Hurlock [1985] wskazuje powody, które sprawiają, że właściwy rozwój ruchowy i praca nad własnym ciałem są psychologicznie i społecznie ważne:
Ćwiczenia bezpośrednio wpływają na polepszenie zdrowia fizycznego i psych;
dzieci mogą wyładować nadmiar energii, lepiej znoszą napięcia i frustracje -katartyczna rola ćwiczeń
dobry rozwój ruchowy dziecka daje mu poczucie pewności, zadowolenia i własnej adekwatności (niezależności);
lepsza kontrola motor i umiejętności ruch mogą zapewnić dziecku indywidualną rozrywkę;
właściwy rozwój ruchowy ułatwia akceptację społeczną, a nawet umożliwia dziecku" zajmowanie roli przywódcy grupy;
dziecko ruchowo sprawne ma większe szansę na poczucie własnego bezpieczeństwa i poprawę odczuwania wart własnego "ja".
W procesach sterowania ruchami człowieka bardzo ważną rolę odgrywa centralny i obwodowy układ nerw.
Mielinizacja polega na tworzeniu na aksonach tzw. Osłonki mielinowej, wytwarzanej przez komórki Schwanna, inerwacji mm warunkuje uruchomienie impulsu nerw po drogach do mm, sprowadza się głównie do wrastania w głąb włókien mm odpowiednich zakończeń nerw. Proces ten ma więc bezpośredni wpływ na koordynację nerw-mm i odgrywa decydująca rolę w opanowaniu przez dziecko poszczególnych czynności (kończy się około 6 roku życia).
Zasady rządzące rozwojem motoryczności
rozwój ruchów przebiega od reakcji ogólnych do specyficznych (akt zgeneralizowana poprzedza akt zlokalizowaną).
rozwój ruchów przebiega wg następstwa cefalokaudalnego (stopniowe zstępowanie od głowy ku innym cz ciała).
rozwój ruchów przebiega wg następstwa proksimodalnego-odśrodkowo (stopniowo postępując od osi głównej ku innym częściom ciała)
rozwój ruchów przebiega od ruchów symetrycznych do asymetrycznych.
łatwiejsze i wcześniejsze są ruchy cykliczne niż acykliczne; (6) rozw motor polega na wiązaniu sfery czuciowej (sensorycznej) z ruchową.
rozwój ruchowy polega na stopniowym opanowywaniu ruchów i wdrażaniu się do ich kontroli.
rozwój ruchów biegnie ku ich interioryzacji, uwewnętrznianiu i intelektualizacji.
rozwój ruchów odbywa się na zasadzie asocjacji i dysocjacji, syntezy i analizy.
rozwój motoryczny wspierany jest najpierw przez proprioreceptory i tangorceptory, a później przez telereceptory.
Kryteria gotowości do uczenia się :
• zainteresowanie uczeniem;
• długotrwałość zainteresowań;
• postępy w uczeniu się.
Uczenie się
uczenie się metodą prób i błędów ("przybliżeń i poprawek", "porażek i sukcesów"). Uczeniem się dziecka bezpośrednio nie kieruje ani nie dostarcza wzoru do naśladowania. Dziecko z własnej inicjatywy podejmuje różnorodne próby i często w sposób dość przypadkowy stara się zbliżyć do osiągnięcia sukcesu. Rezultaty są zwykle poniżej możliwości. Dziecko rozwija tu własną inwencję i samo poznaje tajniki panowania nad ciałem;
naśladownictwo - obserwowanie i naśladowanie modelu jest zwykle efektywniejsze niż ucz się metodą prób i błędów. Ograniczenia skuteczności uczenia się wynikają stąd, że:
a) model może nie stanowić dobrego wzorca,
b) model może nie być dobrym obserwatorem ruchu, a biedne nawyki są trudu do usunięcia,
c) nawet dobra zewnętrzna znajomość czynności ruchowej niewiele mówi o wewn mechanizmach współdziałania poszczególnych sił i kolejnych krokach przybliżających do pełnego opanowania tej czynności;
nauczanie czynności ruchowej - uczący się jest tutaj bezpośrednio instruowany odnośnie do sposobu wyk danego zad ruch.
