Józef Bartłomiej Zimorowic, Sielanki nowe ruskie,
oprac. Ludwika Szczerbicka-Ślęk, BN I 287, 1999.
WSTĘP
Burmistrz i historiograf Lwowa.
żył w latach 1597-1677.
z rodziny rzemieślniczej, ojciec kamieniarz, 1624 r. status obywatela miejskiego (dostęp do urzędów), zmiana nazwiska, ślub z Katarzyną Duchnicówną, 1640 r. prowadzenie kancelarii miejskiej, od 1648 r. rajca Lwowa, kilkakrotnie był burmistrzem, 1653 r. śmierć zony, potem żenił się kilkakrotnie, zmarł, 3 dzieci, w tym syn, Jan, zmarł.
brak nobilitacji, protekcji wpływowych możnowładców, epitafia i mowy, interesował się historią Lwowa.
Wczesna twórczość (lata 20. XVII wieku).
„Żywot Kozaków Lisowskich” 1620 r.
„Testament luterski żartownie napisany” oraz „Pamiątka wojny tureckiej” 1623 r.
Twórczość religijna (lata 30. - 40.).
męka Chrystusa - „Ecce Deus, ecce homo” 1633 r.
Boże Narodzenie - pieśni łacińskie „Jezus, Maria, Joseph” 1640.
nurt idylliczny i doloryczny.
Sielanki.
Dzieje tekstu.
„Sielanki” ukazały się w Krakowie w 1663 r., z imieniem brata autora, Szymona (zm. 1629 r.)
w 1654 r. ukazały się „Roksolanki to jest ruskie panny” także pod imieniem Szymona.
wydanie „Sielanek” - 10 rocznica śmierci Katarzyny Duchnicówny; wydanie „Roksolanek” - rok po śmierci Katarzyny i 25 lat po śmierci Szymona.
Dzieje gatunku.
rozwój sielanki w nowożytnych literaturach europejskich od renesansu.
poeci włoscy, m.in. Jakub Sannazaro („Arkadia” i „Eklogi rybackie”) i Torquato Tasso („Amin-tas”).
ze starożytności Teokryt (III w. p.n.e.) - bukoliki, oraz Wergiliusz.
nazwę „sielanka” wprowadził do literatury Szymon Szymonowic, publikując w 1614 r. cykl pt. „Sielanki”, wcześniejsza nazwa „skotopaska” - Jan Kochanowski, Grzegorz Porębski.
rozwój sielanki w Polsce od połowy XVI wieku: Grzegorz z Sambora i Jan Kochanowski („Pieśń świętojańska o sobótce”).
Zimorowic wskazał Szymonowica jako wzór swojego cyklu.
Podstawowe odmiany sielanek Zimorowica.
rozmowa starego pasterza z młodszym: I, II, VI, XII, XV, XVI.
popisy śpiewacze: I.
obrządek weselny: IV, VIII.
obrządek żałobny: V, VII, XI, XVII.
pozostałe to epickie monologi: III, IX, X, XIII, XIV.
„Swe kąty chciałem odrysować pieniem”.
poprzedzający wiersz wstępny „Obmowa”.
opis swojego domu, okolic (Lwów), autowizerunek poety, portret Katarzyny (żyjącej - Pneu-mancja - i ukochanej - Filorety), portret Szymona.
rozpacz po śmierci żony i brata, pogodzenie po śmierci dzieci.
Dwa rodzaje pobożności.
religijność starego pasterza (relacja Bóg-człowiek, brak stałego wyznania) a dewocja pozos-tałych bohaterów.
religijność metafizyczna, naiwna i uboga (mentalność prostego pasterza), optymizm.
„Ktokolwiek pieśni umie wiązać […] Niech się namniej nie boi cichej niepamięci”.
pewność Łaski, zbawienia i dostąpienia raju wiecznego a dramatyzm przemijania i śmierci.
śmierć kojarzona z rozkładem ludzkiego ciała, przemiana piękna w brzydotę.
potrzeba istnienia cielesnego, poezjotwórstwo - próba przezwyciężenia śmierci w wymiarze ziemskim; egalitarność drogi do sławy u potomnych przez poezję (granicą tylko talent).
porównanie poezji z malarstwem.
trwanie w społecznej pamięci - dokonania o charakterze cywilizacyjnym.
Historia.
czas rozmów i popisów pasterzy, mierzony wschodem i zachodem słońca, obrotem ciał nie-bieskich, rytmem prac gospodarskich, przeciwstawiany jest niedookreślonemu „dawniej”.
bardziej indywidualny wymiar dawnej szczęśliwości (zwłaszcza w postaci Olifira).
mityczne „dawniej” przeplata się z historią, w pamięci utkwił zwłaszcza ostatni najazd wojsk kozackich.
Miłość.
pieśń miłosna spełnia rolę psychologiczną: przez wyrażenie doznań oczyszcza ze złych afek-tów, spełnia rolę terapeutyczną.
miłość pojmowaną jako „sprosne ognie” symbolizuje Kupidyn, symbolem miłości sankcjono-wanej jest Hymen.
