Dylematy globalizacji. Gospodarka, kultura, edukacja, wobec wyzwań globalnych współczesnego świata.
Kamila Kulus
Wyższa Szkoła Społeczno - Ekonomiczna
Wydział pedagogiki
Rok I
Globalistyka to nauka zajmująca się globalnymi problemami współczesnego świata. Powstała ona na przełomie lat trzydziestych
i czterdziestych XX wieku. Współcześnie globalistykę łączy się zwykle z badaniem procesów i mechanizmów globalizacji jako jednego z najważniejszych megatrendów współczesności.
Globalizację utożsamia się tu:
z pojęciem globalności, w którym punktem odniesienia dla wszelkich działań ludzkich staje się glob ziemski;
z finalnym etapem historycznej transformacji gospodarki
i kultury wyrażającym się w dominacji społeczno - gospodarczej,
technologicznej i konsumpcyjnej cywilizacji Zachodu nad resztą
świata;
z procesem obejmującym wszelkie dziedziny ludzkiej działalności o charakterze wszechogarniającym.
Samo słowo globalizm pochodzi od łacińskiego słowa „glob - are”, co oznacza tworzyć kulę i liczy sobie ponad 400 lat. Globalizm według Piotra Jaroszyńskiego to „światowizm” oznaczający „bardzo silne tendencje do tego, aby na globie ziemskim utworzyć jedną społeczność ludzką, której nie dzielą granice geograficzne, ekonomiczne, społeczne, polityczne, kulturowe czy narodowe”- (Globalizm a reforma edukacji w Polsce - P. Jaroszyński). Świat podlega globalizacji, gdy jego części składowe są coraz bardziej połączone przepływami informacji, ludzi (migracja), towarów (handel międzynarodowy)
i kapitału ( rynki finansowe). Sam proces globalizacji pojmowany jest w sposób zróżnicowany. Dla jednych oznacza on tworzenie jednego wspólnego społeczeństwa lub jednego wspólnego świata. Dla drugich wiąże się on z intensyfikacją stosunków społecznych o zasięgu ogólnoświatowym.
Najważniejsze sposoby pojmowania procesu globalizacji:
Proces globalizacji→ Tworzenie wielkości powiązań
pojmowany jako i sieci zależności państw
↓ ↓ ↓ i społeczeństw
Wspólne Wspólny Intensyfikacja stosunków
społeczeństwo świat społecznych
Na współczesne mechanizmy i tendencje globalizacyjne składają się między innymi:
działalność transnarodowych korporacji gospodarczych
i międzynarodowe przepływy kapitału inwestycyjnego
funkcjonowanie międzynarodowego systemu bankowego,
a w tym takich instytucji jak Międzynarodowy Fundusz
Walutowy, Bank Światowy czy Światowa Organizacja Handlu
międzynarodowe transfery technologii, które są częściowo pochodną działania transnarodowych korporacji gospodarczych, a częściowo polegają na zwykłym kopiowaniu bardziej nowatorskich wzorów wymyślonych w krajach rozwiniętych
upowszechnienie racjonalnej, efektywnej, przewidywalnej
i standardowej produkcji towarów i usług
działalność międzynarodowych organizacji rządowych (Organizacja Narodów Zjednoczonych, Trybunał Sprawiedliwości)
działalność międzynarodowych organizacji pozarządowych (Klub Rzymski, Green Peace International)
międzynarodowe porozumienia partii politycznych o jednolitym charakterze
tworzenie i rozszerzanie uniwersalnego systemu miar i wag jak też oznaczeń jednostek fizycznych oraz określanie uniwersalnych standardów poznania
zorganizowanie sieci transportu i komunikacji, począwszy od wytyczenia szlaków oceanicznych
rozwój międzynarodowej turystyki
nieustanny rozwój powszechnej i globalnej dostępności mediów wraz ze stopniowym spełnianiem się proroctwa M. McLuhana
o tworzeniu „globalnej wioski”, dzięki mediom elektronicznym
i kulturze masowej
upowszechnienie się uniwersalnych postaw konsumpcyjnych.
