Rachunkowość kojarzy się z rachunkami i informacją. Jest to, zatem przed­sięwzięcie natury intelektualnej, którego złożoność można postrzegać wieloszczeblowo i hierarchicznie.

Jako pierwszą należy wyróżnić myśl, wiedzę ogólną o rachunkowości, której pozytywne i normatywne rezultaty dają podstawy urzeczywistnienia konkretnych systemów rachunkowości w danym podmiocie - jednostce ekonomicznej. Historia tej myśli jest tak odległa, jak historia myśli ekonomicznej. Koncepcje wartości, kapitału, poziomu zysku z działalności, podatku od tego zysku są bo­wiem wspólne dla myśli ekonomicznej i rachunkowości. Jest to, zatem integralna część myśli ekonomicznej, wyróżniająca się jednakże podejściem, którego istotą jest pomiar i informacja wynikająca z tego pomiaru.

Druga warstwa intelektualna, którą dostrzegamy w rachunkowości, to wie­dza o organizacji, funkcjonowaniu i celach systemu rachunkowości, działające­go w konkretnej jednostce gospodarczej. Intuicyjnie każdy dostrzega, że bez systemu rachunkowości jednostka nie mogłaby trwać. Rachunkowość w jedno­stce istnieje faktycznie z mocy prawa, lecz nie jest to uwarunkowanie najważ­niejsze. Trwanie wymaga równowagi, homeostazy i w tym aspekcie rachunko­wość spełnia zasadniczą rolę, dostarczając zainteresowanym kwantytatywnej informacji, niezbędnej do dokonywania racjonalnych wyborów.

Jako trzeci szczebel wiedzy można wyróżnić umiejętności niezbędne do wy­konywania pracy na powierzonym odcinku w ramach całego systemu rachun­kowości. Umiejętność prowadzenia rozliczeń w zakresie zakupu i zużycia ma­teriałów, czy też zorganizowanie i utrzymywanie systemu rozrachunków jed­nostki gospodarczej wymagają głębszej wiedzy i doświadczenia. Chodzi o to, że do poznania roli pełnionej na danym stanowisku konieczne jest zrozumienie mechanizmów funkcjonowania całego systemu. Zatem każda działalność w za-kresie rachunkowości wymaga określonej wiedzy ogólnej o systemie rachunko­wości i jego teoretycznej podbudowie.

Podstawowym celem rachunkowości jest tworzenie i dostarczanie kwantytatywnych, finansowych informacji dotyczących jednostki ekonomicznej i jej przedsięwzięć. Informacja tego rodzaju jest potrzebna zarządzającym, aby mogli racjonalnie planować i sterować działalnością jednostki, jest także potrzebna i niezbędna decydentom zewnętrznym, czyli właścicielom, kredytodawcom, potencjalnym inwestorom, agencjom rządowym i społeczeństwu, którego fun­dusze są wykorzystywane w jednostkach ekonomicznych działających zarazem w określonym środowisku społecznym, współtworząc jego znamiona i dzieląc za nic odpowiedzialność.

Rola rachunkowości jest najistotniejsza, gdy uzmysłowimy sobie, że informa­cja finansowa, zawarta w odpowiednich raportach, służy zarządzającym i właści­cielom do określenia dobrej czy ziej działalności firmy. Zarządzający, inwesto­rzy, urzędnicy skarbowi, reprezentanci związków zawodowych polegają na informacjach pochodzących z systemu rachunkowości, podejmując kluczowe decyzje. Wpływa to zarazem na świadomość potrzeby dobrej rachunkowości, systemu dostarczającego rzetelnych i wyczerpujących informacji.

Rozważając cele rachunkowości warto zwrócić uwagę na ważne hasło po­krewne: accoKntability, czyli możliwość uczciwego rozrachunku agenta ekono­micznego ze swoim środowiskiem. Jednostka ekonomiczna, działająca zgodnie z prawem, spełnia minimalne wymogi społecznego współistnienia. Dzięki rachun­kowości każda jednostka może wykazywać i wskazywać na swoją pozytywna rolę w środowisku społecznym, w którym istnieje, przyczyniając się do jego osiągnięć. Agent ekonomiczny to pojęcie szerokie. Może nim być osoba fizyczna, pracownik wydziału, gospodarstwo rodzinne, fundacja, biznes. Wszystko to są podmioty, które prowadząc określone formy rachunkowości, ukazują i komunikują środowi­sku stan i rezultaty swoich działań w aspekcie ekonomicznym i społecznym.

