2. MAJĄTEK PRZEDSIĘBIORSTW

2.1. Składniki majątku przedsiębiorstwa Przedsiębiorstwo, aby prowadzić działalność gospodarczą, musi posiadać odpowiednią bazę materialną. Stanowi ją potencjał wytwórczy przedsiębiorstwa, składający się głównie ze środków produkcji, a więc środków pracy (budynki, maszyny i urządzenia) i przedmiotów pracy (surowce i materiały). Bazę materialną tworzą własne środki gospodarcze przedsiębiorstwa, stanowiące jego majątek, oraz ewentualnie środki wypożyczone, będące majątkiem cudzym w dyspozycji przedsiębiorstwa. Majątek przedsiębiorstwa stanowią także produkty, towary oraz wartości pieniężne. Źródłem pochodzenia majątku są kapitały (fundusze) własne, włożone przez założycieli przedsiębiorstwa i pomnażane z zysku, oraz kapitały obce, najczęściej kredyty bankowe. Zasoby majątkowe przedsiębiorstwa, zwane też jego aktywami, utworzone z kapitałów własnych i obcych, występują w wielu postaciach (rys. 6). Można je ująć w trzy grupy: - rzeczowe składniki majątku (aktywa rzeczowe), - finansowe składniki majątku (aktywa finansowe), - wartości niematerialne i prawne. Rzeczowe składniki majątku obejmują: środki pracy, przedmioty pracy i produkty. Finansowe składniki majątku stanowią głównie środki pieniężne i papiery wartościowe oraz należności, a do wartości niematerialnych i prawnych zaliczamy m.in. nabyte prawa majątkowe. Z uwagi na rolę ekonomiczną spełnianą przez majątek w procesie gospodarczym dzieli się go na dwie zasadnicze grupy: - majątek trwały (aktywa trwałe), - majątek obrotowy (aktywa obrotowe). Do majątku trwałego zalicza się tę część majątku, która w danej postaci trwa dłużej niż rok. Reszta to majątek obrotowy.   ZASOBY MAJĄTKOWE - AKTYWA PRZEDSIĘBIORSTWA Podział według kryterium ekonomicznego Środki pracy Przedmioty pracy Produkty i pieniądze Podział według kryterium własności Majątek własny Majątek obcy w dyspozycji Podział według kryterium postaci Wartości niematerialne i prawne Majątek rzeczowy Majątek finansowy Podział według kryterium trwałości Majątek trwały Majątek obrotowy Podział szczegółowy według rodzajów Wartości niematerialne i prawne Rzeczowy majątek trwały (środki trwałe i środki trwałe w budowie) Należności długoter- minowe Inwestycje długoter- minowe Rzeczowy majątek obrotowy (zapasy) Należności krótkoter- minowe Inwestycje krótkoter- minowe  Rys. 6. Klasyfikacja majątku przedsiębiorstwa Podstawowym kryterium tego podziału jest okres funkcjonowania majątku w tej samej postaci. 2.2. Majątek trwały 2.2.1. Składniki majątku trwałego Uwzględniając kryterium trwania w czasie, do majątku trwałego zalicza się: - wartości niematerialne i prawne, - środki trwałe, - środki trwałe w budowie, - należności długoterminowe, - inwestycje długoterminowe. Główny składnik majątku trwałego stanowią środki trwałe. Środkami trwałymi są rzeczowe aktywa przedsiębiorstwa o przewidywanym okresie ekonomicznej użyteczności dłuższym niż rok, kompletne, zdatne do użytku i przeznaczone na potrzeby przedsiębiorstwa. Zalicza się do nich w szczególności nieruchomości (grunty, budynki, lokale), ruchomości (maszyny, urządzenia, środki transportu) i inwentarz żywy (zwierzęta użytkowe i hodowlane), stanowiące własność przedsiębiorstwa lub będące w jego posiadaniu (prawo użytkowania wieczystego gruntu, spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego), a także oddane mu do używania, jeżeli warunki umowy to przewidują (leasing finansowy). Ilość środków trwałych posiadanych przez przedsiębiorstwa jest zazwyczaj znaczna i zależy od rodzaju prowadzonej działalności gospodarczej (przemysł, budownictwo, rolnictwo, handel, usługi) oraz stopnia technicyzacji procesu gospodarczego (praca ręczna, zmechanizowana, zautomatyzowana). Różnorodność występujących środków trwałych spowodowała konieczność ich sklasyfikowania. Rozporządzenie Rady Ministrów z 30 grudnia 1999 r. w sprawie Klasyfikacji Środków