Współcześnie przyjmuje się, że w rozwoju procesu globalizacji szczególną rolę odgrywają dwa mechanizmy: międzynarodowa migracja i wolny handel towarami. Od uruchomienia tych mechanizmów zależy przyspieszenie światowej gospodarki. W tym znaczeniu „globalna wioska” to „ziemia widziana jako stosunkowo małe osiedle, któremu nowoczesne techniki komunikacji (radio, telewizja, lotnictwo itp.) umożliwiają bezzwłoczne i ciągłe przekazywanie sobie informacji.
Cała otaczająca nas rzeczywistość przyrodnicza, społeczna, kulturowa, gospodarcza i polityczna jest wewnętrznie jest wewnętrznie sprzeczna i ambiwalentna. Sprzeczności tych nie likwiduje się na drodze porozumienia, negocjacji, traktatów czy umów, ale w wyniku zastosowania zasady ambiwalencji zrównoważonej. Aby rozwiązać jakiś problem globalny trzeba rozpoznać i zrozumieć naturę sprzeczności w jakim uwikłana jest otaczająca nas rzeczywistość.
Zasadniczym celem procesu globalizacji jako przedmiotu badań globalistyki jest rozwój wzwyż jednostek i grup społecznych
w kierunku osiągnięcia najlepszej syntezy.
Jakie są zatem dylematy globalizacji? W literaturze najczęściej wymienia się:
dylematy globalizacji gospodarczej, wśród których wyróżnia się:
otwarcie rynków krajowych na międzynarodowy handel
liberalizacja handlu prowadząca do zniesienia wszelkich barier celnych
zwiększenie sprawności, skuteczności i efektywności ekonomicznej zgodnie z tezą Adama Smith'a: „nie należy wytwarzać niczego, co można gdzie indziej kupić taniej”
międzynarodowa migracja i przepływ kapitału
dylematy globalizacji politycznej składają się:
dramatyczne zmniejszenie roli państwa narodowego zarówno jako organizacji gospodarczej, jak i suwerennego podmiotu życia politycznego w skali kraju
i międzynarodowych
powstanie na politycznej mapie świata wielobiegunowych orientacji
dylematy bezpieczeństwa globalnego, zalicza się tu:
zagrożenie dla pokoju wynikające z różnic kulturowych między cywilizacjami
nadzieję, że globalizacja przyczyni się do likwidacji wojen
i wzajemnych na
decyzje o polityce globalnej, które kształtowane są w kilku odrębnych centrach cywilizacyjnych - co jest wynikiem wielobiegunowości świata
dylematy globalizacji i integracji współczesnej cywilizacji
i kultury obejmują:
realizację idei imperium, która była i pozostaje nadal aktualna w nowej, zmodyfikowanej formie
z jednej strony pojawiają się problemy związane
z ewangelizacją, narzucaniem lub dominacją jednej religii,
jednej ideologii, , jednej kultury, a z drugiej strony
otwartość na wielość religii, ideologii i kultur
zmiany wynikające z odkryć geograficznych, towarzysząca im kolonizacja kulturowa i następstwa dekolonizacji
procesy modernizacji i unowocześnienia kultury
i cywilizacji oraz obecne dążenie do postmodernistycznego
i ponowoczesnego ich ujmowania
rozwój telekomunikacji i informatyki oraz obecnie zaznaczające się dążenie do włączenia wszystkich jednostek i grup społecznych do jednej wspólnej sieci informacyjnej - Internetu
dylematy globalnej złożoności składają się:
życie w globalnej wiosce wiąże się z koniecznością posiadania o niej wszelkich możliwych informacji
coraz większe trudności ze zdobywaniem, selekcją, przetwarzaniem i wytwarzaniem informacji
umysł człowieka jest zbyt zdecentrowany i rozproszony, wymaga więc zrównoważenia i asymetrycznego uspójnienia
brak adekwatywnego języka do opisu, wyjaśnienia, przedopisu i projekcji oraz określania skuteczności wprowadzonych zmian w różnych dziedzinach działalności, wyznaczania ich sensu i znaczenia
dylematy poszukiwania globalnej harmonii są dość powszechnie
odczuwane i poszukiwane. Wiąże się z nimi potrzeba odwołania się do uniwersalnych praw i zasad, według których funkcjonuje cała rzeczywistość.
