Kategoria czasu

Gramatyki języka polskiego wspominają o trzech czasach, określanych jako przeszły (praeteritum), teraźniejszy (praesens) i przyszły (futurum). Z punktu widzenia morfologii tylko czas przeszły jest uniwersalny, tj. da się go urobić w zasadzie od każdego czasownika. Jedynie czasowniki niedokonane (imperfectiva) mają czas teraźniejszy, jedynie czasowniki dokonane (perfectiva) mają tzw. czas przyszły prosty. Oba te czasy są formalnie identyczne, tzn. czas teraźniejszy i czas przyszły prosty wyglądają tak samo, a ich rozróżnienie zależy wyłącznie od aspektu czasownika (niedokonany - dokonany). Wszystkie te cechy występują i w innych językach słowiańskich. Polski ma również tzw. czas przyszły złożony, występujący w dwóch równoznacznych postaciach i urabiany tylko od czasowników niedokonanych. Podobne formacje peryfrastyczne (opisowe) znajdziemy we wszystkich językach słowiańskich, jednak szczegóły mogą być inne.

Czas teraźniejszy

• informuje o tym, że czas zdarzenia jest równoznaczny z czasem wypowiadania komunikatu;

• formalnie, morfologicznie jest on nienacechowany, tzn. brak osobnego;

• morfemu czasu teraźniejszego;

• brak rozróżnienia rodzajowego;

• czasu ter. nie mają czasowniki dokonane;

• funkcja wskazywania równoczesności zdarzeń i z chwilą mówienia, o tym zdarzeniu (teraźniejszy czas aktualny) nie jest jedyną funkcją czasu teraźniejszego; czas ter. używany jest również do wyrażania zdarzeń względnie stałych, zwyczajowych, powtarzających się w dłuższym czasie lub zdarzeń czasowo nieograniczonych, pozaczasowych, np. gorączka oznacza chorobę. Mówimy wówczas o teraźniejszym czasie nieaktualnym. Akcje pozaczasowe mogą być wyrażane przez formy czasu przyszłego czasowników dokonanych, np. Kruk krukowi oka nie wykole.

• formy czasu teraźniejszego stosowane są również w opowiadaniach o zdarzeniach przeszłych jako zabieg stylistyczny „unaoczniający”, czyli jako presens historikum (czas teraźniejszy użyty w znaczeniu czasu przeszłego), np. Idę wczoraj ulicą i ....

Czas przeszły

• informuje, że czas zdarzenia jest wcześniejszy niż czas wypowiadania komunikatu;

• tworzy się go przez dodanie do tematu czasu przeszłego morfemu fleksyjnego -ł-;

• w tym czasie następuje rozróżnienie rodzajowe:

r. m. - ø, (-e)

r. ż. - a

r. ń. - o

r. m.os. - i (ł:l)

r. n.m.os. -y

• do wykładników czasu i rodzaju dochodzą wykładniki osoby (w czasie przeszłym):

Liczba pojedyncza

1. - m

2. - ś

3. - ø

Liczba mnoga

1. - śmy

2. - ście

3. - ø

• wykładniki osoby łączą się z tematem na zasadzie aglutynacji, czyli luźnego połączenia końcówek fleksyjnych z tematem czasownika, co przekłada się na możliwość odłączenia ich od czasownika i dołączenia np. do zaimka osobowego: Ty to zrobi-ł-e-ś // Ty-ś to zrobi-ł. Oznacza to więc, że w czasie przeszłym końcówki są ruchome, np. kiedym widział może zastępować kiedy widziałem, zwłaszcza w tekstach archaizowanych, ludowych, potocznych;Należy jednak pamiętać, że tak czy inaczej końcówka osobowa należy do czasownika.

• do form czasu przeszłego należą również formy bezosobowe czasowika zakończone na -no, -to.

Czas przyszły

Informuje, że czas zdarzenia jest późniejszy niż czas wypowiadania komunikatu. Wyróżniamy dwie formy czasu przyszłego:

A. Prosty

B. Złożony

ad A. Czas przyszły prosty:

• tworzą go czasowniki dokonane; czas przyszły czasowników dokonanych ma formy proste takie same jak czas teraźniejszy odpowiadających im podstawowych czasowników niedokonanych, np. piszę: napiszę, przepiszę, zapiszę;

• brak rozróżnienia rodzajowego;

ad B. Czas przyszły złożony, in. niedokonany:

• tworzą go czasowniki niedokonane;

• budowa formalna:

1. forma osobowa czasu przyszłego czasownika być + bezokolicznik

lub:

2. forma osobowa czasu przyszłego czasownika być + forma 3 osoby czasu przeszłego odpowiedniej liczby i rodzaju

Obie formy są poprawne!

• Ponieważ bezokolicznik jest formą nieodmienną, czasowniki w czasie przyszłym z bezokolicznikiem nie odmieniają się przez rodzaje, a liczbę wyrażają jedynie końcówki słowa posiłkowego: będę, będziemy.

• Jeśli w skład czasu przyszłego wchodzi osobowa forma czasownika (3 os.) czasu przeszłego wówczas istnieją osobowe formy dla 3 rodzajów w l.p. i dla 2 w l.mn.

Pełny paradygmat z 3 czasami mają tylko czasowniki niedokonane w trybie oznajmującym!!!

W trybach przypuszczającym (subjunctivus) i rozkazującym (imperativus) nie wyróżnia się czasów!!!

