NAPRAWIENIE SZKODY

Uwagi ogólne

• Szczególnym rodzajem świadczenia jest świadczenie polegające na naprawieniu szkody - tzw. świadczenie odszkodowawcze;

• Mówiąc o szkodzie, mamy na ogół na myśli uszczerbek, jakiego doznaje poszkodowany we wszelkiego rodzaju dobrach przez prawo chronionych, zarówno więc o uszczerbek majątkowy, jak i niemajątkowy.

• W polskiej doktrynie i judykaturze dość rozpowszechnione jest wiązanie pojęcia szkody z uszczerbkiem jedynie majątkowym. Uszczerbek niemajątkowy jest natomiast określana terminem „krzywda”, niekiedy „krzywda moralna”. Do naprawienia takiej krzywdy odnosi się z kolei termin „zadośćuczynienia” miejsce terminu „odszkodowanie”.

• Można odróżnić w dziedzinie zobowiązań trzy główne grupy przypadków, w których przedmiotem świadczenia jest odszkodowanie:

• Gdy szkoda zostaje wyrządzona niezależnie od istniejącego uprzednio między danymi osobami stosunku prawnego, a więc gdy rodzi ona dopiero między danymi osobami stosunek samoistny. Nazywamy je przypadkami szkody z tytułu tzw. czynów niedozwolonych albo szkody deliktowej (ex delicto). Treścią stosunku zobowiązaniowego jest w tych przypadkach uprawnienie poszkodowanego do uzyskania odszkodowania i odpowiadający temu uprawnieniu obowiązek naprawienia szkody. Np. uszkodzenie cudzego mienia, naruszenie cudzego życia lub zdrowia, pozbawienie kogoś prawa majątkowego, które mu służy itd.

• Gdy szkoda zostaje wyrządzona przez niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania przez dłużnika; odszkodowanie zastępuje wówczas główne świadczenie lub je uzupełnia. Przypadki tej grupy należą do kategorii tzw. szkody kontraktowej (ex contractu);

• Gdy ktoś w drodze umowy zobowiązuje się wobec kontrahenta do świadczenia odszkodowawczego z tytułu szkody, którą temu kontrahentowi wyrządzi on sam, osoba trzecia lub zajście jakiegoś zdarzenia. Świadczenie odszkodowawcze staje się wówczas od razu głównym świadczeniem na rzecz wierzyciela. Typowym przykładem są tu niektóre umowy ubezpieczenia i tzw. umowy gwarancyjne.

• Funkcje świadczenia odszkodowawczego

• Funkcja kompensacyjna - czyni zadość potrzebie naprawienia poniesionej przez poszkodowanego szkody przez to, że odszkodowanie przywraca w jego majątku stan naruszony w wyniku zdarzenia wyrządzającego szkodę.

• Funkcja prewencyjno - wychowawcza - oznacza wywieranie wpływu na częstotliwość przypadków wyrządzenia szkody przez samo wprowadzenie sankcji odszkodowawczej, albowiem naprawienie szkody stanowi w swym założeniu dolegliwość cywilną wobec osoby obowiązkiem tym obciążonej.

• W świetle obu funkcji przepisy KC w dziedzinie odszkodowań mają niewątpliwie na celu ochronę interesów osobistych i majątkowych podmiotów prawa cywilnego.

• Funkcja repartycyjnej odpowiedzialności odszkodowawczej umożliwiającej rozłożenie ciężaru odszkodowawczego na szersze niekiedy wielomilionowe grupy społeczne, często najbardziej charakterystycznym przejawem jest repartycja ubezpieczeniowa w postaci ubezpieczeń od odpowiedzialności cywilnej.

Szkoda i ustalenie jej wysokości

• Pojęcie szkody

• Przepisy KC nie zawierają ustawowej definicji szkody, uznając, że pojęcie to określa wystarczająco język potoczny - czyli rozumienie szkody jako uszczerbek, który następuje w sferze interesów, zwłaszcza majątkowych, określonego podmiotu. Z reguły, będzie to uszczerbek następujący wbrew woli poszkodowanego.

• Szkodą jest każdy uszczerbek, który dotyka poszkodowanego, zarówno o charakterze majątkowym, jak i niemajątkowym. Pewne unormowania specjalne odnoszą się jednak do uszczerbku niemajątkowego. Przeprowadza się rozróżnienie pomiędzy szkodą na mieniu i szkodą na osobie:

• Pojęcie szkody na mieniu w tym znaczeniu odnosi się do uszczerbku, który dotyczy bezpośrednio składników majątku poszkodowanego - bez związku z jego osobą.

• Pojęcie szkody na osobie odnosi się natomiast bezpośrednio do osób poszkodowanych, jest ono bowiem konsekwencją naruszenia jego dóbr osobistych, takich np. jak zdrowie czy integralność cielesna i tylko pośrednio może (choć nie musi_ wyrażać się i w konsekwencjach majątkowych.