Współcześnie można wyróżnić wiele różnych ujęć globalistyki. Można traktować globalistykę jako postawę badawczą, która opiera się na myśleniu w kategoriach całościowych, globalnych
i systemowych .
Spoglądając na globalistykę z punktu widzenia problemów o zasięgu globalnym dostrzegamy problemy, które dotyczą całej rzeczywistości
i określane są jako problemy współczesnego świata. Tak jest
w przypadku współcześnie występujących problemów ekologicznych, gospodarczych, technologicznych, demograficznych, zdrowotnych, edukacyjnych itp.
Globalne problemy gospodarki związane są z trzema falami przemian współczesnej cywilizacji. O ile z pierwszą fazą związana jest cywilizacja rolnicza. Z druga cywilizacja przemysłowa, to z trzecią cywilizacja informacyjna. Cywilizacja rolnicza trwała około 10 tysięcy lat i podstawową jej wartością była ziemia. Z kolei cywilizacja przemysłowa trwała około 300 lat, a podstawową jej wartością był kapitał, surowce i siła robocza. Natomiast cywilizacja informacyjna wyłoniła się w ostatnich 30 latach i podstawową jej wartość stanowi informacja, wiedza i kompetencje.
Informacja i wiedza jako wartość uniwersalna są źródłem bogactwa narodów. Wymaga to umiejętności pozyskiwania, tworzenia, dystrybucji i stosowania informacji. Efektywność funkcjonowania cywilizacji informacyjnej wyznaczają trzy zakresy wykorzystania wiedzy w działalności gospodarczej. Dotyczą one marketingu towarów i usług, ich właściwej reklamy oraz public relations, czyli odpowiedniego kształtowania wizerunku towarów i usług wśród jej odbiorców i użytkowników.
W społeczeństwie informacyjnym następuje:
globalizacja globalizacji, technologii i komunikacji
kryzys państw narodowych na rzecz państw sieciowych (pozostających we wzajemnych związkach)
potwierdzenie ważnej roli tożsamości narodowej, etnicznej, grupowej jako źródła sensu i znaczenia.
Najważniejszymi regułami nowego porządku edukacyjnego są:
w coraz większym stopniu praca i nauka ulegają zjednoczeniu. Nieustanne podnoszenie stanu wiedzy staje się warunkiem skutecznej i wydajnej pracy
nauka staje się procesem na całe życie. Pojawia się potrzeba ustawicznego definiowania na nowo swoich kwalifikacji czy wyuczonej profesji. Planowanie ścieżki kariery zawodowej w dotychczasowym rozumieniu traci sens
uczenie się nie jest już związane wyłącznie z murami szkół i uniwersytetów. Coraz większa odpowiedzialność za organizację i prowadzenie działań edukacyjnych spoczywa na sektorze prywatnym. Konieczne jest nakreślenie nowego wzorca instytucji edukacyjnej
niektóre instytucje edukacyjne podejmują działania zmierzające do przestawienia się na nowe tory swojego funkcjonowania, jednak efekty tych działań są niewielkie. Wymogi rynku zmuszają przedsiębiorstwa do twórczego zaangażowania się w działalność edukacyjną. Natomiast tradycyjne instytucje edukacyjne nie zawsze potrafią dorosnąć do nowych reguł ładu gospodarczego
w celu stworzenia uczących się organizacji niezbędny jest wysoki stan samoświadomości przedsiębiorstw. Środowisko sieciowe staje się dla przedsiębiorstwa obszarem pracy koncepcyjnej, a przez to również nauki. Integracja w sieci staje się obszarem lepszego wykorzystania ludzkiego intelektu i osiągania wyższych stanów świadomości organizacji
nowe środki komunikacji i przekazu mogą w zasadniczy sposób przyczynić się do przemiany systemu edukacyjnego
oraz stworzenia infrastruktury do pracy i nauki na miarę
gospodarki cyfrowej.
