Elementy dzieła muzycznego

MELODYKA

Uszeregowanie dźwięków w czasie. Jest powiązana przede wszystkim z rytmem. Wiąże się również z elementami ekspresji muzycznej: dynamiką i artykulacją, z następstw dźwięków wynikają połączenia harmoniczne.

Melodia zwykle związana jest z jedną, określoną tonacją i używa dźwięków do niej należących.

Melodia może być wokalna lub instrumentalna i zwykle jest dostosowana do zakresu i charakteru głosu lub możliwości technicznych instrumentu muzycznego.

Melodia może być prosta lub ozdobna.

Uszeregowanie melodyczne dźwięków w oderwaniu od czasu ich trwania nazywane jest meliką.

RYTMIKA

Jest to system umuzykalniający stworzony przez Émile Jacques-Dalcroze'a, polegający na wyrażaniu muzyki przez wykonywany ruch. Nauka rytmiki rozpoczyna się w szkole podstawowej i z reguły trwa od pierwszej do trzeciej klasy. Następnie jest kontynuowana na wydziale rytmiki w szkołach muzycznych II stopnia; przygotowuje do zawodu nauczyciela rytmiki- kontynuacja na studiach. Rytmika łączy się z improwizacją fortepianową.

Rytmika jest również elementem dzieła muzycznego (np. melodyka, agogika, barwa, dynamika, kolorystyka).Każdy dźwięk w muzyce trwa w określonym czasie. Rytmika stanowi więc bardzo ważną cechę dzieła muzycznego. Porządkuje ona przebieg dźwięków w muzyce.

Dotyczy ona:

• metrum, określa ono układ akcentów w takcie

• takt, jest to odcinek schematu metrycznego, oddzielony kreskami taktowymi

Rodzaj rytmiki wpływa na charakter muzyki, jest ona rodzajem pulsacji.

Można wyróżnić dwa rodzaje rytmiki:

• rytmika swobodna (nie związana z określonym metrum, a w muzyce wokalnej jest ona podporządkowana akcentom mowy. Przykładem rytmiki swobodnej jest pieśń "Bogurodzica");

• ustalona(występują w niej stałe, określone jednostki rytmiczne, w których akcenty przypadają na ogół regularnie. Zjawisko to nazywamy metrum. Obrazem graficznym metrum są takty):

1). Okresowa( zauważamy w niej stały schemat rytmiczny, powtarzający się wielokrotnie w równych odstępach czasowych. Przykładem rytmiki okresowej jest " Pieśń wieczorna" Stanisław Moniuszko) :

• marszowa- w rytmie marsza

• motoryczna- posiada jednorodny rytm, drobne wartości rytmiczne, jest wykonywana w szybkim tempie. np. M.Rymski- Korsakow - "Lot trzmiela"

• taneczna

• miarowa- odpowiadająca mierze danego taktu

2). Zmienna- w rytmice zmiennej przy zachowaniu określonego metrum, jednostki rytmiczne zmieniają się co kilka taktów. np. W.A. Mozart - uwertura do opery czarodziejski flet.

HARMONIKA

Jeden z podstawowych elementów dzieła muzycznego; dotyczy współbrzmienia dźwięków i ich połączeń uporządkowanych według określonych reguł. Rozróżnia się harmonię klasyczną oraz harmonię jazzową.

Ze względu na rozwój historyczny muzyki wyróżniamy:

1. Harmonikę modalną (do XVI w.) - opierała się ona na ośmiu skalach kościelnych, charakteryzowała się specyficznym brzmieniem, odmiennym od harmoniki w późniejszych okresach.

2. Harmonikę funkcyjną dur-moll (od XV do początku XX w.) - opiera się na dwóch skalach: durowej i molowej; na wszystkich stopniach tych skal budowane są akordy; główne to tonika, subdominanta i dominanta, poboczne na pozostałych stopniach (II, III, VI, VII). Między akordami istnieją ściśle określone stosunki.