• Wszelka szkoda rozpatrywana jako uszczerbek o charakterze majątkowym może mieć w świetle przepisów KC postać dwojaką:

• może obejmować stratę, jakiej doznaje mienie poszkodowanego - wskutek doznania tej straty poszkodowany staje się uboższy niż był dotychczas; jest to tzw. damnum emergens;

• może obejmować utratę korzyści, jakiej poszkodowany mógł się spodziewać, gdyby mu szkody nie wyrządzono; wskutek doznania tej postaci uszczerbku poszkodowany nie staje się bogatszy, jakkolwiek mógł liczyć na wzbogacenie się, mógł go oczekiwać; jest to tzw. lucrum cessans.

• Uwzględnienie w art. 361 § 2 KC obu rodzajów szkody oznacza, że prawo polskie jako regułę przyjmuję zasadę pełnego odszkodowania.

• Art. 361.  § 2. W powyższych granicach, w braku odmiennego przepisu ustawy lub postanowienia umowy, naprawienie szkody obejmuje straty, które poszkodowany poniósł, oraz korzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono.

• Ustalenie wysokości szkody

• Gdy chodzi o ustalenie uszczerbku majątkowego, na ogół jest stosowany sposób ustalenia wysokości szkody zwany różnicowym lub dyferencyjnym.

• Przeprowadza się badanie stanu majątkowego poszkodowanego dla wykrycia różnicy, jaką wywołało zjawisko szkody przed i po jej ujawnieniu się.

• Wysokość damnum emergens można ustalić, jeżeli w majątku osoby poszkodowanej da się uchwycić różnicę wynikającą z tego porównania, która wykazuje zmniejszenie majątku.

• Trudniej jest ustalić lucrum cessans - podstawę obliczniena stanowić bowiem powinno uchwycenie różnicy między stanem majątku osoby poszkodowanej, który rzeczywiście istnieje po nastąpieniu zdarzenia wywołującego szkodę, a stanem majątku hipotetycznym, pomyślanym jaki taki stan, który byłby się urzeczywistnił, gdyby zdarzenie wywołujące szkodę nie nastąpiło. Tak jest np. z utratą spodziewanego zysku z przedsiębiorstwa lub zarobku. Trzeba stwierdzić, że cały przebieg zdarzeń przy ustalaniu lucrum cessans przyjmuję się jako pewną hipotezę, choć nie ma przecież pewności, że tak właśnie toczyłyby się w rzeczywistości. Stąd postulat, by określać lucrum cessans na podstawie sprawdzonych dostatecznie ex post warunkó, w których kształtowało się zdarzenie wyrządzające szkodę.

• Od szkody w postaci lucrum cessans należy odróżnić tzw. szkodę ewentualną. O ile w pierwszym przypadku hipoteza co do utraty korzyści graniczy z pewnością, o tyle w drugim przypadku chodziłoby jedynie o utratę pewnej szansy uzyskania określonej korzyści majątkowej, a nie o utratę samej korzyści (np. pozbawienie szansy wygrania nagrody w konkursie czy wygranej w grze losowej). Na gruncie prawa polskiego trafne wydaje się stanowisko, że szkoda ewentualna, w odróżnieniu od szkody hipotetycznej, nie podlega naprawieniu.

• Jeżeli przy ustaleniu wysokości szkody trzeba oznaczyć wartość doznanego uszczerbku, co jest nieomal regułą, wyłaniają się dalsze zagadnienia. Chodzi o chwilę, która decyduje o wysokości, a przez to i o wartości szkody. Chodzi dalej o zastosowanie właściwego miernika wartości.

• Co do chwili decydującej o wysokości szkody, znane jest zjawisko, że stan uszczerbku może podlegać pewnej dynamice. Uszczerbek początkowo zaistniały może się zwiększyć lub zmniejszyć, zależnie od różnych okoliczności. Dotyczy to np. utraty lub zmniejszenia się zdolności do pracy, zmian w stanie potrzeb poszkodowanego wiążących się ze stanem jego zdrowia.

• KC rozstrzygnął ten problem częściowo w Art. 363 § 2. Jeżeli naprawienie szkody ma nastąpić w pieniądzu, wysokość odszkodowania powinna być ustalona według cen z daty ustalenia odszkodowania, chyba że szczególne okoliczności wymagają przyjęcia za podstawę cen istniejących w innej chwili. Taka formuła potwierdza niewątpliwie wyłącznie zastosowanie zasady nominalizmu pieniężnego w odniesieniu do świadczeń odszkodowawczych.