Trwałych (KŚT) ustala ich podział na 10 grup: 0 Grunty (tereny przemysłowe, inne tereny zabudowane, użytki kopalne, tereny komunikacyjne); 1 Budynki i lokale (budynki przemysłowe, budynki transportu i łączności, budynki handlowo-usługowe, budynki biurowe); 2 Obiekty inżynierii lądowej i wodnej (budowle dla górnictwa i kopalnictwa, elektrownie, rurociągi i linie telekomunikacyjne oraz linie elektroenergetyczne dalekiego zasięgu, drogi kołowe i kolejowe, budowle wodne); 3 Kotły i maszyny energetyczne (kotły grzejne i parowe, maszyny napędowe, silniki spalinowe i elektryczne, turbozespoły); 4 Maszyny, urządzenia i aparaty ogólnego zastosowania (obrabiarki, młoty, prasy, pompy, sprężarki, piece, zespoły komputerowe, roboty); 5 Specjalistyczne maszyny, urządzenia i aparaty (przemysłu chemicznego, górnicze, gazownicze, przerobu drewna, wyrobów włókienniczych); 6 Urządzenia techniczne (zbiorniki naziemne, urządzenia i aparatura energii elektrycznej, urządzenia telewizyjne i radiotechniczne, urządzenia elektroenergetyczne); 7 Środki transportu (tabor szynowy, pojazdy mechaniczne, tabor konny, tabor pływający, tabor lotniczy); 8 Narzędzia, przyrządy, ruchomości i wyposażenie (narzędzia zwykłe i elektryczne, sprawdziany, aparaty i sprzęt laboratoryjny, meble, wyposażenie techniczne do prac biurowych); 9 Inwentarz żywy (zwierzęta użytkowe i hodowlane). Środki trwałe stanowią o technicznym uzbrojeniu pracy ludzkiej. Im są doskonalsze, tym łatwiejsza, a jednocześnie wydajniejsza jest ludzka praca. Właściwością rozwoju gospodarczego jest stały wzrost technicznego uzbrojenia pracy, wyrażający się wzrostem środków trwałych przypadających na jednego zatrudnionego. Szczególnie korzystny jest wzrost liczby nowoczesnych maszyn i urządzeń. Czynnikiem zwiększającym udział środków trwałych w przedsiębiorstwach jest m.in. wprowadzanie w coraz większym zakresie urządzeń zwiększających bezpieczeństwo i higienę pracy oraz służących ochronie środowiska naturalnego. Właściwa gospodarka środkami trwałymi wymaga prowadzenia dokładnej ich ewidencji. Do ewidencji środków trwałych służą karty obiektu (środka trwałego) i księgi inwentarzowe zawierające ich charakterystykę techniczną, wartość inwentarzową, informacje o miejscu użytkowania i stopniu zużycia. Środki trwałe w budowie (dawniej zwane inwestycjami) - to zaliczone do aktywów trwałych środki w okresie ich budowy lub montażu, a także rozbudowa lub inne ulepszenia już istniejących środków trwałych. Łącznie ze środkami trwałymi stanowią rzeczowy majątek trwały. Wartości niematerialne i prawne - to nabyte prawa majątkowe nadające się do gospodarczego wykorzystania, o przewidywanym okresie ekonomicznej użyteczności dłuższym niż rok, przeznaczone do używania na potrzeby przedsiębiorstwa. Zalicza się do nich w szczególności: - autorskie prawa majątkowe, licencje i koncesje; - prawa do wynalazków, patentów i znaków towarowych; - know-how; - nabytą wartość firmy i koszty zakończonych prac rozwojowych. Należności długoterminowe - wynikają z niektórych kontraktów, przewidujących rozliczenia w terminie dłuższym niż 12 miesięcy, oraz z umów leasingu. Inwestycje długoterminowe - to aktywa trwałe nabyte w celu osiągnięcia korzyści ekonomicznych, wynikających z przyrostu ich wartości lub uzyskania przychodów w formie odsetek i udziałów w zyskach (dywidenda) albo innych pożytków. Do inwestycji długoterminowych zalicza się: - udziały i akcje w innych spółkach, - długoterminowe pożyczkowe papiery wartościowe (obligacje, listy zastawne, certyfikaty inwestycyjne - zob. p. 2.4.1), - udzielone innym podmiotom pożyczki długoterminowe, - nieruchomości oraz wartości niematerialne i prawne, które nie są użytkowane przez przedsiębiorstwo, lecz zostały nabyte w celu osiągnięcia korzyści, np. z tytułu najmu lub dzierżawy. 2.2.2.