W ministerialnej podstawie programowej kształcenia ogólnego mówi się wprawdzie o zastosowaniu komputerów we wszystkich dziedzinach edukacji szkolnej, a pedagodzy mają kształcić w uczniach umiejętności „poszukiwania, porządkowania i wykorzystywania informacji z różnych źródeł oraz efektywnego posługiwania się technologią informacyjną”, ale brak jest wyraźnego określenia reguł nowego porządku edukacyjnego w gospodarce globalnej i cywilizacji informacyjnej.
W warunkach współczesnej globalizacji kapitał ludzki to kapitał intelektualny. Pojmowany jest on jako nowa forma kapitału, którego głównym celem jest maksymalizacja własnych dochodów. Stanowi go wąska grupa wysokowykwalifikowanych specjalistów, która warunkuje sposoby produkcji i sprzedaż towarów i usług.
Aktualnie znacznej modyfikacji i przeobrażeniu ulegną instytucje
i systemy edukacyjne. Wiąże się to z:
powstaniem wirtualnej szkoły i uniwersytetu, w którym wiedza na każdym poziomie edukacji będzie dostępna w sieci w formie specjalnie przygotowanych materiałów dydaktycznych; przewiduje się także sprawdzenie przez sieć stopnia opanowania wiedzy i umiejętności
pojawieniem się tzw. gwiazd dydaktycznych, wykładowców
o olbrzymim talencie, których wykłady będą rozpowszechniane
poprzez sieć w skali całego globu. Dzięki temu w ciągu dwóch
najbliższych dekad może nastąpić całkowita przebudowa
systemów społecznego wytwarzania i przetwarzania towarów,
usług i informacji, które w naszym kraju są oparte jeszcze
prawie w całości na paradygmatach fizyki klasycznej,
klasycznych przemysłowych technologiach - co jest
dramatycznym przykładem przemysłowego i strukturalnego
kryzysu polskiej gospodarki w ostatnich kilku latach. Wielka
więc nadzieja wiązana jest w edukacji realizowanej szkołach
i uniwersytetach wirtualnych.
Wyróżnić można trzy fazy wprowadzania techniki informacyjnej:
faza automatyzacji
faza upowszechniania informacji
faza wprowadzania komunikacji w sieci
W pierwszej fazie rozwijana jest przy pomocy personelu technicznego podstawowa infrastruktura technologii informacyjnej. Z kolei w drugiej fazie nacisk położony jest na upowszechnianie informacji i środków; w fazie tej zaznacza się duży wpływ użytkowników technologii informacyjnej. Natomiast w trzeciej, najbardziej zaawansowanej fazie, komputery połączone są ze sobą w sieci, a w komunikacji uczestniczą całe społeczeństwa. Aktualnie Polska znajduje się w końcowej fazie automatyzacji i przed nią jest faza szerokiego upowszechniania informacji oraz środków jej wytwarzania, przetwarzania i przechowywania. Właśnie społeczeństwo informacyjne charakteryzuje się najlepszym zastosowaniem technologii informacyjnej i wiąże się z fazą upowszechniania informacji i wprowadzenia tzw. komunikacji w sieci. Natomiast społeczeństwo informatyczne charakteryzuje się wąskim i specjalistycznym wykorzystywaniem informatyki przez grupę ludzi doskonale znających i obsługujących komputery oraz ich oprogramowanie. Ponadto społeczeństwo takie znajduje się w fazie wczesnej automatyzacji.