• Co do miernika wartości, wg którego ma być ustalona szkoda. Można brać pod uwagę:

• wartość tzw. rynkową dobra wg ceny, jaką przedstawia ono dla wszystkich;

• wartość tzw. szczególną dobra według ceny, jaką przedstawia ono dla poszkodowanego ze względu na szczególny sposób jej użycia;

• wartość emocjonalną, czyli tzw. wartość z upodobania, jaką dany przedmiot ma wyłącznie dla poszkodowanego.

• KC zawiera w tej materii tylko wskazówkę częściową; o tyle o ile daje się ona wyczytać z art. 363 § 2. Ceny, o których mowa w tym przepisie, to ceny rynkowe, a przeto i miernik, jaki zastosowano, jest miernikiem nawiązującym do wartości rynkowej.

Wysokość odszkodowania

• Kompensacyjny charakter naprawienia szkody wyrządzonej poszkodowanemu wskazuje na to, że wysokość odszkodowania powinna właściwie ściśle odpowiadać wysokości szkody. Nasuwa się pytanie czy odszkodowanie powinno zawsze odpowiadać pełnej szkodzie?

• Postawione wyżej pytanie prowadzi do konieczności rozważenia kilku problemów:

• Związek przyczynowy

• Istnieje możliwość ograniczenia odszkodowania do części uszczerbku rzeczywiście poniesionego przez poszkodowanego ze względu na określone ujęcie w danym systemie prawa cywilnego kwestii związku przyczynowego.

• Koncepcja adekwatnej przyczynowości, której hołduje KC (art. 361 § 1), wywiera wpływ na segregację zjawisk prowadzących do wywołania szkody. W konsekwencji może to prowadzić także do odróżnienia szkody poniesionej przez poszkodowanego i szkody w danych okolicznościach podlegającej naprawieniu.

• Art. 361. § 1. Zobowiązany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła.

§ 2. W powyższych granicach, w braku odmiennego przepisu ustawy lub postanowienia umowy, naprawienie szkody obejmuje straty, które poszkodowany poniósł, oraz korzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono.

• Wola stron

• Inna możliwością ograniczenia wysokości odszkodowania Mozę wynikać z woli stron związanych stosunkiem zobowiązaniowym. Jeżeli stosunek powstaje z umowy, strony mogą ustalić:

• za jaką szkodę dłużnik ponosi odpowiedzialność;

• czy wysokość odszkodowania ma być odpowiednikiem pełnej wysokości szkody.

• Klauzule ograniczające wysokość są stosowane niejednokrotnie w umowach adhezyjnych.

• Przepisy ustawy

• O takiej możliwości czyni wzmiankę formułą art. 361 § 2 KC. Istnieje możliwość:

• wprowadzenia ograniczenia co do tego, za jaką szkodę ponosi odpowiedzialność;

• np. Art. 438. Kto w celu odwrócenia grożącej drugiemu szkody albo w celu odwrócenia wspólnego niebezpieczeństwa przymusowo lub nawet dobrowolnie poniósł szkodę majątkową, może żądać naprawienia poniesionych strat w odpowiednim stosunku od osób, które z tego odniosły korzyść. - przewiduje jedynie naprawienie straty poniesionej przez poszkodowanego, a więc już nie utraconych korzyści.

• Przepisy, które stanowią, że odszkodowanie nie może przewyższać „zwykłej wartości rzeczy” stanowiącej przedmiot, którego świadczenia dotyczą - Art. 788. § 1. Odszkodowanie za utratę, ubytek lub uszkodzenie przesyłki w czasie od jej przyjęcia do przewozu aż do wydania odbiorcy nie może przewyższać zwykłej wartości przesyłki, chyba że szkoda wynikła z winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa przewoźnika.

Art. 801. § 1. Odszkodowanie za utratę, ubytek lub uszkodzenie przesyłki w czasie od jej przyjęcia aż do wydania przewoźnikowi, dalszemu spedytorowi, dającemu zlecenie lub osobie przez niego wskazanej, nie może przewyższać zwykłej wartości przesyłki, chyba że szkoda wynikła z winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa spedytora.

• Przepisy przewidujące, że uszczerbek poszkodowanego ma być naprawiony w granicach tzw ujemnego interesu umowy np. Art. 387. § 1. Umowa o świadczenie niemożliwe jest nieważna. § 2. Strona, która w chwili zawarcia umowy wiedziała o niemożliwości świadczenia, a drugiej strony z błędu nie wyprowadziła, obowiązana jest do naprawienia szkody, którą druga strona poniosła przez to, że zawarła umowę nie wiedząc o niemożliwości świadczenia.

• wprowadzenia ograniczeń co do tego, czy wysokość odszkodowania ma być odpowiednikiem pełnej wysokości szkody.