• Czasownik być (jako jedyny) ma odmianę wyjątkową. Jest niedokonany, ale tworzy czas przyszły prosty. Ruchome końcówki występują również w czasie teraźniejszym, nie tylko w czasie przeszłym, jak u innych czasowników, np. jam jest może zastąpić ja jestem.

czasownik być
przeszły	byłem, byłam byłeś, byłaś był, było, była	byliśmy, byłyśmy byliście, byłyście byli, były
teraźniejszy	jestem jesteś jest	jesteśmy jesteście są
przyszły (prosty)	będę będziesz będzie	będziemy będziecie będą

• Czasowniki widzieć - zobaczyć, mimo że urabiane od różnych rdzeni, tworzą w dzisiejszej polszczyźnie parę aspektową. Oto pełna lista ich form czasowych w trybie orzekającym (oznajmującym, indicativus).

czas	liczba pojedyncza	liczba mnoga
czasownik niedokonany (widzieć)
przeszły	widziałem, widziałam widziałeś, widziałaś widział, widziało, widziała	widzieliśmy, widziałyśmy widzieliście, widziałyście widzieli, widziały
teraźniejszy	widzę widzisz widzi	widzimy widzicie widzą
przyszły I	będę widzieć będziesz widzieć będzie widzieć	będziemy widzieć będziecie widzieć będą widzieć
przyszły II	będę widział, będę widziała będziesz widział, będziesz widziała będzie widział, będzie widziało, będzie widziała	będziemy widzieli, będziemy widziały będziecie widzieli, będziecie widziały będą widzieli, będą widziały
czasownik dokonany (zobaczyć)
przeszły	zobaczyłem, zobaczyłam zobaczyłeś, zobaczyłaś zobaczył, zobaczyło, zobaczyła	zobaczyliśmy, zobaczyłyśmy zobaczyliście, zobaczyłyście zobaczyli, zobaczyły
przyszły (prosty)	zobaczę zobaczysz zobaczy	zobaczymy zobaczycie zobaczą

Czasy używane w dawnej polszczyźnie (informacje dodatkowe - dla ciekawskich :))

Teraz przejdźmy do języka polskiego czasów dawniejszych. Jeszcze do niedawna używano (w trybie orzekającym), przynajmniej w książkach, form czasu zaprzeszłego:

• widziałem był / byłem widział, widziałam była / byłam widziała, widziałeś był / byłeś widział, …

• zobaczyłem był / byłem zobaczył, zobaczyłam była / byłam zobaczyła, zobaczyłeś był / byłeś zobaczył, …

Dziś starsi mogą jeszcze pamiętać ich użycie, młodsi muszą się ich uczyć poznając historię literatury polskiej. W szczególnych okolicznościach form zaprzeszłych można użyć i dziś, jednak nadają one wypowiedzi charakter wybitnie nacechowany - archaiczny lub wręcz żartobliwy. Podkreślam, normalnie są to formy nieużywane nawet w najstaranniejszym języku.

W dawnym języku, używanym w średniowieczu w okresie przedpiśmiennym, różnicowano znaczenie obu form złożonych czasu przyszłego. Będę widzieć miało znaczenie neutralne, natomiast będę widział miało znaczenie futurum exactum czyli czasu przyszłego uprzedniego. Przekładając na angielski, pierwsze znaczyło I will see, zaś drugie I will have seen. Odkąd jednak zaczęły powstawać pierwsze pisane zabytki języka polskiego, nikt nie robi takich rozróżnień i obie formy są w pełni wymienne, równoważne.

Najstarsze zabytki języka polskiego zawierają ponadto przykłady dwóch czasów znanych z języka staro-cerkiewno-słowiańskiego (scs) i zachowanych śladowo tu i ówdzie w innych językach słowiańskich (w bułgarskim zupełnie dobrze). Chodzi o imperfectum i aoristus. Jak podaje literatura, łącznie (z wyjątkiem czasownika być) naliczono 26 przypadków występowania niewątpliwych form imperfektu lub aorystu, a więc niezbyt dużo. Uważa się, iż czasy te całkowicie wyszły z użycia. Ich rekonstrukcja możliwa jest dzięki porównaniu ze stanem prasłowiańskim, zaświadczonym w scs. W najstarszych zabytkach polskich odmiana obu czasów jest jednak nieco zmodyfikowana i uproszczona. Imperfectum tworzono od czasowników niedokonanych, aoryst w zasadzie od dokonanych, ale są też przykłady aorystu od czasowników niedokonanych.

W dzisiejszej pisowni odmiana wyglądałaby tak:

• imperfekt: widziech, widziesze, widziesze, widziechom, widzieszecie, widziechą;

• aoryst: widziech, widzie, widzie, widziechom, widzieście, widziechą;

• aoryst: zobaczych, zobaczy, zobaczy, zobaczychom, zobaczyście, zobaczychą.

Jak widać, oba czasy są niejednokrotnie trudne do odróżnienia. W wyniku zmian fonetycznych bowiem imperfekt i aoryst zlały się ze sobą w większości form. Jedynie czasownik być zachował dobrze różnicę:

• imperfekt: biech, biesze, biesze, biechom, bieszecie, biechą;

• aoryst: bych, by, by. bychom, byście, bychą.

Imperfekt biech jest jednak bardzo rzadki. Formy aorystu od być zachowały się znacznie dłużej, jednak wcześnie uzyskały znaczenie trybu życzącego (optativus), przejmując funkcję zanikłego jeszcze w prasłowiańskim optatiwu bim. Dziś odpowiednio przekształcone zmieniły się w ruchome zakończenia trybu przypuszczającego.

6

---