System rachunkowości stanowią metody i procedury oraz środki techniczne i zasoby ludzkie systematycznie stosowane do tworzenia kwantytatywnej infor­macji finansowej. Podstawową funkcją tego systemu jest dokonywanie reje­stracji danych pochodzących z codziennej, bieżącej działalności jednostki, sto­sując kategorie wartości, kosztu i pieniądza. Rejestracji podlegają operacje gospodarcze, których źródłem są zdarzenia zachodzące w danej jednostce eko­nomicznej. Mają też miejsce operacje wynikające z działania elementów syste­mu rachunkowości (wiedza o rachunkowości), które także można opisać dyskursywnie, stosując kategorie pieniężne.

Celem systemu rachunkowości jest także klasyfikowanie i grupowanie ope­racji gospodarczych dla przygotowania informacji w użytecznej, komunikatyw­nej formie. Klasyfikacja i jej stosowanie umożliwia redukowanie liczebnych domeną dotyczy operacji ekonomicznych i wywiera znaczny wpływ na społe­czeństwo, komunikując rezultaty pomiarów tworzy zasoby wiedzy wykorzysty­wane przez zainteresowane osoby.

System rachunkowości jest zbiorem metod i technik identyfikowania, mie­rzenia i komunikowania informacji ekonomicznych, aby różne osoby zaintere­sowane oraz decydenci mogli dokonywać prawidłowych, racjonalnych ocen przy podejmowaniu decyzji. Jego funkcją jest dostarczanie kwantytatywnej fi­nansowej informacji o jednostce ekonomicznej, użytecznej przy dokonywaniu wyboru między alternatywnymi sposobami działania.

Warto podkreślić, że mówiąc o pomiarze, o kwantytatywnej informacji eko­nomicznej, zwracamy uwagę na proces przypisywania liczb obiektom i opera­cjom zgodnie z przyjętymi zasadami. Liczby te stanowią reprezentację wartości ekonomicznej.

Warto jeszcze zwrócić uwagę na specyficzną funkcję rachunkowości, jej rolę jako języka biznesu i finansów. Rachunkowość jest sztuką mierzenia, ko­munikowania i interpretowania działalności gospodarczej w kategoriach warto­ści, stosując jednostki krajowego pieniądza. Język jest środkiem społecznego komunikowania się, rozwija się, zatem stosownie do zmian w środowisku spo­łecznym. Tę cechę dostrzegamy także w odniesieniu do rachunkowości, która zmienia się, rozwija i ulepsza, aby skutecznie i efektywnie spełniać rolę komu­nikacyjnego medium. Jako przykład można wskazać na pomiar zysku jednostek gospodarczych, który jest stałym elementem społecznego zainteresowania ze względu na zarobki, dywidendy i podatki. Rachunkowość jako nauka i system reaguje na społeczne zainteresowanie i potrzeby, rozwijając metody pomiaru rezultatów działalności, starając się uwzględniać więcej czynników sprawczych, w szczególności pomiar zaangażowania i kosztów kapitału ludzkiego.

Rachunkowość jest elementem każdej organizacji, a nawet dotyczy każdego obywatela, który musi rozliczyć się ze swych dochodów w urzędzie skarbowym, przedstawić swoje aktywa i przyszłe wpływy ubiegając się o kredyt. Także miasta, gminy, szkoły są podmiotami rachunkowości, stosują metody tej dziedziny wiedzy w celu efektywnego sterowania zasobami i pomiaru rezultatów działalności.