3. Harmonikę atonalną (XX w.) - używa ona systemów atonalnych, głównie dodekafonia.

4. Harmonikę sonorystyczną (XX/XXI w.) - wszystkie współbrzmienia i akordy wykorzystywane są na równych prawach; traktowane są dowolnie jako plamy dźwiękowe, dominują dysonanse, w tym współbrzmienia o najbardziej skupionym układzie dźwięków, tzw. klastery.

  AGOGIKA

Jeden z elementów muzyki, odnoszący się do tempa utworu.Określenie to początkowo nie odnosiło się do metronomicznego oznaczenia tempa, lecz raczej do ruchliwości przebiegu muzycznego. Termin wprowadzony został do teorii muzyki przez Hugo Riemanna.

Obecnie używane zamiennie na ogólne określenie tempa.

1. Tempa wolne

• largo = szeroko, b. powoli

• lento = powoli

• adagio = wolno

• grave = poważnie, ciężko

2. Tempa umiarkowane

• andante = w ruchu spokojnego kroku

• moderato = trochę żywiej niż andante

• allegretto = dość żywo (nieco wolniej niż allegro)

3. Tempa szybkie:

• allegro = prędko, ruchliwie, wesoło

• vivo = żywo

• presto = szybko

• vivace = żywo, szybko

• prestissimo = bardzo szybko

DYNAMIKA

Określa natężenie dźwięku muzycznego. Większość instrumentów muzycznych pruje się możliwościami wydobycia dźwięków o zróżnicowanej głośności.

ppp - pianissimo possible
pp - pianissimo
p - piano
mp - mezzo piano
mf - mezzo forte
f - forte
ff - fortissimo
fff - fortissimo possible
sf - sforzando

<, cresc. - crescendo - coraz głośniej
>, decresc. - decrescendo - coraz ciszej

METRUM

Współczynnik utworu muzycznego, określający regularny rozkład akcentów. Metrum organizuje rytm i dzieli całość na mniejsze odcinki zwane taktami.

Wyróżnia się dwa proste schematy metryczne:

• Metrum dwuczęściowe (zwane inaczej dwumiarowym): w podstawowym schemacie takt taki składa się z dwóch miar, z czego pierwsza jest mocna (akcentowana), a druga słaba nieakcentowana.

• Metrum trzyczęściowe (inaczej: nieparzyste lub trzymiarowe): pierwszy dźwięk trójki jest mocny (akcentowany), a dwa następne słabe.

Określenie metrum parzyste jest pojęciem szerszym, dotyczy zarówno metrum dwumiarowego, jak i będącego jego złożeniem metrum czteromiarowego.

W notacji muzycznej metrum utworu zapisuje się za kluczem i znakami chromatycznymi w postaci dwóch cyfr. Cyfra dolna oznacza nutę, która jest podstawową jednostką metryczną dla danego utworu. I tak: 1 oznacza całą nutę, 2 półnutę, 4 ćwierćnutę, 8 ósemkę itd. Górna cyfra oznacza ilość nut (lub ich odpowiedników) w jednostce metrycznej. W podanym przykładzie zapisu metrum podstawową jednostką metryczną jest ćwierćnuta. Schemat metryczny dwumiarowy mogą więc realizować dwie ćwierćnuty, jedna ćwierćnuta i dwie ósemki, cztery ósemki i wszelkie inne kombinacje dowolnych nut, jak długo suma ich wartości daje dwie ćwierćnuty.

W muzyce dawnej jako jednostki metrycznej używano całych nut lub półnut. W czasach nowożytnych zaczęto używać ćwierćnut oraz ósemek (rzadziej szesnastek) i te do dziś są najczęściej przyjmowane jako jednostka metryczna.

Składając dwa podstawowe schematy metryczne można uzyskać bardziej skomplikowane schematy metryczne nazywane ogólnie metrum złożonym.

