Opis: Budowa kwiatu: A - płatek korony, B - pręcik, B1 - główka pręcika, B2 - nitka pręcika, C - słupek, C1 - znamię słupka, C2 szyjka słupka, C3 - zalążnia, D - zalążek, E - dno kwiatowe, F - działka kielicha, G - szypułka kwiatowa.
U roślin okrytonasiennych kwiat zbudowany jest z: pręcików ( najważniejsza część kwiatu, organ męski, wyposażony w woreczki pyłkowe, zawierające, jak sama nazwa wskazuje, pyłek), słupków ( organy żeńskie, z zalążkami, zawierającymi komórki jajowe). Kwiaty roślin okrytozałążkowych mają też okrywę kwiatową, czyli okwiat, złożoną zwykle z dwóch okółków, niezróżnicowanych (np. u tulipana) lub zróżnicowanych na zielone działki kielicha kwiatowego (okółek zewnętrzny) i barwne płatki korony kwiatowej (okółek wewnętrzny). Okwiat pełni funkcję ochronną w stosunku do organów rozmnażania oraz często rolę powabni dla zapylających kwiat zwierząt.
Poszczególne elementy kwiatu osadzone są na dnie kwiatowym, będącym silnie skróconą, często poszerzoną osią kwiatową. Budowa kwiatu związana jest ściśle ze sposobem ich zapylania: przez wiatr, wodę lub zwierzęta: owady, ptaki, ssaki i inne. Kwiaty roślin wiatropylnych (np.: drzewa szpilkowe, wierzby, topole, brzozy, pokrzywa, itp.) są na ogół pozbawione okwiatu i często jednopłciowe, tzn. zawierają tylko słupki (kwiaty słupkowe) lub tylko pręciki (kwiaty pręcikowe ). Kwiaty męskie i żeńskie mogą występować na tym samym osobniku (jednopienne rośliny) lub na różnych osobnikach (dwupienne rośliny).
Kwiaty roślin zapylanych przez zwierzęta są na ogół obupłciowe z barwnym okwiatem pełniącym rolę powabni oraz produkują często słodki nektar wydzielany przez miodniki. Budowa kwiatów jest bardzo różnorodna, ale stosunkowo stała w poszczególnych grupach systematycznych, toteż na niej głównie opiera się klasyfikacja roślin nasiennych. Kwiaty nagonasiennych są przeważnie rozdzielnopłciowe, pozbawione okwiatu, wiatropylne, zgrupowane w szyszkowate kwiatostany. Owocolistki nie są zrośnięte w słupki, leżące na nich zalążki są więc "nagie".
Kwiaty okrytonasiennych mają bardzo zróżnicowaną budowę. Na podstawie stosunków symetrii można podzielić je na kwiaty promieniste (o wielu płaszczyznach symetrii, np. jaskry), kwiaty dwuboczne (o 2 płaszczyznach symetrii, np. serduszka), kwiaty grzbieciste (o 1 płaszczyźnie symetrii np. motylkowate, storczyki) i kwiaty asymetryczne. Schematyczną budowę kwiatu przedstawiają tzw. narysy kwiatowe lub wzory kwiatowe. Ze względu na kształt można wyróżnić: kwiaty talerzykowate, lejkowate, dzwonkowate, wargowe, motylkowate (kwiat typowy dla rodziny motylkowatych (Papilionaceae), charakteryzujący się pięciopłatkową koroną złożoną z 5 różnych płatków: górnego zwanego "żagielkiem", dwóch bocznych "skrzydełek", oraz "łódeczki" powstałej ze zrośnięcia się dwóch płatków dolnych) , rurkowate, języczkowate, itp. Kwiaty mogą wyrastać pojedynczo lub zebrane są w różnego rodzaju kwiatostany.