Szczególne miejsce w technologii informacyjnej zajmuje Internet. Warto podnieść, że Internet jest jedynym medium mogącym integrować wszystkie dotychczas stosowane i wykorzystywane środki przekazu. Można więc mówić o cywilizacji Internetu. Internet pozwala nam pracować, uczyć się i bawić. Cywilizacja Internetu posługuje się tzw. interaktywną telewizją. Jest to telewizja nowej generacji, która łączy w sobie zalety pracy telewizji i komputera. Interaktywna edukacja poprzez Internet zrewolucjonizowała szkolnictwo. Wymaga to jednak zastosowania wiedzy o edukacji opartej na zrównoważeniu, asymetrycznym uspójnieniu, transferze i partycypacji. Współcześnie można mówić o globalizmie jako najbardziej ogólnej, filozoficznej refleksji nad wiedzą o edukacji. W tak pojętym globalizmie pojawia się fenomen określany na Zachodzie jako Interaktywna Organizacja Wiedzy Zaawansowanej (AKIO - Advanced Knowledge Interactive Organization). Edukacja nie jest tu intelektualną taśmą produkcyjną, z której wychodzi wyuczony i znormalizowany produkt ludzki. Integracja w edukacji nie polega tu na łączeniu treści, celów czy wymagań standardowych
w jakieś jednostki, bloki czy moduły programowe, ale na tworzeniu układu dynamicznych przekształceń struktur poznawczych i obrazowania językowego w wyniku zastosowania zintegrowanych zadań szkolnych w warunkach relaksacji, wizualizacji i afirmacji. Podobnie też matematyka nie jest mózgowym ćwiczeniem
w manipulowaniu liczbami (typu dwa razy dwa musi się zawsze równać cztery), ale kluczem do zrozumienia uniwersalnych praw, zasad i procesów według których funkcjonuje cała rzeczywistość. Historia nie jest zestawieniem wydarzeń w linearnym czasie
i w znormalizowanej przestrzeni, ale wiedzą o konfliktach między zwalczającymi się ideami w wieloosiowym czasie i wielowymiarowej przestrzeni. Fizyka nie jest wykładem o procesach równowagowych w przyrodzie, równoważności energii i masy, przekształceniach różnych postaci energii itp., ale poszukiwaniem odpowiedzi na pytanie: jak z niczego (uniwersalistycznej próżni) powstaje coś (czyli bogaty świat kwantów) oraz jak z czegoś ( czyli ze świata kwantów) powstaje nic (uniwersalistyczna próżnia). AKIO, jako Interaktywna Organizacja Wiedzy Zaawansowanej, kształci umysł, serce, ciało i dusze człowieka. Łączy w sobie grecki gimnasjon z jego kształceniem psychofizycznym. Obecnie stanowi ona podstawę edukacji na niektórych studiach podyplomowych, ale z czasem stanie się ona perspektywą edukacji na wszelkich formach kształcenia - od przedszkola po uniwersytet.
Edukacji globalnej przypisuje się często głębszy sens edukacji do globalnego przetrwania i rozwoju. Mówi się wówczas o edukacji powszechnej, upełnomocniającej, holistycznej, wielokulturowej
i prospektywnej. Taka edukacja zajmuje miejsce pośrednie między megapedagogizmem a pedagogicznym redukcjonizmem. Megapedagogizmowi zarzuca się „brak rozpoznania przyczyn [...] kryzysów i zagrożeń, nieuprawnione ekstrapolacje opisywanych zjawisk na skalę powszechną i na bliską przyszłość oraz przypisywania edukacji wszechmocy sprawczej”. Z kolei redukcjonizm pedagogiczny przypisuje się rezygnację „z wszelkiej szerszej perspektywy wychowanka niż jego osobistą i dotyczącą jego bezpośrednich kontaktów społecznych”.
Pierwszymi i zarazem najpotężniejszymi sojusznikami edukacji powszechnej, upełnomacniającej - zdaniem Z. Kwiecińskiego - są procesy socjalizacyjne i inkulturacyjne, które zachodzą poza instytucjami kształcenia. Należą do nich:
powszechny lęk przed zagrożeniami globalnymi, wgnieżdżany
w nas przez media, głównie przez telewizję i filmy
powszechne procesy przechodzenia przez różne fazy i formy nowoczesności, które można objąć wspólną nazwą „detradycjonalizacji”
powszechna w naszym regionie i w świecie, obawa przed powrotem zetatyzowanych totalitaryzmów
Drugim sojusznikiem takiej edukacji jest proces powszechnego
i nieodwracalnego porzucania tradycji lub proces partykularnego (teza radykalna) i niepełnego odchodzenia od niej (teza umiarkowana). Trzecim sojusznikiem takiej edukacji jest świadomość co do tego, jakiego świata już na pewno nie chcemy po doświadczonych, skumulowanych operacjach oraz głęboko ukorzeniona reaktancja, czyli motyw do obrony przed utratą poczucia wolności.