1.2. Struktura i podmioty rachunkowości. Sposoby ewidencji

gospodarczej

Rachunkowość ma charakter podmiotowy, co wynika z jej ponadczasowej, fundamentalnej zasady podmiotowości, polegającej na prowadzeniu ewidencji operacji gospodarczych dla wyodrębnionej majątkowo jednostki organizacyjnej w oderwaniu od właściciela czy też właścicieli, którzy dostarczyli kapitał. Nawet w przypadku przedsiębiorcy będącego osobą fizyczną, podejmującego działalność gospodarczą na własne nazwisko jako jednoosobowy właściciel firmy, następuje wyodrębnienie majątku osobistego z majątku, jaki zainwestował w firmę.

Zatem rachunkowość zawsze stanowi system identyfikacji, pomiaru, reje­stracji operacji gospodarczych, określających działalność konkretnej jednostki. Wyodrębniona jednostka organizacyjna stanowi podmiot rachunkowości. W każ­dym podmiocie rachunkowości występują w różnym stopniu problemy z zakresu rachunkowości finansowej, zarządczej, podatkowej. Na system szeroko rozu­mianej rachunkowości podmiotu gospodarczego składają się, zatem trzy dziedzi­ny rachunkowości, które pozostają we wzajemnym związku, co można zilustro­wać graficznie (rys. 1).

RF - rachunkowość finansowa

RZ - rachunkowość zarządcza

RP - rachunkowość podatkowa

KS - system księgowości

Rys. l. Struktura systemu rachunkowości w jednostce organizacyjnej

Jak wynika z prezentacji graficznej, wszystkie dziedziny rachunkowości mają część wspólną z rachunkowością zarządcza, zarówno rachunkowość finan­sowa, księgowość, jak i rachunkowość podatkowa.

Częścią wspólną rachunkowości finansowej i zarządczej jest systematyczny rachunek kosztów i informacje o koszcie jednostkowym. Zawierają się w niej również informacje dotyczące decyzji zarówno o zmianie struktury środków gospodarczych, jak i kapitałów firmy.

Częścią wspólną rachunkowości zarządczej i podatkowej jest informacja dotycząca zarządzania podatkowego, planowanie operacji gospodarczych w taki sposób, aby zgodnie z literą prawa ponieść optymalne obciążenie podatkami, a w wypadku małych firm wybrać taką formę działalności, która niesie naj­mniejsze obciążenie podatkiem dochodowym.

Częścią wspólną rachunkowości finansowej i podatkowej są problemy związane z obliczaniem, odprowadzaniem i sporządzaniem deklaracji z tytułu różnych zobowiązań podatkowych oraz ewidencja umożliwiająca rozliczenia z tytułu VAT i podatku dochodowego.

Rachunkowość jednostki gospodarczej stanowi, zatem zintegrowany system rachunkowości finansowej, zarządczej i podatkowej.

Pod pojęciem rachunkowości finansowej w aspekcie systemu informacyjne­go należy rozumieć ewidencję i informacje o stanie finansowo-majątkowym oraz osiągniętym okresowym wyniku finansowym przez jednostki gospodarcze, prowadzące księgi rachunkowe zgodnie z prawem bilansowym ujętym w usta­wie o rachunkowości. Natomiast księgowość stanowi podsystem rachunkowo­ści, jej proceduralną stronę, jest to przede wszystkim system podwójnego zapisu danych wynikających z pomiaru operacji gospodarczych, czyli proces składają­cy się z ciągłej obserwacji, pomiaru i rejestracji danych w księgach rachunko­wych, zgodnie z podstawowym modelem rachunkowości. Księgowość dostarcza danych do sporządzania obligatoryjnych sprawozdań finansowych.

Natomiast rachunkowość zarządcza stanowi przede wszystkim system infor­macyjny skierowany do menedżerów wszystkich szczebli zarządzania, będący podstawą do podejmowania decyzji zarządczych. Ta dziedzina rachunkowości obejmuje tworzenie informacji użytecznej w pracy menedżera, wykorzystując dane z systemu księgowości, jak i inne dane ilościowe J jakościowe zaczerpnięte poza systemem księgowym.

Rachunkowość zarządcza jest procesem identyfikowania, mierzenia, groma­dzenia, analizy, interpretacji i komunikowania informacji w wymiarze finanso­wym, potrzebnych kierownictwu do planowania, oceny i wewnętrznego stero­wania organizacją, celem osiągnięcia prawidłowego wykorzystywania jej zasobów w prowadzeniu ciągłego rozrachunku w zakresie zużywanych środków ekonomicznych.

