Dziecko ocenia się na tle grupy
W klasach nauczania początkowego, począwszy od klasy 0, nie wystawia się w sposób formalny ocen, ponieważ zgodnie z zaleceniami psychologii u dzieci w tym wieku obserwuje się refleksje w odniesieniu do własnych umiejętności. Dziecko ocenia się na tle grupy, czy nadąża za innymi, czy też nie, czy wykonało coś lepiej, czy gorzej. Podkreślanie tego stopniem nie miałoby sensu. Biorąc pod uwagę motywację, jest to najważniejsze.
Nauczyciel, obserwując ucznia, podejmuje na bieżąco działania w stosunku do niego, działania o charakterze indywidualnym. Zachęca do podejmowania aktywności, pomaga zrozumieć własne błędy, naprawiać je i korygować. Rodzice otrzymują informacje o postępach dziecka, o problemach, ocena zawiera również interpretację zachowań.
Jeśli chodzi o promocję do następnej klasy, to mimo często dużej rozpiętości rozwojowej w grupie klasowej, uczniowie nie pozostają w tej samej klasie na drugi rok. Działanie takie jest uwarunkowane tym, że każde dziecko ma swój własny rytm rozwoju i czas. Chyba że ma wyraźne kłopoty, których wyrównanie nie będzie możliwe, wówczas w porozumieniu z poradnią zostaje odroczone lub nauka odbywa się według określonego, indywidualnego toku nauczania. Jedno z głównych założeń koncepcji kształcenia integralnego według Marii Cackowskiej mówi: trzeba uwzględnić podmiotowość ucznia w stosunkach nauczyciel - uczeń, w systemie diagnozowania i oceniania jego osiągnięć szkolnych.
[Marek Czarnecki - Ocenianie słowne i opisowe; nr 4 (147) "Edukacja i Dialog" kwiecień 2003]
----------------------------------------------------------------------
Proces twórczy - zdaniem S. Popka - to szereg ukierunkowanych czynności psychicznych i fizycznych, mniej lub bardziej uświadomionych przez podmiot tworzący, w wyniku czego następuje ekspresja własnej osobowości przez dokonywanie zabiegu przekształcania rzeczywistości zewnętrznej i własnego ja. Wiąże się on z rozwojem ważnych aktywności psychicznych człowieka: wyobraźni twórczej, myślenia dywergencyjnego, nastroju emocjonalnego, procesu motywacyjno-wolicjonalnego (woli działania).
Jednym z ważnych elementów każdego procesu twórczego jest wyobraźnia. Bez szczególnie rozwiniętej wyobraźni nie mogłaby istnieć oryginalność twórcza. Wyobraźnia jest to proces psychiczny, polegający na tworzeniu obrazów na podstawie posiadanych wyobrażeń (Z. Pietrasiński). Wyróżniamy dwa rodzaje wyobraźni: odtwórczą i twórczą. Wyobraźnia odtwórcza to odtwarzanie w umyśle przedmiotów lub zjawisk dawniej spostrzeganych.
O wyobraźni twórczej mówimy wtedy, kiedy na skutek łączenia elementów spostrzeżeń powstają nowe, odmienne od obserwowanych obrazów wyobrażenia. Zdolność do maksymalnego oderwania się od świata rzeczy spostrzeżonych stanowi najwyższą formę wyobraźni, określaną jako fantazja (J. Strelau, Z. Putkiewicz). Wyobraźnia twórcza umożliwia wybieganie myślami w przyszłość (przewidywanie, marzenia). Pozwala człowiekowi rozszerzyć obraz świata i wyjaśnić przyczyny poszczególnych zjawisk. Wyznacza mu kierunki dążeń. Wzmaga też zdolność oderwania się od utartych sposobów myślenia i działania, ale sięganie po rzeczy nowe.
