SEMIOTYKA
Ch. Morris - terminologia - syntaktyka (teoria składni), semantyka (teoria znaczenia), pragmatyka (teoria oddziaływania językowego i komunikacji)
Percie: semiotyka - teoria rozumienia i interpretacji znaków i przedstawień
Interpretacja - znak denotuje obiekt, gdy go się rozumie - przełożenie 1 znaku na 2, ciąg (spójny) transformacyjny (logika redukcji i indukcji) znaków wskazujący na określony obiekt
W obrębie spójności kodów porozumiewanie się
Kodowanie informacji - np. język ciała
spójne konstruowanie znaków w przestrzeni malarskiej, muzycznej, architektonicznej - kod, kodowanie
interpretacja - w obrębie różnych kodów, znaków
Peirce - klasyfikacja znaków - 3 typy:
Symbol - denotuje obiekt, konwencjonalne reguły przyporządkowania symboli i obiektów, wszystkie znaki językowe
Ikony - odwzorowują, przekładają na własny język cechy obiektu, zawsze izotoniczna relacja - np. mapy, logiczne schematy zdań
Indeksy - oznaki, bezpośrednia styczność z desygnatami (gorączka, ślady stóp)
Szkoła tartuska i fr. - połaczenie semiotyki, strukturalizmu, krytyki archetypowej i mitograficznej
Szkoła tartuska - lata 60. XX w. - Jurij Łotman, Borys Uspienski, Toporow, Mieletyński, Iwanow i (?)
Budowanie wtórnych systemów modelujących - lietartura, mitologia, folklor, rytuał, teatr, malarstwo, film, przestrzeń urbanistyczna
Elementy struktury - poza… (?) - ze strukturalizmu
Składniki struktur jako znaki - z semiotyki
Przez znak do badania obiektu
Łotman:
znak włączony w bardzo złożony system → tekst ≠ struktura;
tekst to inwariant struktury (znaki współstanowią strukturę, f-cja generatywna łączenia znaków w jakieś struktury)
każdy tekst artystyczny organiczną całością, jednością systemową
tekst artystyczny uzupełniony przez warstwy struktury pow. (?)
tekst artystyczny: (Czerwony Kapturek - babcia - las) jako relacja + dodatkowe jakości (inwarianty) - jaki las, jakie oczy Kapturka, języki
struktura tekstu zawsze strukturą jego znaczenia, struktura fundamentalna dla znaczenia
inwarianty dookreślają i modyfikują znaczenie
wszystkie aktualizacje struktur - jako ekwiwalencja struktur i tematów
wszystkie teksty artystyczne i struktury związane z wtórnym systemem modelującym
opozycja natura - kultura; gotyk w kulturze śródziemnomorskiej - relacja z Bogiem; labirynt; ideologia przestrzeni → dekodowanie inwariantów wg tego wtórnego systemu modelującego; specyficzna aksjologia - zapośredniczona przez wtórny system modelujący wyprowadzony przez kulturę - aktualny wtórny system modelujący
ikona - działa bezpośrednio, ikonopis - specyficzny system kodowy, odsyłanie do znaczenia określonego gestu, każdego szczegółu
Łotman: liryka - elementy naddane: np. system wersyfikacyjny, konstrukcja „ja”
Epika: wtórny system modelujący to np. czas (spiralny, mitologiczny i in.), przestrzeń, narrator
Dostojewski - myślenie sprzecznościami
Struktury artystyczne ↔ struktury pozaartystyczne, struktury pozaodbiorcze (zewnątrztekstowe struktury odbiorcze, odbiorca jako w pełni realny składnik tekstu); strukturalistyczne myślenie - wszystkie struktury na siebie oddziałują
Borys Uspienski - strukturalna wspólnota różnych rodzajów sztuk; kategorie pozwalające je badać:
perspektywa - pojęcie analityczne; kluczowe przy analizie różnych rodzajów sztuk
montaż - w odniesieniu do sztuki filmowej i literackiej (fragmentacja perspektywy); noveau roman - Robbe Grillet; montaż - łączenie akapitów, twardy lub miękki - ostre łączenie lub płynność