Wśród kwiatów, możemy wyróżnić jeszcze, Kwiat pułapkowy, przystosowany do chwytania zwierząt i zatrzymywania ich na dłużej, by dokonały efektywnego zapylenia. Przykładem mogą być kwiaty kokornaka o rurkowatej, rozszerzonej u podstawy koronie. W wąskiej szyjce rurki znajdują się skierowane w dół włoski uniemożliwiające owadowi wydostanie się z kwiatu aż do momentu ich zwiędnięcia. W międzyczasie owad zostawia na słupku przyniesiony pyłek, a później zostaje obsypany dojrzewającym pyłkiem odwiedzonego kwiatu. W kwiatach pułapkowych niektórych storczykowatych (obuwik) jedyne istniejące wyjście z pułapki prowadzi w taki sposób, by owad musiał przejść obok lub pod znamieniem słupka, a jednocześnie zabrać przyklejoną na swoim ciele dojrzałą pyłkowinę z danego kwiatu. Kwiaty niektórych grzybieniowatych produkują płyn imitujący słodki nektar, w którym topią się owady, a zmyty z ich ciał pyłek zapyla ukryte na dnie zalążki.
Temat: OWOC
Owoc, podobnie jak kwiat, to charakterystyczny organ dla roślin okrytozalążkowych, osłaniający nasiona i ułatwiający ich rozsiewanie się.
Owoc składa się z owocni i nasion. Nasiona powstają z zalążków, a owocnie z zalążni słupka (w tzw. owocach właściwych), czasem w ich wykształceniu uczestniczą też inne części kwiatu, np. dno kwiatowe, okwiat, liście przykwiatowe lub oś kwiatostanu (powstają wtedy tzw. Owoc rzekomy, owoc szupinkowy, w którego wykształceniu, oprócz zalążni, uczestniczą inne składniki kwiatu, tworzące tzw. szupinkę. Przykładem owocu rzekomego jest jabłko, którego soczysta część powstaje z dna kwiatowego, a owocolistki tworzą łuski otaczające nasiona.
Owocnia (perykarp) składa się z trzech warstw: zewnętrzna jednowarstwowa skórka (egzokarp), często zabarwiona, pełni rolę powabni dla zwierząt (w owocach mięsistych), lub (w owocach suchych) zaopatrzona jest w urządzenia czepne (szczecinki, haczyki), lotne (skrzydlate wyrostki, włoski) albo śluzowacieje, co ułatwia przyczepianie się owoców do ciał zwierząt lub rozsiewanie ich przez wiatr. Warstwa środkowa (mezokarp) może być różnej grubości, mięsista lub sucha. Warstwa wewnętrzna (endokarp) jest na ogół jednowarstwowa, może być błoniasta i cienka (jak np. w strąkach grochu) lub gruba i zdrewniała, tworząca pestkę (np. u śliwy).
Owoce dzieli się na owoce pojedyncze, owoce zbiorowe i owocostany. Owoce pojedyncze, powstające z jednej zalążni, dzieli się z kolei na owoce suche (o suchej owocni) i mięsiste (o soczystej owocni). Owoce suche dzieli się na pękające (wysypujące nasiona), jak: mieszek, strąk, łuszczyna i łuszczynka, torebka oraz owoce niepękające (odpadające w stanie zamkniętym), jak orzech i orzeszek, ziarniak, niełupka, wreszcie owoce rozpadające się, jak: rozłupnia i strąk przewęzisty.
Owoce mięsiste są owocami niepękającymi, o soczystej owocni. Zasobnej w cukry, kwasy organiczne i witaminy, czasem zawierają też białko, skrobię i tłuszcz. Owoce te są zwykle jadalne, rozsiewane przez zwierzęta drogą endozoochorii. Owoce mięsiste dzielą się na: pestkowce o zewnętrznej części owocni mięsistej, a wewnętrznej zdrewniałej, tworzącej pestkę (śliwa, morela), jagody o całej owocni soczystej (np.: porzeczka, borówka, pomidor, ogórek), oraz owoce rzekome (owoc typu jabłka, pomarańczy).
Owoce złożone (zbiorowe) powstają z wielu zalążni jednego wielosłupkowego kwiatu, często z udziałem rozrastającego się dna kwiatowego, należą do nich owoce wielomieszkowe (np. u piwonii), owoce wielopestkowcowe (np. u maliny), owoce wieloorzeszkowe (np. u poziomki) oraz rozpadające się wieloniełupki (np. u ślazu).