Rachunkowość zarządcza jest procesem identyfikowania, mierzenia, groma­dzenia, analizy, interpretacji i komunikowania informacji w wymiarze finanso­wym, potrzebnych kierownictwu do planowania, oceny i wewnętrznego stero­wania organizacją, celem osiągnięcia prawidłowego wykorzystywania jej zasobów w prowadzeniu ciągłego rozrachunku w zakresie zużywanych środków ekonomicznych.

Księgowość jest, zatem tylko podsystemem rachunkowości, termin rachun­kowość zaś ma znacznie szersze znaczenie i obejmuje również te zagadnienia, któ­re wykraczają poza ramy ewidencji księgowej i rachunkowości finansowej.

Rachunkowość podatkowa wyłoniła się z jednego z zadań rachunkowości finansowej, a mianowicie kalkulowania, deklarowania i ewidencjonowania róż­nego rodzaju obciążeń podatkowych. Jak wiadomo funkcja podatkowa nabrała w gospodarce rynkowej szczególnego znaczenia, bowiem ustawodawstwo do­puszcza funkcjonowanie ewidencji operacji gospodarczych tylko dla celów podatkowych poza istniejącym systemem ewidencji księgowej. Stąd naturalnie pojawia się rachunkowość podatkowa. W Polsce występuje znaczna liczba jed­nostek gospodarczych, które ewidencjonują operacje tylko dla celów podatko­wych (ponad dwa miliony firm), nie prowadząc rachunkowości finansowej i te jednostki określa się terminem: podmioty rachunkowości podatkowej. Rachun­kowość podatkowa obejmuje dwie grupy zagadnień:

- ustalanie i ewidencjonowanie podatków w księgach rachunkowych zgodnie z prawem podatkowym i bilansowym w podmiotach rachunkowości finansowej,

- obliczanie i ewidencjonowanie operacji gospodarczych wymaganych do ustalenia obciążeń podatkowych w podmiotach rachunkowości podatkowej (u podatników podatku dochodowego od osób fizycznych prowadzących dzia­łalność gospodarczą).

Istotne jest także to, że rachunkowość podatkowa opiera się na wielu usta­wach prawa podatkowego i swoim zakresem obejmuje identyfikację, pomiar i ewidencję operacji gospodarczych służących do kalkulacji, sporządzania de­klaracji i rejestracji obciążeń z tytułu różnych podatków.

Jednostki organizacyjne, dla działalności, których prowadzona jest ewiden­cja operacji gospodarczych, należy podzielić na dwie zasadnicze grupy:

- podmioty rachunkowości finansowej, czyli prawa bilansowego, zobligo­wane ustawą o rachunkowości do prowadzenia pełnej ewidencji księgowej w postaci księgi rachunkowej,

- podmioty rachunkowości podatkowej (podatnicy), czyli małe firmy, jed­nostki prowadzące ewidencję uproszczoną tylko dla celów podatkowych, w szcze­gólności jako podstawę do naliczenia zobowiązań z tytułu podatku dochodowe­go od osób fizycznych.

Podmioty rachunkowości finansowej i podatkowej wykorzystują elementy rachunkowości zarządczej, bowiem skuteczność działania zarówno małej, jak i dużej firmy w niewielkim tylko stopniu zależy od korzystnego dla niej układu sytuacyjnego, otoczenia ekonomiczno-prawnego. Powodzenie każdej firmy jest raczej rezultatem trafnych decyzji jej właściciela, czy też zarządu, wynikających z wiedzy fachowej i zdobytego doświadczenia. Trafność decyzji dotyczących planowania, organizowania, kierowania, kontrolowania i motywowania w bar­dzo dużym stopniu zależy od dopływu bieżącej informacji menedżerskiej. Ewi­dencja operacji gospodarczych zapewnia dopływ informacji w postaci sprawozdań finansowych czy też raportów z różnych wycinków działalności dla szerokiego kręgu zarządzających.