-2.2.5. - pominięte 2.3. Majątek obrotowy  2.3.1. Klasyfikacja majątku obrotowego Drugą część majątku przedsiębiorstwa stanowi majątek obrotowy (aktywa obrotowe), zwany też środkami obrotowymi. Do majątku obrotowego należą przedmioty pracy (z wyjątkiem ziemi uprawnej, która jest środkiem trwałym), produkty przeznaczone do sprzedaży oraz różne składniki (wartości) finansowe. Majątkiem obrotowym są więc składniki, które nie mają charakteru trwałego, a ich cechą charakterystyczną jest to, że są w ciągłym ruchu i stale się zmieniają, przechodząc z jednej postaci w inną, stosownie do procesów gospodarczych zachodzących w przedsiębiorstwie. W przedsiębiorstwie przemysłowym za posiadane pieniądze nabywa się materiały i surowce, które sukcesywnie zużywa się w produkcji. Z produkcji uzyskuje się wyroby gotowe, które się sprzedaje, oczywiście także za pieniądze. Środki obrotowe występują więc w kilku postaciach. W każdej z nich występują krótko, w zależności od rodzaju procesu gospodarczego. Majątek obrotowy przedsiębiorstwa obejmuje: - zapasy, - należności krótkoterminowe, - inwestycje krótkoterminowe. Zapasy należą do rzeczowych składników majątku obrotowego i obejmują: - materiały, - produkty niezakończone, - produkty gotowe, - towary. Materiały stanowią zapasy przedmiotów pracy (surowców, materiałów i półproduktów obcych oraz opakowań) nabytych w celu zużycia. Produkty niezakończone obejmują niegotową jeszcze produkcję, składającą się ze stanów produkcji w toku i zapasów półproduktów własnych. Produkty gotowe - to zapasy wyrobów gotowych i półfabrykatów własnych przeznaczonych na sprzedaż, roboty i usługi zakończone, lecz jeszcze niesprzedane oraz posiadany inwentarz żywy, niezaliczony do środków trwałych (inwentarz do uboju). Towary obejmują zapasy produktów pracy innych przedsiębiorstw nabytych w celu odsprzedaży w stanie nieprzetworzonym. Należności krótkoterminowe są to kwoty pieniężne należne od odbiorców (dłużników) za sprzedane, a jeszcze niezapłacone produkty i towary oraz inne należności z tytułu udzielonych zaliczek, nadpłat, z tytułu kar i odszkodowań umownych, obciążeń za niedobory i szkody, a także należności sporne, czyli roszczenia. Inwestycje krótkoterminowe - to finansowy majątek obrotowy nabyty lub posiadany w celu osiągania korzyści ekonomicznych i dokonywania za ich pomocą transakcji gospodarczych. Do inwestycji krótkoterminowych zalicza się: - papiery wartościowe przeznaczone do obrotu, - środki pieniężne. Papiery wartościowe przeznaczone do obrotu obejmują udziały i akcje oraz inne papiery wartościowe krótkoterminowe, których termin zapłaty przypada w okresie od 3 miesięcy do 1 roku. Do środków pieniężnych zalicza się gotówkę, pieniądz bezgotówkowy i inne środki pieniężne. Na gotówkę składają się banknoty i monety przechowywane w kasie. Pieniądz bezgotówkowy stanowią środki pieniężne ulokowane na rachunkach bankowych. Zarówno środki gotówkowe, jak i bezgotówkowe środki pieniężne podlegają podziałowi na krajowe (w walucie polskiej, czyli złotych) i zagraniczne (w walutach obcych: dolary, euro, funty, franki i inne). Oprócz gotówki i pieniądza bezgotówkowego przedsiębiorstwa mogą dysponować również innymi środkami pieniężnymi. Są nimi np. dokumenty wyrażające prawo do zamiany na gotówkę (czek gotówkowy) lub pieniądz bezgotówkowy (czek rozrachunkowy) oraz weksle obce, jeżeli są płatne w ciągu 3 miesięcy od daty ich wystawienia. Zgodnie z aktualnymi przepisami papiery wartościowe krótkoterminowe, płatne w ciągu 3 miesięcy, zalicza się do środków pieniężnych.  Struktura środków obrotowych w przedsiębiorstwach kształtuje się różnie, zależnie od rodzaju przedsiębiorstwa i jego procesu gospodarczego. W przedsiębiorstwach przemysłowych znaczny udział w środkach obrotowych mają zapasy materiałowe. W przedsiębiorstwach przemysłowych o długim cyklu produkcyjnym znaczny jest udział produkcji w toku. W przedsiębiorstwach handlowych większość środków obrotowych stanowią towary.