Hymen + Filoreta, ideał żony-kochanki, przyjaciółka i towarzyszka życia; typ erotyku ziemiań-skiego + koncepcja petrarkistowska.
Kunszt epika i kunszt liryka.
13-zgłoskowiec (7 + 6) - 13 utworów, wieloczłonowe zdania, połączone jasno, niezbyt rozbu-dowane składniki; autor nie nadużywa szyku inwersyjnego.
sielanki skłaniające się ku liryce: pieśni miłosne lub żałobne, współuczestnictwo natury w cier-pieniu człowieka.
nawiązanie do „Roksolanek”.
Kompozycja cyklu.
w sielance I mowa o „zaczętej z sielankami sprawie; w XVII poeta wzywa muzę: „Już też ostatniej (…) pomóż mi roboty”.
na zasadzie kontrastu: przeplatanie sielanek miłosnych i żałobnych.
„Sielanki nowe ruskie” u potomnych.
„Sielanki” najbliższe są poezji Wacława Potockiego i Zbigniewa Morsztyna.
„Sielanki” były czytane, jak interpretowane i oceniane? - brak materiału.
dopiero w 1839 r. August Bielowski opublikował studium, ustalając, że „Sielanek” nie mógł napisać i nie napisał Szymon; od tej pory Bartłomiej zaistniał jako poeta.
do dziś budzi zainteresowanie kwestia, kto jest autorem „Roksolanek”.
TEKST
„Obmowa” - dla siebie samego pisał, swoje „kąty” przedstawił, naśladowanie Symonidesa (Szy-monowica).
Koleźnicy.
pod topolą, w połowie maja, „zawody” ze słowikiem.
Demijan: praca dla ludzi i potomnych, sława dzięki poezji („kiedy kto w rymach imię swe wyry-je,/ Póki ich stawać będzie, póty w nich pożyje”).
Panas: pasterze - Satyrami, wiersze do Marelli (od: moreli).
Trużenicy.
śmierć czworga dzieci Miłosza, ale on nie traci wiary, obraz zaświatów (rzeka Prut, zabawy dzieci z Barankiem), dom Miłosza na trzech pagórkach, Miłosz wychwala dostatek.
Samujło namawia Miłosza do darowania „szczypty” na Kościół zamiast złemu dziedzicowi, zięciowi lub na posag córki.
Samujło i Leszko proszą Miłosza o pieśni.
Miłosz żałuje pisanych w młodości „fraucymerne baśnie”, „miłość nieprawym jest sędzią”.
Płaczennica.
płaczka żałobna pragnie śmierci, zerwania z życiem, chce wędrować jak Ceres, czuje się osamotniona i opuszczona, nieutulony żal.
Swaci.
Lasota marzy o odpoczynku po żniwach, niedługo wesele Parasi.
Stokłos: już mija drugi marzec, trzecia zima od czasu, gdy mróz ściął sady, „takci i świat opak wszystko robi,/ Godnych ludzi omija, a niegodnych zdobi”.
Lasota: krótko cieszyła się życiem, dla miłości warto żyć mimo cierpień (kolec i róża), Ama-ranta (Płomienna) odeszła.
Daniłko: płaczą pastuszkowie i sielanki.
Roczyzna.
Hilas: 18 lat po śmierci Symicha (pseudonim Szymona Zimorowica), pieśń o przedwczesnej śmierci.
Olechno: kwiaty nie mają dla kogo kwitnąć.
Dorylas: nieutulony żal, rozpad ciała po śmierci, atak robaków.
Hilas: równość śmierci, niesprawiedliwość, Symich w otoczeniu muz, jako łabędź tworzy no-we utwory.
Dorylas: zawiedzione nadzieje rodziny, podziemne owady, węże i gady to nowa rodzina zma-rłego, zawołanie do rzek i wiatrów o współczucie.
Mołojcy.
Aleksy pyta Jolasa, dlaczego umilkły jego czułe („czujne”) pieśni, serce ma być jednakie na wszelkie przygody.
Jolas: przez przypadek zranił się strzałą Kupidyna i się zakochał, zobaczył na kiermaszu „mo-łodycę” - dziewoję i roztopił się jak „lipki wosk”.
Aleksy: o Wenus i Adonisie, „Z czasem kłopoty chodzą a jako czas płynie/ Prędko tak prędko kłopot wespół z czasem minie”.
Narzekalnice.
Olena: o dawnej szczęśliwości, Satyrowie.
Hasia: o zniknięciu Filis.
Fedora: o śmierci Filis.
Femka: posag Filidy - garść ziemi, odzienie weselne - prześcieradło, wyprawa - trumna i ka-mienie, oblubieniec - robak, łożnica - grób, potomstwo - płacz krewnych, Filida przemienio-na w słowika.
Śpiewacy.
Rozyna i Lidychna.
Lidychna: Bertyn, młody pasterz, stara sie o Pałachnę.
Śpiewacy i Muzyka starają się o uczucie Pałachny.
Przenosiny.
śmierć Bogumiły - świętej.
Zalotnik.
1626 r., najazdy Tatarów.