Połączenie dwóch lub większej ilości schematów metrycznych:

• Metrum czteromiarowe- powstaje przez połączenie dwóch schematów dwumiarowych. Najczęściej spotykany przykład metrum złożonego przyjmuje postać 4/4.

• Metrum sześciomiarowe- powstaje przez połączenie dwóch schematów trzymiarowych. Spotykany w taktach ósemkowych, w formie metrum 6/8.

Systemy złożone zachowują typowy dla systemów prostych układ akcentów, z tym że akcenty w drugim schemacie są bardziej wyciszone niż w pierwszym.

Składanie większej ilości schematów prostych i mieszanie ich ze sobą (schematy metryczne mieszane) pozwala stworzyć nieograniczoną ilość dowolnie skomplikowanych schematów metrycznych.

KOLORYSTYKA

Jest jednym z elementów dzieła muzycznego, który wiąże się ze środkami wykonawczymi utworu. Pozwala na dostrzeganie różnic między dźwiękami o tej samej wysokości zaśpiewanymi lub zagranymi przez różne instrumenty lub głosy.

Na jakość brzmienia utworu wpływa artykulacja, czyli sposób wydobywania i łączenia dźwięków, zestawienie instrumentów (głosów) ich ilość rejestr, w jakim są używane, dynamika, rodzaje stosowanych współbrzmień i połączeń harmonicznych.

Określenia dotyczące kolorystyki nie są pojęciami formalnymi, lecz branymi z języka potocznego, i tak kolorystyka może być np.: delikatna, bogata, jasna, pełna, łagodna, spokojna, wesoła, skontrastowana, wyrafinowana, mroczna, zgaszona, hałaśliwa, subtelna, toporna, itp.

Inne określenia opisujące charakter utworu i sposób interpretacji:

• agitato - niespokojnie, burzliwie

• animato - z ożywieniem

• apassionato - gwałtownie

• cantabile - śpiewnie

• con amore - z uczuciem

• con brio - z życiem

• con dolore - z boleścią

• con grazia - z wdziękiem

• dolce - słodko

• espressivo - wyraziście

• feroce - dziko

• giocoso - wesoło

• glissando (skrót gliss.) - prześlizgując się

• leggiero - lekko

• marcato - podkreślając

• martellato - jak gdyby uderzając młotem

• mezza voce - półgłosem

• mormorando - z zamkniętymi ustami (w śpiewie)

• perdendo - zanikając

• pesante - ciężko

• risoluto - śmiało

• scherzando - żartobliwie

• sempre - stale, bez przerwy

• simile - podobnie (jak poprzednio)

• smorzando - tłumiąc, zamierając

• sostenuto - powściągliwie

• sotto voce - półgłosem

• subito - nagle

• tranquillo - spokojnie

• tremolo - wibrująco (szybkie powtarzanie jednego dźwięku)

• tremolando - wibrująco (szybkie powtarzanie dwóch dźwięków)

• triste - smutno

ARTYKULACJA

W muzyce to sposób wydobycia i kształtowania dźwięku. W skład artykulacji wchodzi także frazowanie. Artykulacja nadaje utworowi muzycznemu odpowiedni wyraz i dopełnia go pod względem technicznym.

Istnieje szereg określeń artykulacyjnych, niektóre z nich mają charakter uniwersalny, inne są charakterystyczne dla danego instrumentu.

Oto niektóre ze znaków artykulacyjnych:

Staccato - skracanie dźwięków, mniej więcej o połowę ich wartości, poprzez ostre ich wydobywanie i oddzielanie od siebie. Wiąże się to z inną techniką gry. Na przykład na fortepianie klawisz jest uderzany palcem przy jednoczesnym, raptownym podniesieniu nadgarstka.

Spiccato - podobne do staccato, lecz jeszcze krótsze i ostrzejsze.

Portato - sposób artykulacji pośredni między staccato a legato: dźwięki grane są oddzielnie, ale nie ostro, muzycy używają określenia, że są kładzione.


Legato - dźwięki grane są płynnie, w sposób maksymalnie łączny między sobą

---