p-kt widzenia
w różnych rodzajach sztuk
oznacza specyficzne miejsce w relacji do przedstawienia
formowana scena tekstowa; montaż leksji - tekst rozgwieżdżony (Barthes)
„ja” oglądające ustanowionym p-ktem widzenia
zajęcie p-ktu w przestrzeni miejskiej; dziś miasto labirynt, nie miasto - centrum; w mieście przestrzenie wykluczone zajmowane przez Żydów, artystów, trędowatych
Miejsce przebywania, upodmiotowienia ≠ miejsce wykluczenia (takie podział ustanowiony przez wtórny system modelujący)
P-kty widzenia - inny podmiot romantyczny a inny podmiot współczesny
U malarza Juana Miro - wielopoziomowe nakładanie planów, dezantropomorfizacja - wszystko takie samo w dowolnym punkcie płaszczyzny → brak silnego „ja”, z którego świat jest opowiadany, świat amorficzny, schizofreniczne rozwarstwienie podmiotu
charakterystyka przestrzenno-czasowa
przestrzeń i czas zawsze obecne, ciało rozwija przestrzeń
przestrzeń w rozumieniu physis, ale i jako sposób organizacji tworzywa artystycznego
analiza: izolowanie i porównywanie płaszczyzny tekstu, np. podczas sztuki zainteresowanie samymi przedmiotami, oderwanie sfery przedmiotów od sfery tła epickiego
np. realizm - przedmioty żyją z ludźmi
negatywne wzorce przestrzeni - ściśnięte, „szczurze” w literaturze absurdu
powiązanie przestrzeni literackiej, publicznej, społecznej
rama tekstu artystycznego → np. u Eco koncepcja ramy wwiniętej do wewnątrz (przejęta przez Derridę)
zasada: np. sygnatura „ja” mówiącego - nieskończenie wiele tekstów produkowanych z ramy
jak funkcjonuje w relacji do innych tekstów tego autora
np. Leśmian: ramą sfera morfodynamiczna języka polskiego, poetyka zmysłów; Poświatowska: biologiczne zaburzenie serca, arytmia dająca się odczytać w tekście
światy odpowiadają światom z innych kodów - np. poezji Leśmiana odpowiada malarstwo Maxa Ernsta
[poza Eco] topika wstępu i zakończenia - opowiadania Cortazara - dyskurs 1 i ostatniego zdania powiązany z treścią opowiadań
relacja rama - tło - 1 plan → teksty artystyczne, społeczne - ta całość połączona z innymi całościami
W. Toporow - współpraca z Mieletyńskim
Włączenie krytyki mitograficznej; mity w aspekcie porównawczym
Toporow: kosmologiczne źródła wczesnohistorycznych opisów
Kategorie porównawcze: ustanowienie wzorca przestrzeni - axis mundi (oś świata) - koncentrowanie się czasoprzestrzeni; opozycja chaos - kosmos
Toporow - mity o jaju wielkanocnym
Szkoła francuska
Greimas [Gremas], Todorow, Rolad Barthes [Barter] - leksja, tekst rozgwieżdżony; Julia Kristeva
Gremaint: ideologia - literatura jako zbiór inwariantów mitów:
Badanie 3 składników tekstu: armatura (leksyka), kod (sposób porządkowania leksyki), komunikat (to, co wyprowadzone z leksyki za pośrednictwem kodu)
Kodowanie w 3 charakterystycznych typach syntagm:
syntagma performatywna - s. próby
potrójna próba: psychiki, ciała, ducha - 3 zagadki
źródłowe próby
próby uruchamiają akcję; sprostanie im lub nie
syntagma kontraktowa - ustanowienie i zerwanie umowy - też w liryce → specyficzne ukształtowanie przedmiotu i podmiotu
syntagma dysjunkcyjna - wyjazdy i powroty
Greimas: jak ewoluowała na osi diachronii
Film; literatura: Światowidz Gretkowskiej (wraca z sobą inną), Władca Pierścieni
Rolad Barthes: NARRATOLOGIA
Teksty artystyczne nie odnoszą się do rzeczywistości pozajęzykowej, ale odsłaniają własny system kodowania znaczeń
Gramatyka narracyjna - badać ją, a nie to, o czym opowiada tekst