1. Budowa i rola korzenia.
Korzeń najczęściej jest podziemnym organem wegetatywnym rośliny. Do jego najważniejszych zadań należą: umocowanie rośliny w ziemi, pobieranie wody i soli mineralnych, gromadzenie substancji zapasowych, rozmnażanie wegetatywne oraz symbioza z bakteriami lub grzybami. Rozróżniamy dwa typy systemów korzeniowych: wiązkowy (miedzy innymi u traw) i palowy (np. róża). Korzenie, które nie powstają z zawiązka korzenia nazywamy przybyszowymi. Rozwijają się one na innych organach rośliny (np. łodygach, liściach). Najczęściej tworzą się one na podziemnych pędach. W powstawaniu korzeni bocznych ważną rolę odgrywa tkanka miękiszowa przybierająca częściowo charakter tkanki twórczej, czyli perycykl lub inaczej okolnica. W budowie morfologicznej korzenia palowego możemy wyróżnić kilka stref, z której każda ma przypisane sobie czynności. Rozróżniamy wiec strefę korzeni bocznych, strefę włośnikową (dzięki której roślina pobiera wodę z gleby), strefę wydłużania (w której - jak sama nazwa wskazuje - następuje wzrost i różnicowanie się komórek), stożek wzrostu korzenia zbudowany z komórek inicjalnych (tkanka twórcza produkująca komórki) oraz czapeczkę. Korzeń może ulegać różnym modyfikacjom i spełniać wówczas szereg różnorodnych funkcji:
- korzenie spichrzowe - gromadzą substancje zapasowe (np. u marchwi)
- korzenie asymilacyjne - mają postać taśm zawierających chlorofil (u pewnych gat. storczyków)
- korzenie powietrzne - wykształca się u nich welamen (wielowarstwowa skórka korzenia zbudowana z martwych komórek wypełnionych powietrzem), dzięki temu korzenie te zdolne są do wchłaniania wody jak gąbka (np. z opadów)
- korzenie ssawki - roślina pobiera ze swego żywiciela wodę (jemioła) lub wodę i substancje organiczne (kanianka), korzenie te występują u roślin pasożytniczych lub półpasożytniczych
- korzenie podporowe - chronią roślinę przed zatopieniem, występują u roślin rosnących nad brzegami wód
- korzenie czepne - służące do przymocowania się do gałęzi lub pni drzew wysokich (np. u pnączy)
- korzenie oddechowe - rekompensują roślinom niedobór tlenu za pomocą wyrastających pionowo w górę bocznych odgałęzień korzeni podziemnych
Korzeń musi zapewnić utrzymanie roślinom o dużych rozmiarach, a więc musi przyrastać na grubość. Odbywa się to stopniowo i obejmuje ściśle określone jego strefy. Najczęściej jednak następuje to w strefie korzeni bocznych, dlatego mówimy o niej, że charakteryzuje się budową wtórną. Strefa włośnikowa natomiast jest strefą, w której znajdujemy budowę pierwotną korzenia.
2. Budowa i rola łodygi.
Łodyga to część wegetatywna pędu na której osadzone są liście. Utrzymuje ona roślinę w pozycji pionowej, a także odpowiednio liście, kwiaty, owoce. Jest łącznikiem pomiędzy korzeniami i liśćmi. Wytwarza substancje pokarmowe, transportuje je i magazynuje, a także przewodzi oczywiście wodę. Rozróżniamy dwa rodzaje łodyg, a mianowicie:
- łodygi zielne - są nietrwałe, obumierają pod koniec sezonu wegetacyjnego, występują u roślin jednorocznych (słonecznik, rumianek), dwuletnich (marchew) i wieloletnich czyli bylin (cebule, bulwy)
- łodygi zdrewniałe - są trwałe, charakterystyczne dla wieloletnich form drzewiastych (wiśnia), krzewów (porzeczka) i krzewinek (wrzos)
Łodyga podobnie jak korzeń ulega przyrostowi na grubość. Istnieje jednak pewna grupa roślin nasiennych, a mianowicie rośliny jednoliścienne, u których zjawisko to nie występuje (wyjątkiem są tu palmy) np. trawy, turzyce, liliowate. Aby przyrost był możliwy roślina musi zawierać kambium śródwiązkowe ( z czego wniosek, że trawy, turzyce i liliowate go nie zawierają). O wiązce przewodzącej zawierającej kambium mówimy, że jest - otwarta, zaś wiązka pozbawiona kambium - zamknięta (dla przyrostu na grubość). Łodygi rośliny jednoliściennej jak i dwuliściennej są podobne i zawierają: skórkę, część sitową wiązki, część naczyniową wiązki oraz miękisz. Tu podobieństwa się kończą, gdyż łodyga rośliny dwuliściennej zawiera jeszcze miazgę czyli wspomniane wcześniej kambium.