Rozwój motoryczny w okresie noworodkowym i niemowlęcym
Dziecko rodzi się ze znaczącą liczbą odruchów bezwarunkowych. Ich mechanizm jest wrodzony, a reakcje charakter niezawodność, niezmienność i natychmiastowość. Niektóre z nich pozostaną przez cale życie inne natomiast zanikają we wczesnym dzieciństwie: (wydzielanie śliny, zwężanie źrenicy, odruchy oddychania, ziewania, czkawki, a także ustępujące odruchy m.in. Babińskiego).
Charakterystyczną cechą motor niemowlęcia są ruchy "błędne"- mające nikły związek z otaczającą rzeczywistością. Są:
a) niekierowane na cel,
b) nieskoordynowane, czyli nieskładne, nie powiązane między sobą,
c) nieopanowanymi, czyli mimo woli, bez świadomości i zamiaru ich wykonania
Równocześnie z elementarnymi ruch chwytnymi rozwija się i doskonali lokomocja. Od stopniowego unoszenia głowy i ramion, przez różne formy siadania, pełzania, stawania z podtrzymywaniem, raczkowania do względnie samodzielnego chodu. Należy wzmacniać motywację dziecka (słowami, uśmiechem) do panowania nad własnym ciałem.
U niemowlęcia stopniowo doskonalą się czynności chwytne, w czym zmysł dotyku jest wspomagany relatywnie dobrze już rozwiniętymi zmysłami wzroku oraz smaku. W rozwoju motorycznym niemowlęcia następuje tzw. "etap ruchów manipulacyjnych". Dziecko uczy się, który przedmiot jest blisko, a który daleko, dostrzega różnicę między zimnym i ciepłym, poznaje zjawiska wynik z prawa ciążenia, uczy się rozróżniać kolory i ich odcienie. Jego rozeznanie w otaczającym, ciągle jeszcze obcym świecie jest coraz pełniejsze. W rozwoju chwyt można wyróżnić etapy:
- wyłączenie odruchu zamykania dłoni,
- reakcję ruchową obejmującą niemal cale ciało na widok przedmiotu,
- ukierunkowanie bezpośrednie na cel działanie kończyn górn.
Wiek faz rozwoju lokomocyjnego i wyprostnej pozycji ciała autorzy podzielili na 34 fazy rozwoju ruchowego małego 20 dziecka, związane z rozwojem ruchów głowy i tułowia, pozycji siadania, pionizacji ciała oraz ruchów lokomocyjnych u niemowląt.
Rozwój motoryczny w okresie poniemowlęcym i przedszkolnym
Od 1 do 3 roku życia doskonalą się: pokonywanie przestrzeni, pojawiają się czynności zupełnie nieznane. Chód już może odbywać się po zróżnicowanych płaszczyznach, zaczyna występować kontrolowana forma biegu, pierwsze przejawy samoobsługi oraz pojawiają się umiejętności rzutów i podskoków. Wrodzone uzdolnienia motoryczne mogą się w pełni rozwijać tylko w procesie ciągłego zmagania ze środowiskiem zewnętrznym.
W 2 roku życia chód staje się już dość swobodny. Dziecko zaczyna nosić różne przedmioty, co ma związek z doskonaleniem się równowagi, a więc umiejętności balansowania własnym ciałem;
około 16-18 mieś życia potrafi już pokonać pewne przeszkody
2/3 rok pojawia się w biegu nieznaczna faza lotu, co wiąże się ze zdolnością wykonywania skoków, wykonanie rzutów.
W 3 roku życia zaczątki tworzenia kombinacji np. Biegu i skoku oraz chwytu i rzutu.
Rozwój motor jest ściśle związany z opanowaniem mowy i stopniowym przechodzeniem od myślenia konkretno-obrazowego do abstrakcyjnego.