Wyobraźnia odgrywa ważną rolę w twórczości plastycznej. Pobudza ona do tworzenia nowych obrazów, w których plastycznie są wyrażane treść ideowa, przeżycia i odczucia artysty. Szczególna siła wyobraźni twórczej polega na tym, że tworząc nową, wyobrażoną sytuację, uwzględnia się istotne strony i najważniejsze właściwości rzeczywistości. Na to, aby stworzyć nowe obrazy i namalować dzieło malarskie, przestrzegając wymagania realności życiowej, trzeba szczególnej oryginalności, plastyczności i twórczej samodzielności wyobraźni. Im bardziej dzieło sztuki jest realistyczne, im bardziej uwzględnia maksymalnie warunki obiektywnej rzeczywistości, tym silniejsza musi być wyobraźnia, aby oddać jego pełną treść ideową za pomocą wyrażenia plastycznego. Nie oznacza to jednak reprodukcji fotograficznej ani kopiowania spostrzeganych przedmiotów.
Wyobraźnia stwarza w obrazach naocznych, podobnych, i niepodobnych zarazem do naszych spostrzeżeń, wyblakłych i zatartych w codziennej pospolitości, świat cudownie ożywiony, przekształcony, a tym niemniej jakby bardziej prawdziwy od tego świata, który dany nam jest w codziennym spostrzeganiu (S. L. Rubinsztejn).
Wyobraźnia w twórczości plastycznej dopuszcza także mniejsze lub większe odejście od rzeczywistości. Posługuje się ona fantazją po to, aby przedstawić w sposób obrazowy daną rzeczywistość lub główną ideę, czyli pośrednie odzwierciedlenie rzeczywistości. Wyobraźnia dziecka, dzięki spontaniczności i braku sprecyzowanych granic między światem realnym a fikcyjnym, nie ustępuje wiele wyobraźni twórców profesjonalnych, a w niektórych przypadkach nawet ją przewyższa.
Dużą rolę w twórczości plastycznej odgrywa również myślenie twórcze (dywergencyjne). Charakteryzuje się ono dużą giętkością, elastycznością, niezależnością od wzorów i algorytmów. Razem z wyobraźnią warunkuje ono takie cechy wytworów plastycznych, jak oryginalność i nowość (S. Popek).
Dzieci lubią fantazjować, czynią to przy niemal każdej okazji i propozycję pofantazjowania witają z radością i entuzjazmem. Chodzi tylko o to, żeby nauczyciel umiał włączyć się w ten “teatr imaginacji” i objął w nim rolę czynnego uczestnika i akceptującego widza. Pobudzenie wyobraźni wokół określonego tematu i wywołanie stosunku emocjonalnego jest dostarczaniem budulca, z którego dziecko skonstruuje treść i formę swej wypowiedzi plastycznej. Tego rodzaju oddziaływania mogą podejmować osoby wrażliwe na piękno, kochające sztukę i rozumiejące ją, umiejące pokazać dzieciom piękno zawarte w prostych przedmiotach znajdujących się w ich otoczeniu.
Zajęcia, w których główny nacisk kładziemy na rozwijanie wyobraźni dziecka, wymagają odpowiednich zabiegów dydaktyczno-wychowawczych. Powodzenie zależy przede wszystkim od umiejętnego inspirowania, czyli pobudzania wyobraźni dziecka w różnych kierunkach. Pomysłowość nauczyciela, jego zdolność do przekazywania uczniom uczuć i nastrojów, a więc ekspresja mimiczna, muzyczna, ekspresja gestu, a szczególnie ekspresja słowna wpływają decydująco na jakość i przebieg wyobrażania u ucznia. Dla zachowania oryginalnej twórczości należy dziecku zapewnić swobodę indywidualnych sposobów wypowiadania się, zostawić wolny wybór wszystkich możliwych środków ekspresji, pozwolić na własny, każdemu właściwy styl pracy. Najważniejszą sprawą jest więc stwarzanie warunków, które pozwolą się ujawnić zdolnościom, wytwarzanie klimatu do powstawania samodzielnych, twórczych wypowiedzi, wciąganie do działania wszystkich dzieci, a zwłaszcza najmniej zdolnych, dawanie im możliwości własnej aktywności. Każde bowiem dziecko, bez względu na swoje zdolności, kiedy tworzy, jest szczęśliwe i radosne - rozwija się według własnych możliwości.