Długoterminowe należności stanowią spodziewane wpływy korzyści ekonomicznych, które nastąpią powyżej roku, licząc od dnia bilansowego. Należy zaznaczyć, że nie ujmuje się tu należności z tytułu dostaw, usług, nawet wtedy, gdy termin ich wymagalności będzie dłuższy od 12 miesięcy licząc od dnia bilansowego. Wymienione należności w całości ujmowane są w aktywach obrotowych z podziałem na: do 12 miesięcy, powyżej 12 miesięcy. W wypadku innych należności obowiązują aktualne zasady ich ujmowania w bilansie, i tak: jeżeli będą wymagalne w ciągu 12 miesięcy ujmuje się je w aktywach obrotowych, natomiast jeżeli część lub ich całość jest wymagalna powyżej 12 miesięcy - zestawia się je w aktywach trwałych. Należy ponadto zaznaczyć, że należności długoterminowe zestawia się w podziale na:

1. Od jednostek powiązanych,

2. Od pozostałych jednostek.

Przykładem długoterminowych należności są kaucje wpłacone z tytułu leasingu lub wynajmu lokali, jeżeli odpowiednie umowy wygasają później niż rok po dniu bilansowym.[1]

Należności krótkoterminowe, zaliczane do aktywów obrotowych, stanowią:

1. Wszystkie należności z tytułu dostaw i usług niezależnie od umownego terminu ich wymagalności (zapłaty), na przykład należności z tytułu sprzedaży ratalnej, ujmuje się jako aktywa obrotowe, mimo że okres ich wymagalności może wynosić powyżej 12 miesięcy.

2. Należności z innych tytułów niż sprzedaż (na przykład: z tytułu udzielonych pożyczek dla pracowników, należności od budżetu z tytułu nadpłaconych podatków) wymagalne w ciągu 12 miesięcy od dnia bilansowego.

Należy pamiętać, że w pozycji B.II aktywów nie ujmuje się należności z tytułu zaliczek zapłaconych dostawcom. Zaliczki te wykazuje się w tej grupie aktywów, której zaliczka dotyczy, i tak zaliczki zapłacone na poczet nabycia:

• wartości niematerialnych i prawnych - wykazuje się w pozycji A.I. 4 aktywów,

• środków trwałych w budowie - wykazuje się pozycji A.II.3 aktywów,

• towarów, materiałów, usług - wykazuje się w pozycji B.I. 5 aktywów.

Podobnie jak długoterminowe, również krótkoterminowe należności należy ująć w podziale na jednostki powiązane i pozostałe, co przedstawia następujące zestawienie:

1. Należności od jednostek powiązanych,

1. z tytułu dostaw i usług, o okresie spłaty:

• do 12 miesięcy,

• powyżej 12 miesięcy,

2. inne należności,

Należności od pozostałych jednostek:

1. Należności z tytułu dostaw i usług, o okresie spłaty:

• do 12 miesięcy,

• powyżej 12 miesięcy,

Należności z tytułu podatków, dotacji, ceł i ubezpieczeń społecznych,

Inne należności,

Należności dochodzone na drodze sądowej.

Tytuły należności ujmowanych poszczególnych pozycjach aktywów obrotowych zawiera tabela 1.

Tabela 1. Tytuły należności wykazywane w poszczególnych pozycjach bilansu

Pozycja bilansu	Tytuły należności
B.II.1a i 2a - Należności z tytułu dostaw i usług	Należności, w tym także sporne, jednak niekierowane na drogę postępowania sądowego i niesprzedane innym jednostkom, za dostarczone odbiorcom wyroby, roboty i usługi oraz towary, zapłacone dostawcom kaucje za opakowania, reklamacje w toku negocjacji, posiadane na dzień bilansowy weksle i czeki uzyskane za należności z tytułu dostaw i usług, ale zwrócone wobec braku pokrycia, należności z tytułu oddanych w leasing operacyjny, najem i dzierżawę środków trwałych,
B. II.2 b- Należności z tytułu podatków, dotacji, ceł, ubezpieczeń społecznych i zdrowotnych oraz innych świadczeń	nadpłaty podatków, nadwyżka VAT naliczonego nad należnym, należne dotacje, należne środki od ZUS, inne należności, w stosunku do których stosuje się postanowienia Ordynacji Podatkowej,
B. II. 1c i 2c - Inne należności	należności od jednostek, którym sprzedano środki trwałe, środki trwałe w budowie, inwestycje w nieruchomości oraz wartości niematerialne i prawne, papiery wartościowe, świadczenia działalności socjalnej i bytowej i inne należności niestanowiące przedmiotu właściwej działalności jednostki, należności od pracowników z tytułu stosunku pracy, udzielonych zaliczek na poczet kosztów podróży służbowej, zakupów, udzielonych pracownikom pożyczek, w tym także na cele mieszkaniowe, należności z tytułu sprzedaży pracownikom towarów, produktów, należności z tytułu niedoborów, należności od zakładów ubezpieczeniowych z tytułu odszkodowań,
B.II.2d - Należności dochodzone na drodze sądowej	należności skierowane na drogę sądową.

---