2/3 rż poj się praksje- ruchy celowe, zgodne z przeznaczeniem przedmiotu.
Okres wczesno dziecięcy cechuje ogromna chęć do ruchu i działania, co ma niewątpliwy związek ze zjawiskiem autostymulacji
Ok 5 rok życia nazywany jest "złotym okresem motor" lub "pierwszym apogeum motorycznym". Harmonia proporcji morfologicznych oraz dojrzewania ośrodkowego układu nerwowego i charakterystyka równowagi pod względem rozwoju psychicznego sprawiają, że ruchy dziecka w tym okresie są szczególnie celowe, swobodne, płynne. Dość dalece zaawansowana jest motoryczność o charakterze zabawowo-sportowym. Większość dzieci potrafi harmonijnie podrzucać i łapać piłkę, opanowało kombinację ruchową biegu z kopnięciem piłki, a niektóre potrafią skok z rozbiegu. Następuje wyjątkowy przyrost w zakresie koordynacji ruchów.
Jednym z często występujących problemów jest leworęczność dziecka. Szacuje się, że osoby praworęczne stanowią ok. 90-95%. Kultura i tradycja powodują, że praworęczność jest dla dziecka korzystniejsza z punktu widzenia przystosowania psych i społecznych: uczenie się jest łatwiejsze, wszelkie instrukcje są bardziej zrozumiale, dostosowanie się do oczekiwań społecznych jest ułatwione, praworęcznym sprzyja rozwój pozytywnej samooceny itd.
Rozwój motoryczności w okresie młodszym szkolnym
Rozpoczyna się z chwilą przekroczenia przez dziecko progu szkoły. Wstrząs, związany z nagłą zmianą war życia, a szczególnie ograniczenia, jakie narzuca instytucja szkolna w zakresie ruchliwości dziecka, nie pozostają bez wpływu dla rozwoju motorycznego.
Znaczenie dla rozwoju motorycznego ma postępująca ossyfikacja szkieletu oraz ostatni etap inerwacji mm ręki. Zakończenie procesów inerwacji ma pierwszorzędne znaczenie w przyswajaniu takich czynności jak pisanie, rysowanie. U uczniów w pierwszych klasach szkoły podstawowej obserwuje się:
• dość bogata formę prostych czynności ruchowych
• małe wyrobienie cech, z wyjątkiem dużej gibkości oraz dość znacznej zwinności, a nieraz swoistej szybkości;
• rozumienie treści ruchów, co pozwala w ćwiczeniach przejść z zabawowych zadań do formy ścisłe;
wzbogacenie, zwiększenie siły działania i różnorodności motywów podejmowanie czynności ruchowych, których wykorzystanie pozwala pedagogowi kształtować zainteresowania ruchowe ucznia.
W rozwoju człowieka bardzo silne jest zjaw integralności przebiegu różnych właściwości i funkcji ustroju. "pożądane właściwości przejawiają tendencje do występowania razem. Nie zauważono ujemnej korelacji pomiędzy inteligencją a wysokością ciała, siłą, zdrowiem fizycznym lub zrównoważeniem emocjonalnym". Dowodzi się również występowania bezpośredniego związku między poziomem dojrzałości motorycznej a wynikami w nauce. Dzieci o małym zasobie umiejętności ruchowych i niskiej sprawności ogólnej gorzej adaptują się do wymagań stawianych przez szkolę
Końcowy etap okresu wczesnoszkolny
łatwość przyswajania sobie ruchów nowych i o dość skomplikowanej strukturze. Okres ten określany jest jako "drugie apogeum w rozwoju motoryczności".
Znamiennymi cechami są.:
- harmonia proporcji ciała,
- refleksyjność ruchu,
- celowość działania i wszechstronne zainteresowania motoryczne
Równocześnie dzieci charakteryzują się w tym okresie dość dużą umiejętnością koncentracji na jednej czynności oraz możliwości podejmowania systematycznej pracy nad sobą. Optymalny etap nauczania ruchów w okresie młodszym szkolnym zwykle kończy się wraz z pojawieniem się pierwszych wyraźnych symptomów dojrzewania.