[Beata Kuczyńska - Wyobraźnia a twórczość plastyczna; nr 1 (134) "Edukacja i Dialog"
styczeń 2002]
Nic chyba nie zachęca skuteczniej niż sukces i nie deprymuje tak jak klęska. Stawiając dziecku zadanie, należy się więc zastanowić, czy jest ono dostosowane do poziomu jego umiejętności. Ważne, by wymagania znajdowały się w górnej granicy jego możliwości. Zbyt trudne zadania zniechęcą, spowodują być może kolejne poczucie porażki, obniżenie samooceny, zbyt łatwe natomiast - nie przyczynią się do nabycia nowych umiejętności, jedynie pomogą utrwalić już posiadane.
Nauczyciel musi dać odczuć wychowankom, że cel jest osiągalny, oraz wspierać ich wysiłki, wspólnie formułować problemy, stawiać pytania, weryfikować hipotezy, dokonywać analiz. Świadomość wielkości włożonej pracy wprawi dziecko w zadowolenie na skutek osiągnięcia celu, a nawet podczas samego zbliżania się do niego. A ten przyjemny stan emocjonalny, świadomość sukcesu to, jak już wyżej wspomniałam, jedno z najsilniejszych pozytywnych wzmocnień. Dobrze jest, gdy cel postawiony przez nauczyciela jest uznany przez ucznia za jego własny, utożsamiany z jego prywatnymi dążeniami. Sukces jest wtedy znacznie silniej odczuwany przez dziecko i pomaga mu uwierzyć we własne kompetencje, co jest niezbędnym czynnikiem przy samodzielnym podejmowaniu kolejnych działań.
[Halina Mejza - Sztuka motywowania; nr 4 (137) "Edukacja i Dialog" kwiecień 2002]
--------------------------------------------------------
Pięć reguł Nęcki
Paul Torrance, jeden z prekursorów wdrażania twórczości do szkół, winę za hamowanie naturalnego potencjału twórczego dzieci przypisuje niewłaściwym postawom nauczycielskim. Stworzone przez niego procedury “nagradzania twórczych zachowań” są praktycznymi wskazówkami, przeznaczonymi dla nauczycieli szkół podstawowych, pokazującymi, jak “nie przeszkadzać” dzieciom w ekspresji twórczej. Nęcka zebrał je wszystkie w pięć najistotniejszych reguł, zalecając nauczycielom:
Odnoszenie się z szacunkiem do niezwykłych pytań podczas lekcji (gdyż negatywna reakcja na nie skutecznie redukuje naturalną dziecięcą ciekawość).
Okazywanie szacunku wobec niezwykłych pomysłów wychodzących od dzieci (jeśli wspólna realizacja takiego pomysłu jest niemożliwa, to nauczyciel powinien przynajmniej powstrzymać się od krytyki, wpływającej na późniejszą powściągliwość dziecka w wyrażaniu własnego zdania).
Okazywanie dzieciom, jak wartościowe są ich pomysły (przez poświęcanie im odrobiny czasu lekcyjnego).
Zapewnienie dzieciom możliwości działania niepodlegającego ocenie (bo nieustająca presja oceny, wyzwalając reakcje obronne, hamuje w uczniach ryzyko wypróbowywania niekonwencjonalnych form zachowania - a bez podjęcia takiego ryzyka trudno stworzyć cokolwiek nowego).
Ocenianie pomysłów dzieci w sposób zawierający sensowne uzasadnienie zamiast ogólników (tak, aby dzieci zrozumiały, co zasługuje na uwagę, a nad czym można by jeszcze popracować).
[Agnieszka Grudzień - Czy szkoła sprzyja twórczości?; nr 4 (137) "Edukacja i Dialog" kwiecień 2002]
Preambuła podstawy programowej kształcenia ogólnego stanowi: Nauczyciele powinni dążyć do wszechstronnego rozwoju ucznia jako nadrzędnego celu pracy edukacyjnej. Edukacja szkolna polega na harmonijnej realizacji przez nauczycieli zadań w zakresie nauczania, kształcenia umiejętności i wychowania. Zadania te tworzą wzajemnie uzupełniające się i równoważne wymiary pracy każdego nauczyciela. W tym kontekście przez rozwój ucznia rozumiem podnoszenie jakości wszystkich elementów jego osobowości oraz zwiększanie sprawności fizycznej, zgodnie z jego indywidualnymi możliwościami.
[Zofia Lisiecka - Jak oceniać, by wspierać ucznia?; nr 5 (128) "Edukacja i Dialog" maj 2001]