• Art. 849. § 1. Zakres obowiązku naprawienia szkody przez utrzymującego zarobkowo hotel lub podobny zakład w wypadku utraty lub uszkodzenia rzeczy wniesionych ogranicza się, względem jednego gościa, do wysokości stokrotnej należności za dostarczone mu mieszkanie, liczonej za jedną dobę. Jednakże odpowiedzialność za każdą rzecz nie może przekraczać pięćdziesięciokrotnej wysokości tej należności. - ograniczenie rozmiaru odszkodowania to górnej granicy

• Ius moderandi

• Ograniczenie wysokości odszkodowania może wynikać z przyznania w tej materii pewnych uprawnień organowi orzekającemu o obowiązku naprawienia szkody. Zakres swobody takiego organu nie zawsze jest jednakowy

• Przyznanie organowi orzekającemu o obowiązku naprawienia szkody pewnej swobody przy ustalaniu wysokości odszkodowania jest w niektórych przypadkach wynikiem konieczności faktycznej. Może się zdarzyć, że ścisłe ustalenie wysokości szkody jest in cocreto niemożliwie lub nader utrudnione - np. szkoda polega na utracie przez poszkodowanego rzeczy nie nowych, lecz używanych gdy stan zużycia nie daje się bliżej określić.

• Kwestie tą rozstrzyga Art. 322. KPC Jeżeli w sprawie o naprawienie szkody, o dochody, zwrot bezpodstawnego wzbogacenia lub o świadczenie z umowy o dożywocie sąd uzna, że ścisłe udowodnienie wysokości żądania jest niemożliwe lub nader utrudnione, może w wyroku zasądzić odpowiednią sumę według swej oceny, opartej na rozważeniu wszystkich okoliczności sprawy. Mamy tu zatem wyraźne upoważnienie do zastosowania uznania organu sądowego.

• Istnieją przypadki, kiedy przyznanie organowi orzekającemu pewnej swobody w omawianej materii jest wynikiem konieczności prawnej. Konieczność ta może wynikać z ukształtowania i wzajemnego stosunku zasad prawnych przyjętych w danym systemie unormowania odpowiedzialności za szkodę:

• zasada compensatio lucri cum damno - gdy jedno zdarzenie wywołuje zarówno uszczerbek, jak i korzyść poszkodowanemu, ostatecznie bierze się pod uwagę stan wynikający ze skompensowania obu pozycji. Np. gdy ktoś zniszczył dom należący do poszkodowanego tak, że nie nadaje się do dalszego użytku, powinien odliczyć do sumy stanowiącej wartość domu przed wypadkiem wartość materiałów budowlanych uzyskanych w wyniku rozbiórki. Zasada ta jest m.in. respektowana w zakresie odszkodowań wynikających z wypadków, w których dochodzi do wypłat pewnych sum poszkodowanemu z tytułu ubezpieczeń. Nie dotyczy to jednak świadczeń z tytułu ubezpieczeń osobowych, które nie mają charakteru kompensacyjnego.

• zasada uwzględnienia tzw. przyczynienia się poszkodowanego - Art. 362. Jeżeli poszkodowany przyczynił się do powstania lub zwiększenia szkody, obowiązek jej naprawienia ulega odpowiedniemu zmniejszeniu stosownie do okoliczności, a zwłaszcza do stopnia winy obu stron.

• W KC ius moderandi zostaje przyznane sądowi orzekającemu w sprawach odszkodowawczych w ramach przesłanek wyznaczanych przez Art. 440. W stosunkach między osobami fizycznymi zakres obowiązku naprawienia szkody może być stosownie do okoliczności ograniczony, jeżeli ze względu na stan majątkowy poszkodowanego lub osoby odpowiedzialnej za szkodę wymagają takiego ograniczenia zasady współżycia społecznego

• Obniżenie odszkodowania zgodnie z tym przepisem jest możliwe wg uznania sądy, przy zachowaniu wielu przesłanek:

• jest ono dopuszczalne w sferze odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych;

• jest ograniczone do stosunków, w których stronami są osoby fizyczne;

• sprawy obniżenia odszkodowania powinny wymagać zasady współżycia społecznego ze względu na stan majątkowy poszkodowanego lub osoby odpowiedzialnej za szkodę.

Sposób naprawienia szkody

Świadczenie polegające na naprawieniu szkody powinno nastąpić w taki sposób, by uszczerbek poniesiony przez poszkodowanego został wyrównany

• Wyrównanie takie może nastąpić przez:

• przywrócenie stanu poprzedniego - tj stanu, który istniał, zanim szkoda została wyrządzona. Taka restytucja nie zawsze jest jednak możliwa z uwagi na charakter uszczerbku albo też z uwagi na rozmiar szkody;

• drogą rekompensaty - przede wszystkim pieniężną - oznacza zapłatę do rąk uprawnionego sumy pieniężnej, która odpowiada wysokości szkody obliczonej wg miernika wartości, jakim jest pieniądz.

---