Oczywiście, te wszystkie pozytywne przemiany w motoryczności odnoszą się głównie do zdolności koordynacyjnych. Siła, szybkość i wytrzymałość mogą osiągnąć rekordowy poziom dopiero w okresach późniejszych.
Rozwój motoryczny w okresie pokwitania i młodzieńczym (dojrzewanie)
burzliwe przemiany zachodzą w całym ustroju takie jak:
- dojrzewanie procesów hamowania i pobudzania w ośrodkach nerwowych,
- zmiany w równowadze fizjologicznej,
- intensywność rozrostu morfologicznego
- zmiany proporcji całego ciała.
Obserwowane równolegle zjawisko skoku pokwitaniowego oraz nagłe przemieszczenie się środka ciężkości ciała ku górze powodują zmiany jakościowe w motoryczności. To okres dalszego rozwoju, który prowadzi do osiągnięcia czegoś jakościowo innego, na nowym poziomie organizacji procesów i zjawisk.
Okres dojrzewania w końcowym etapie prowadzi też do ukształtowania się indywidualnego stylu motorycznego i powstania modelu zachowań w kulturze fizycznej.
Ze zmienności ontogenetycznej poszczególnych cech funkcjonalnych wynika, iż żadna spośród nich nie powtarza drogi rozwojowej innej cechy. W motoryczności człowieka poważnie zniekształcony pozostaje nawet klasyczny podział rozwoju osobniczego na etapy: wzrastania, stabilizacji i inwolucji.
Po skoku pokwitaniowym wysokości ciała - szczególnie u dziewcząt - następuje gwałtowny przyrost masy ciała, głównie przez zwiększenie się ilości nieaktywnej tkanki tłuszczowej. Równocześnie zmieniają się proporcje ciała dziewcząt tj. następuje poszerzenie bioder przy nieznacznym przyroście barków, co powoduje trudności w ćw. np.: pokonywanie oporu własnego ciała (np. w ćwiczeniach gimnastycznych).
Dla motoryczności człowieka poważne znaczenie mają zmiany, jakie po okresie dojrzewania płciowego ujawniają się w zakresie siły względnej, tzn. stosunku siły bezwzględnej do masy ciała.
Na zmiany zdolności szybkości duży wpływ mają przemiany zachodzące w ustroju, związane ze zdolnością wykorzystania energii z rozpadu wysokoenergetycznych związków fosforowych, coraz sprawniejszą inerwacją mm, doskonalenia ośrodków korowych oraz rozwojem tkanki mm.
Wydolność fizyczna i wytrzymałość są cechami, szczególnie u dziewcząt, wyjątkowo zaniedbanymi i pozbawionymi należytej stymulacji w procesie rozwoju.
Za ważny miernik rozwoju motorycznego uznaje się także poziom zdolności zwinnościowych
W zakresie motoryczności mogą pojawiać się pewne zakłócania, które najwyraźniej i ujawniają się:
w trudnych ruchach acyklicznych (np. ćw gimn na przyrządach)
ruchach kombinowanych;
przy ucz się nowych ruchów;
w postawie ciała podczas wykonywania ruchów
w ruchach wymagających wyjątkowej dokładności i precyzji. W okresie młodzieńczym cechy te, wzmocnione dalszym dość intensywnym wzrastaniem ciała, rozwojem muskulatury, hormonalnym prze-strojeniem ustroju, powrotem do równowagi między procesami pobudzenia i hamowania oraz rozwojem wegetatyki, stwarzają wszelkie podstawy dochodzenia w działaniach motorycznych do najwyższych osiągnięć. Pod koniec okresu młodzieńczego (ok. 20-24. roku życia) zachowany ruch ma już niemal wszystkie istotne właściwości w pełni dojrzalej motorycznie kobiety i mężczyzny. Obok aktywnego trybu życia, pierwszoplanowe znaczenie posiada racjonalne odżywianie, metody wypoczynku, higiena całego ciała itp.