Każda cywilizacja aby stać się w pełni dojrzałą i przetrwać „próbę czasu” potrzebuje jakichś czynników zapewniających trwałość
i ciągłość kulturową w ogólnym „teatrze pamięci ludzkiej”.
Do czynników zapewniających trwałość i ciągłość kulturową cywilizacji zaliczyć można m. in.:
religię
rasę
instytucję państwa
miasta jako centra kultury
środki komunikowania się
Chcąc określić problemy integracji współczesnej cywilizacji i kultury należy ukazać związki między tymi pojęciami. Pojęcie cywilizacji jest bowiem nierozerwalnie związane z pojęciem kultury. Jaka jest relacja między cywilizacja a kulturą? Historia cywilizacji i zarazem kultury to „historia języka, historia literatury, nauki, sztuki, prawa, ustrojów, wrażliwości, obyczajów, techniki, przesądów, wierzeń, religii, życia codziennego itp.
W literaturze wyróżnia się następujące relacje między cywilizacją
a kultura:
traktowanie cywilizacji jako synonimu kultury
pojmowanie cywilizacji jako sfery materialnej, a kultury jako sfery duchowej
traktowanie cywilizacji jako sfery obyczajowej, a kultury jako sfery intelektualnej i estetycznej
traktowanie cywilizacji jako zaawansowanego stadium rozwoju kultury ludzkiej
traktowanie cywilizacji jako schyłkowej fazy rozwoju kultury
uznanie cywilizacji jako kultury specyficznej (szczególnej).
Aktualnie w coraz większym stopniu cywilizacja zachodnioeuropejska i japońska ulega amerykanizacji. Globalistyka staje tu wobec problemów integracji i zarazem globalizacji współczesnej kultury i cywilizacji. Zarówno globalizacja jak
i problemy integracyjne kultury są rezultatem zmian formacyjnych, jakie zachodzą we współczesnym świecie.
Współcześnie dają się wyróżnić dwie socjologiczne debaty dotyczące przyszłości społeczeństwa i kultury euroatlantyckiej. Pierwsza debata dotyczy wzajemnych napięć i relacji występujących między nowoczesnością (modernizmem) a ponowoczesnością (postmodernizmem) w kulturze współczesnej. Z kolei druga rozpatruje te wzajemne napięcia i relacje w kontekście procesów globalizacji.
Można powiedzieć, że dzisiejsza globalizacja to w dużym stopniu amerykanizacja. Współczesna globalizacja ma siłę sprawczą w postaci innowacji technologicznych, odkryć naukowych, przemian gospodarczych i politycznych, przeobrażeń kulturowych i zmian edukacyjnych jakie dokonują się w Stanach Zjednoczonych i Unii Europejskiej. To właśnie USA jest lokomotywą dzisiejszej globalizacji i popychają całą cywilizację zachodnioeuropejską, dlatego językiem globalnym wykorzystywanym w każdej dziedzinie: kultury, nauki, ekonomii itd. stał się angielski.
Przewiduje się, że perspektywy rozwoju technologii XXI wieku związane są z takimi osiągnięciami nauk biologicznych i fizycznych:
biotechnologia i inżynieria genetyczna w zakresie repliki
i odtwarzania pewnych elementów całości na podstawie
znajomości kodu genetycznego
wytwarzanie nowych generacji smart materials (nowej struktury obiektów technicznych wychodząc z poziomu atomowego i molekularnego a kończąc na obiektach w dużej skali integracji
szerokie zastosowanie nanotechnologii w produkcji samoreplikującej się maszyny, czyli nanomaszyny specjalnego przeznaczenia.
Wymaga to również odwołań do uniwersalnych praw i zasad, według których funkcjonuje cała rzeczywistość. Wówczas będzie możliwe zaprojektowanie przełomowej nowej generacji technologii XXI wieku.
Literatura:
„Globalistyka” - J. Gnitecki
Poznań 2002
13