Podmioty rachunkowości finansowej (prawa bilansowego) stanowią osoby fizyczne, osoby prawne, jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, zobowiązane z mocy prawa bądź dobrowolnie przyjmujące obowiązek prowadzenia ksiąg rachunkowych na podstawie ustawy o rachunkowości. Struktura podmiotów prawa bilansowego jest znacznie zróżnicowana ze względu na specyfikę i rozmiary prowadzonej działalności. Przepisy ustawy o rachunkowo­ści zaliczają do tej grupy zarówno podmioty prowadzące działalność gospodar­czą, jak i jednostki nieprowadzące działalności gospodarczej, np. związki zawo­dowe, partie polityczne, stowarzyszenia, fundacje oraz jednostki organizacyjne państwowej gospodarki budżetowej, a także samorządowej.

W tej grupie znajdują się, zatem jednostki działające dla zysku, a także jed­nostki z natury niezyskowe. Zróżnicowanie jednostek z punktu widzenia ra­chunkowości potęguje jeszcze fakt, iż podmiotami prawa bilansowego są także jednostki specyficzne ze względu na przedmiot działalności, w szczególności chodzi tu o banki, ubezpieczycieli, jednostki organizacyjne działające na pod­stawie prawa o publicznym obrocie papierami wartościowymi. Ustawa uwzględ­niająca tę specyfikę przewiduje odrębne wzory bilansu i rachunku zysków i strat dla tych jednostek. Oprócz odrębnych sprawozdań wynikających z ustawy, jed­nostki te prowadząc księgi rachunkowe stosują sobie właściwe reguły zgodne z ustawą o rachunkowości.

Na podstawie ustawy o rachunkowości wydawane są rozporządzenia, zarzą­dzenia w sprawie szczegółowych zasad prowadzenia specyficznej rachunkowo­ści. W szczególności są to rozporządzenia ministra finansów w sprawie szcze­gólnych zasad rachunkowości dla jednostek nieprowadzących działalności gospodarczej; szczegółowych zasad rachunkowości ubezpieczycieli szczegóło­wych zasad prowadzenia rachunkowości oraz jednolitych planów kont dla pań­stwowych i gminnych jednostek budżetowych. Rachunkowość w zakresie obrotu papierami wartościowymi jest dodatkowo regulowana zarządzeniami przewodni­czącego Komisji Papierów Wartościowych w sprawie zasad i trybu ich ewi­dencji. Natomiast rachunkowość banków komercyjnych regulowana jest dodat­kowo odrębnymi aktami prawnymi w postaci zarządzeń prezesa NBP w sprawie ustalania wzorcowego planu kont banków, a także szczegółowych zasad ra­chunkowości banków i sporządzania informacji dodatkowej. Ze względu na specyfikę tych jednostek, w ramach rachunkowości finansowej wydzielane są segmenty rachunkowości branżowych, a mianowicie: rachunkowość bankowa, ubezpieczycieli, budżetowa, jednostek prowadzących działalność maklerską, jed­nostek niezyskowych.

Współczesna rachunkowość finansowa stanowi, zatem swego rodzaju grupę dziedzin szczegółowych, powstałych zgodnie z prawem bilansowym. Segmenty poszczególnych dziedzin zazębiają się z rachunkowością podatkową i zarządczą.

W rachunkowości finansowej jednostki, stanowiącej podsystem ogólnego systemu informacyjnego rachunkowości, można wyodrębnić kolejne podsyste­my. Podsystem rachunkowości dotyczący działalności podstawowej i pomocni­czej w jednostce utożsamiany jest zwykle z istotą rachunkowości finansowej, Oprócz tego można wyróżnić podsystem rachunkowości inwestycyjnej, który obejmuje działalność prowadzącą do utrzymania i rozwoju zasobów środków trwałych jednostki. W ramach tego podsystemu prowadzi się odrębne ewiden­cje, a także wycenę efektów procesu inwestycyjnego. Ponadto w jednostce pro­wadzi się działalność socjalną, podlegającą także odrębnej ewidencji i sprawoz­dawczości. Jest to podstawa do istnienia i działania kolejnego, trzeciego już podsystemu rachunkowości finansowej, zwanego rachunkowością działalności finansowo wyodrębnionej.

