecznym polityka prorodzinna to dla ponad połowy naszych obywateli pomoc dla młodych w uzyskaniu mieszkań. Ogólna ocena polityki prorodzinnej w 2000 roku wypadła źle.