Filoret zakochany w Fedorze, która zginęła, on rozpacza, ucieka od życia.
Żałoba.
ceremonia pośmiertna.
Tymorynna, Hallicynia, Licydyna, Helenora i Pneumancyja.
Poeta wzywa do żałoby, nawet słońce („Tytan”) było przygaszone, słowik nie śpiewa, muzy tworzyły treny.
Pneumancyja: wezwanie do dalszego żalu.
Tymorynna: skamieniała toczy krwawy strumień (Niobe).
Hallicynia: nie może zapomnieć o nim, miłość odnawia się każdego dnia.
Helenora: próżna rozpacz, nic go nie wróci.
Pneumancyja: samotnie przy jego grobie, ukochany muz, utrata dla ojczyzny, nikt nie by lep-szym poetą nad niego, żal rodziców, czas nie uleczy ran.
Zezuli syn.
Narcyz wzbudzał nieodwzajemnione pożądania miłosne jak Kupidyn, o Echo, zemsta, Neme-zis.
Winiarze.
ciąg dalszy II.
Leszko i Samujło dziękują za gościnę i proszą o wierszyki.
Miłosz: skromny, nie uważa się za wielkiego twórcę („trochę poetyki/ Zwietrzyłem”), o porząd-ku w świecie (podobne do Kochanowskiego „Czego chcesz od nas, Panie…”), o młodziutkiej ogrodniczce.
Leszko: aluzja do „Trużenikow”, o przemijaniu czasu, dobrych, dawnych latach.
Miłosz: zdradza tajemnice dotyczące uprawy winnej latorośli.
Leszko: myślał, że wystarczy zasadzić i załatwione.
Miłosz: częstuje gości miodem.
Zjawienie.
Hymen i Kupido, obaj „miłości szafarze”, przed sądem Wenus, Hymen: miłość małżeńska, Kupido: miłość wolna.
Hymen: skarży się, że Kupido pakuje się w jego sferę działania.
Wenus: przykazuje im działać we własnych zakresach.
narrator: opowiada: dwoje dzieci spędza ze sobą wiele czasu, pastuszkowie pytają, kim dzie-ci są, młodszy - matka Cukrusia (Wenus), ojciec z Lipary, „kowal chromy” (Wulkan), brat Biło-zor (Hymen), on Kanarek (Kupido), mieli być czeladnikami u ojca, ale się zmęczyli, zabrali oj-cu sieć, w którą złapani byli Wenus i Mars, i teraz łowią różną zwierzynę, bawili się z pastusz-kami, opowiadali sprośne opowiastki, puścili strzały na gości.
Kozaczyzna.
po najeździe tatarskim, Kozacy wydali ziomków Tatarom.
Ostafi i Wojdyłło uciekli z niewoli.
Dorosz: stracił majątek.
Ostafi: pomagali mu duchowni.
Dorosz: zaraza panowała po najeździe.
mówią o spalonych domach, zabitych, jeńcach.
Dorosz: zaprasza na nocleg do siebie Ostafiego i Wojdyłłę.
Burda ruska.
Dorosz, Ostafi i Wojdyłło.
Dorosz: opowiada, jak uszedł przed pogromem, pojechał z dziećmi i żoną do Lwowa, śmierć i zniszczenie.
Filoreta.
narrator „Już też ostatniej, muzo, pomóż mi roboty”.
Olifir, „przyjaciel jej luby”, mąż”: „A ja żyję i po niej zostawam na świecie”, ona nic nie zgrze-szyła, Bóg mógł jego ukarać za jego grzechy, łzy jej nie ogrzeją i nie wrócą do życia, wystawi jej nie ulegający zniszczeniu znak pamięci (nie tylko nagrobek, ale przede wszystkim utwór poetycki, którego czas nie zniszczy), razem z nią przyszło wszystko, co dobre: „Sława/ Pięk-na, codzienna radość, fortuna łaskawa”; uratowała Olifira od zatraty, była religijna, pobożna; szybko minęły dobre czasy, okolica jest smutna, nieuporządkowana, cały świat cierpi po jej odejściu.
Kassyjan: Olifir narzeka tak, jakby Filoretę właśnie stracił, „A ono już minęło dawno drugie żniwo”, jęki i narzekania bardziej przystoją kobietom, Filoreta żyje u Boga, tylko jej słabe ciało umarło, mówi o rozpadzie jej ciała.
Olifir cierpi, patrząc na miejsca, gdzie się przechadzali, chce też umrzeć.
Kassyjan pyta go, jak długo jeszcze będzie lamentować, nic nie wróci Filorety, ona jest szczę-śliwa u Boga.
Olifir przytacza pożegnalne słowa Filorety: był dla niej dobry, żałuje, że go zostawia, poleca go Bogu, oboje o sobie nie zapomną, mimo że ona umiera, ich miłość będzie wiecznie żyć.
grający na kobzach.
pielgrzymi wędrujący po odpustach i do miejsc świętych
rocznica
żałobne płaczki.
kukułki, być może Wenery (Zimorowic w „Leopolis triplex”: Zizula, ruska Wenera).
4