TEORIA AKTÓW MOWY
J. Austin, Mówienie i poznawanie
Jak działać słowami? - nie odwzorowywanie rzeczywistości w języku, nie mimesis, tylko pragmatyzm
3 rodzaje aktów mowy:
lokucja - komunikowane znaczenie w zgodzie z regułami syntaktycznymi, semantycznymi, pragmatycznymi; akt komunikacji miedzy nadawcą a odbiorcą
illokucja - stosunki między wypowiedzią a zewnętrznym kontekstem, zawsze konwencje językowe regulują te stosunki ⇒ nadawca aktu oczekuje trafnej reakcji odbiorcy na swoją wypowiedź - rozmowa, dialog, dyskurs
perlokucja - oddziaływanie na odbiorcę i rzeczywistość pozajęzykową → zakazy, nakazy; odbiorca komunikatu może odmówić → akt perlokucji nieskuteczny pragmatycznie
Składowe akty mowy:
intencja
planowanie (jak w lingwistyce: podział ról odtwarzanych w danym tekście, scenariusz wydarzeń)
np. w modlitwie - planowanie przejrzyste; w Kubusiu Puchatku - zdefiniowane rozplanowanie ról, gra ról
wykonanie - akt ekspresji, sposobu artykulacji
skutki - rama, perlokucja → w literaturze dany akt powoduje narastanie fabuły
kontekst
Austin: lokucja - gramatyka; illokucja - retoryka; perlokucja - fortunność związana z pragmatyką
Fortunność (warunki):
uczestnik - kompetencje
okoliczności - właściwe
formuła słowna właściwie wypowiedziana
wykonanie aktu - spójne → pragmatyzm nie zakładał podwójnego aktu komunikacji, nie brał pod uwagę kłamstwa, fałszywa artykulacja nie była katem mowy
stosowne zachowanie po zakończeniu aktu
rozwój koncepcji - Searle (Umysł na nowo odkryty, Czynności mowy…)
umysł ma charakter intencjonalny, wszystkie spostrzeżenia i inne stany mają swój obiekt; podobnie analizujemy język - intencjonalnie wobec obiektu
kwestie luk poznawczych, luk językowych → miejsca nienacechowane, bo nieintencjonalne, niefunkcjonalne; intencjonalność działa w przestrzeni nacechowanej
reguły okrążania danego miejsca - dotarcie do miejsca nacechowanego, np. nie sposób wyrazić drzewo w 1 osobie
hipoteza tła - istnieje część nieartykułowanego w danym momencie leksykonu, nieartykułowanej rzeczywistości, jednak jest ona niezbędna, by zaszła lokucja, perlokucja
do kelnera „Schabowy raz!” - wiadomo, że oczekujemy potrawy na talerzu, sztućców, będziemy jeść na stole, a nie pod
milcząca wiedza, tło, kontekst
intertekstualizm - tekst zanurzony wśród innych pretekstów, posttekstów
hipoteza tła - współstanowi ją nasza cielesność - jemy, nie kontrolujemy świadomością działań reszty ciała; owa wiedza ciała ujawnia się w sytuacjach granicznych
gramatyka - także kompetencją tła, po prostu funkcjonuje, pragmatyka; gdy tego świadomość → eksperymenty, np. nagromadzenie czasowników ⇒ dynamika, wiele rzeczowników ⇒ brak poruszania się
Searle - krytyka Austina - aktualna treść komunikatu tylko w odniesieniu do tła
Pragmatyka językowa i literacka - skuteczność w działaniu słowami - konieczna znajomość kontekstu
Rozpoznać milczącą wiedzę, tło
Zaburzenia w komunikacji, bo milczące tła różne, różna przestrzeń intencjonalna
Kryterium fortunności, dobrze artykułować rolę nadawcy i odbiorcy
Warunki spełnienia wyznacza tło
Literaturoznawstwo
Richard Ohmann - dzieło literackie to zapis pozornych aktów mowy
Pozorne akty mowy → rzeczywistość fikcyjna, nie ingerują bezpośrednio w świat
Literatura to akty mowy
Kilkanaście fundamentalnych aktów mowy: modlitwa, prośba, pouczenie, oskarżenie, usprawiedliwienie, ocena, zarzut, pozdrowienie, przeprosiny, postanowienie, wyjaśnienie