Łodyga ulega też pewnym modyfikacjom i spełnia wówczas różne funkcje:
- spichrzową (bulwa ziemniaka)
- gromadzącą wodę (kaktus)
- asymilacyjną (kaktus)
- czepną (wąsy u winorośli)
- może służyć też do rozmnażania wegetatywnego poprzez rozłogi, kłącza, bulwy, rozmnóżki i sadzonki pędowe.
3. Budowa i rola liścia.
Liść jest organem wegetatywnym rośliny, będącym częścią pędu. Jego funkcje są bardzo ważne dla życia rośliny:
- asymilująca (asymiluje CO2)
- fotosyntetyzująca (syntetyzuje węglowodany)
- prowadzi wymianę gazową w procesie oddychania
- transpiruje
- niekiedy służy także do rozmnażania wegetatywnego
Najczęściej liść jest płaski i ma dużą powierzchnię asymilacyjną. Liczba liści oraz ich ułożenie jest charakterystyczne dla
danego gatunku. Układ liści na łodygach nazywamy ulistnieniem, które może być:
- skrętoległe - występuje bardzo często (wierzba, szczaw)
- naprzeciwległe - występuje dość często (kasztanowiec, pokrzywa)
- okółkowe - występuje rzadko (moczarka kanadyjska, jałowiec)
W zależności od stadium rozwoju rośliny pojawiają się różne rodzaje liści. Pierwsze z nich to liścienie (powstają w zarodku), następnie rozwijają się liście dolne, potem liście właściwe, a przy rozwijającym się kwiecie - liście przykwiatowe. Liście rozwijają się z pąków. W skład liścia zasadniczo wchodzą ogonek i blaszka liściowa z unerwieniem. U roślin jednoliściennych liście często mają kształt równowąski, a nerwację równoległą, zaś u roślin dwuliściennych liście mają różnorodne kształty, a ich nerwacja bywa najczęściej pierzasta lub dłoniasta. Liście dzielimy na pojedyncze i złożone ( decyduje o tym liczba blaszek). Liście pojedyncze mają jedną blaszkę liściową, która może być cała tzn. nie podzielona (brzoza) lub podzielona na odcinki przez wcięcia (dąb). Liście złożone składają się z kilku blaszek liściowych zwanych listkami (kasztanowiec).
Blaszka liściowa jest zbudowana ze skórki, miękiszu asymilacyjnego oraz tkanki przewodzącej i wzmacniającej. Liść okryty jest z dołu i z góry skórką. Przestrzeń między dolną i górną skórką wypełnia wspomniany już miękisz asymilacyjny, który zwykle występuje w dwóch rozmiarach:
- miękisz palisadowy - zbudowany z podłużnych komórek ściśle do siebie przylegających, bogaty w chloroplasty
- miękisz gąbczasty - zbudowany z komórek o nieregularnym kształcie, zawierający mniej chloroplastów
W miękiszu asymilacyjnym występują wiązki przewodzące, rozgałęziają się wielokrotnie i tworzą delikatną siateczkę przenikającą cały liść. Tak powstaje unerwienie blaszki liściowej. Usztywnia ona blaszkę liściową i, co ważne, doprowadza wodę z solami mineralnymi niemal do każdej komórki liścia i odprowadza z tych komórek asymilaty. Liście podobnie jak i korzeń czy łodyga mogą ulegać modyfikacjom i spełniać następujące zadania:
- spichrzowe - gromadzą materiały zapasowe (cebula) lub wodę (aloes)
- cierni - silnie zdrewniałe, sztywne (akacja, kaktus)
- czepne - wąsy służą jako organ owijający się wokół podpory (groch)
- pułapki - występują u roślin mięsożernych (dzbanecznik), przy czym ich liście wydzielają sok zawierający enzymy trawienne,
toteż uwięziony owad ulega częściowemu strawieniu
- ochronne - łuskowate liście osłaniające pąki wierzchołkowe i boczne w okresie spoczynku.
1