Motoryczność wieku dorosłego i dojrzałego
Codzienna aktywność życiowa oraz obowiązki zawodowe niejako prowokują w tym okresie do pewnej stereotypii zachowań motorycznych. Praca zawodowa, zwykle przebiega przy utrzymaniu jednostajnej, mało angażującej cały ustrój pozycji ciała.
U ludzi trenujących wyczyn cechuje szczególnie ekonomia, celowość i refleksyjność motoryczna. Motoryka wsparta uruchomieniem wszystkich rezerw organicznych, osiągnięciem najwyższego pułapu wydolności fizycznej oraz siły mm, sprzyja szczytowym wynikom w wielu dyscyplinach sportowych.
Znaczące różnice zachodzą w obrazie motorycznym kobiet i mężczyzn. Na dymorfizm płciowy w budowie ciała nakłada się odrębne występowanie w sferze fizjologicznej i psych.
- Mężczyźni dominują w działaniach motorycznych, wymagających wykazaniem się wysokim poziomem siły i wytrzymałości. Mają też lepszy czas reakcji od kobiet.
- Dostrzega się pewną przewagę kobiet w niektórych czynnościach codziennych, charakteryzujących się precyzją postępowania ruchowego i wytrzymałością w jego podejmowaniu. Motoryczność kobiet cechuje się większą płynnością, elastycznością i rytmizacją ruchu. Przewaga kobiet w zakresie obszerności ruchów w stawach, czyli tzw. gibkości. Znaczna specyfika cechuje motoryczność kobiet w związku z przebiegiem takich procesów biologicznych właściwych kobiecie, jak ciąża i klimakterium.
Motoryczność a zjawisko starzenia się i okres starości
Wraz z nieuchronnym zjawiskiem starzenia się zachodzą wielokierunkowe zmiany motoryczne, co zauważa się w trybie życia i stanie zdrowia. Nasilona aktywność ruchowa jest jednym z ważnych czynników mających sprzyjać opóźnieniu procesu starzenia. Istnieje pogląd, że jest ona o wiele skuteczniejsza niż środki farmakologiczne czy hormony. Ćwiczenia mogą zwiększyć fizjologiczną wydolność, poprawiać praca serca, zwiększ elastyczność ścian naczyń, polepszyć sprawność zmysłów, poprawić ukrwienie mózgu itd. Proces inwolucji notorycznej jest jednak nieuchronny.
Następuje redukcja liczby komórek nerwowych w mózgu i atrofia mm.
Obniża się proces syntezy protein, a szczególnie następuje utrata szybkokurczliwych włókien mm .
Zmienia się chemiczny skład krwi, zakłócenia występują w ciśnieniu krwi oraz ciepłocie ciała.
Zmiany w układzie nerwowym powodują zwiększoną labilnością emocjonalną, osłabienie pamięci, koncentracji, uwagi i w ogóle nastawienie regres właściwości psychicznych.
Pojawia się zanik potrzeby ruchu, ucieczka przed uczeniem się ruchu nowego ("neofobia") i niechęć do wysiłku fizycznego. Obserwowane znaczne osłabienie koordynacji nerw-mm i demielinizacja włókien nerwowych przyczynia się do rozpadu wcześniej stworzonych kombinacji motorycznych
Sprawność fizyczna jest jednak uwarunkowana całym kontekstem życia społeczno- emocjonalnego. Panuje dość powszechne przekonanie, że dzięki udziałowi w rekreacji fizycznej również człowiek w starszym wieku może nadal wierzyć we własne siły, tworzyć rzeczy społecznie ważne oraz znaleźć w życiu sens i zadowolenie. Stwierdzono wielokrotnie, że z wiekiem ulegamy ograniczeniu możliwości adaptacji do wysiłku fizycznego. Jednak, gdy osoby w starszym wieku ćwiczą z relatywnie wysoką intensywnością, to i u nich następuje wyraźny przyrost wydol tlen oraz siły mm.