Nie chodzi o gatunki, konwencje; poziom illokucji, w kontakcie składniki struktury personalnej; każdy z tych katów mowy pro-wokuje
I okres literatury ustnej → konwencje, gatunki, zaklęcia, inwokacje, prośby; źródłowa struktura aktów mowy
Dramat - w obrębie fikcyjnego świata literatury → konflikt świat fikcyjny a świat rzeczywisty, nieciągłość tych aktów mowy w stosunku do rzeczywistości
Literatura jako spójny tekst kreuje spójną rzeczywistość; to pozorne akty mowy kreują rzeczywistość fikcyjną
Spójność pozornych aktów mowy zabezpiecza spójność rzeczywistości fikcyjnej, poczucie spójnej wizji świata
Nietzche - Grecy przerażeni życiem, teatr jako świat uporządkowany, umożliwiający doświadczenie katharsis
H. Schmidt
W interpretacji dramatu i teatru absurdu (Havel, Mrożek, Pinter, Beckett)
Trylog - kategoria analityczna jego autorstwa
Pinter i Beckett - akt illokucyjny 2 osób, ale akt ten odnosi się do 3 osoby; trzeci jako milczący, niemy, odbiera te akty jako perlokucje
W obrębie illokucyjnych aktów mowy - zjawisko nowomowy, łamanie reguł, brak fortunności, język przemocy, język niczyj (2 osoby w trylogu rozmawiają slangiem np. środowiska reklamy, nie uruchamiaja podmiotowości)
Nie ujawniają, kim są, to język władzy
W trylogu 3 osoba godzi się na bycie ofiarą
Na poziomie teatru angażowanie instancji zewnątrztekstowej, trzecim, milczącym staje się odbiorca, narzucanie mu roli ofiary → rozwój teatru absurdu
Analiza funkcji trzeciego - analiza tych tekstów pod kątem przemocy
Masłowska - narzuca żargon, subkulturę, nowy model fikcji poznawczej, analizy rzeczywistości fikcjonalnej
Przemiana lektor in fabula - stanięcie naprzeciw tekstu
H. S.: pewne konwencje odsłonięte przez teatr absurdu - nie mimesis, ale demoralizująca f-cja języka, demoralizacja świata w języku
Nowy model odbiorczy - chwytywanie, co tekst mówi w relacji do rzeczywistości
Rorty - moralna refleksja nad językiem
Problemy władzy - wiedzy, wiedzy - władzy (Foucault)
Teatr absurdu odsłania przemoc w języku
Rozmaite dyskursy przejęły władzę - dyskurs nauk ścisłych, elitarnej sztuki, specjalizacja języka; odbiorca marginalizowany, ofiara, nie ma wiedzy, by zareagować
Pluralizm dyskursów
Władzę ma ten, kto mówi
Bogini przemocy - Bia - milczenie
Girard, Foucault, Schmidt - milczenie tam, gdzie przemoc
Gdy planowanie, podział ról - któryś z podmiotów na poziomie kozła ofiarnego; wybrany z grupy społecznej i ulokowany w przestrzeni wykluczenia - np. w celi, w sytuacji absurdalnej, np. pod stołem
Ofiara - ograniczona sfera przedmiotowa, degradacja przedmiotów
Ci, którzy mają władzę, posiadają najlepsze przedmioty
W analizie trylogu należy też uwzględnić sferę przedmiotów
Trzeci - możliwy także zbiorowy - przestrzeń masowa
3 ofiarą zbiorową, pożądanie tych samych przedmiotów, które posiadają dominujący 2 i 1 → moda, idolatria; kreowanie zbiorowe na poziomie ofiary, społeczeństwo masowe nie zauważa, ze jest ofiarą; wspólny język, gdy język jakiejś jednostki inny niż grupy - wykluczenie
lingwistyka tekstu -współczesne gatunki mowy w int. - język niczyj, język sterowanej ofiary
Ohman i Schmidt - różnice, jeśli chodzi o pojmowanie aktu perlokucji: Ohman - dramat (brak skutków bezpośrednich w rzeczywistości, postawa estetyczna, katharsis, bierna postawa odbiorcy); S. - bezpośrednio działa na rzeczywistość pozajęzykową, odkrywa tabu, odpowiedź na rozpoznany trylom - bezpośrednia reakcja w przestrzeni życia
S.: w trylogu spaczone akty mowy