Stosując się do ustalonych przepisami zasad prawa bilansowego, zawartych w ustawie o rachunkowości z dnia 29 IX 1994 r. (Dz.U. nr 121, póz. 591), księ­gę rachunkową (handlową) mają obowiązek prowadzić następujące podmioty gospodarcze, niezależnie od zakresu działalności, czyli również te, które działa­ją na bardzo małą skalę:

- spółki prawa handlowego: spółki akcyjne, spółki z ograniczoną odpowie­dzialnością, spółki komandytowe, spółki jawne;

- spółki cywilne z udziałem osób prawnych;

- inne osoby prawne z wyjątkiem Skarbu Państwa i Narodowego Banku Polskiego;

- jednostki organizacyjne działające na podstawie prawa bankowego, pra­wa o publicznym obrocie papierami wartościowym i funduszach powierniczych lub przepisów o działalności ubezpieczeniowej bez względu na wielkość przy­chodów;

- państwowe i gminne jednostki budżetowe i ich gospodarstwa pomocni­cze, zakłady budżetowe, państwowe i gminne fundusze celowe oraz gminy i ich związki;

- zagraniczne osoby prawne, zagraniczne jednostki nieposiadające osobo­wości prawnej oraz zagraniczne osoby fizyczne, prowadzące na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej działalność osobiście, przez osobę upoważnioną, przy pomocy pracowników - w odniesieniu do działalności prowadzonej na teryto­rium Rzeczpospolitej Polskiej, bez względu na wielkość przychodów;

- wszystkie jednostki, jeżeli na realizację zadań otrzymują dotacje lub sub­wencje z budżetu państwa, z budżetów gmin lub funduszów celowych. Chodzi tu o stowarzyszenia, partie polityczne i związki zawodowe oraz organizacje do­broczynności i opieki społecznej, fundacje, towarzystwa naukowe, organizacje ochrony zdrowia, rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz przedstawicielstwa podmiotów zagranicznych;

- osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą oraz spółki cywilne z wyłącznym udziałem osób fizycznych, których przychód netto ze sprzedaży towarów, produktów i operacji finansowych za poprzedni rok obrotowy osiągnął, co najmniej równowartość w walucie polskiej 800 000 euro. Wielkość euro przeliczana jest corocznie na złote polskie po średnim kursie ustalonym przez preze­sa NBP, obowiązującym na dzień 30 września. Osoby fizyczne i spółki prawa cywilnego, które nie osiągną powyższego limitu, mogą również na zasadzie do­browolności prowadzić księgę rachunkową, jeśli chcą, aby stanowiła ona pod­stawę naliczania podatków.

Podmioty rachunkowości podatkowej (podatnicy) to osoby fizyczne i spółki cywilne osób fizycznych, które prowadzą działalność gospodarczą na podstawie wpisu do ewidencji działalności gospodarczej (a nie na podstawie rejestru han­dlowego sądu rejestrowego). Podmioty te, ze względu na niewielkie rozmiary działalności gospodarczej, nie stają się z mocy prawa bilansowego, ani dobrowol­nie, podmiotami rachunkowości finansowej. Są one zobligowane z tytułu zobo­wiązań podatkowych, w głównej mierze zobowiązań z tytułu podatku dochodo­wego od osób fizycznych, do założenia pozaksięgowego typu ewidencji operacji gospodarczych, a mianowicie uproszczonej ewidencji dla celów podatkowych.

W Polsce występuje obecnie fakultatywność opcji opodatkowania, pod wa­runkiem spełnienia wymogów ustawowych każdej z nich. Każda opcja posiada sobie właściwe zalety i niedogodności oraz pociąga za sobą różny stopień uciążli­wości prowadzenia ewidencji. Ewidencja dla celów podatkowych jest stosun­kowo prosta, opiera się, bowiem na pojedynczym zapisie w formie rejestru przy­chodów z działalności gospodarczej, bądź przychodów i kosztów określonych przepisami prawa podatkowego. Podatnicy mają prawo dokonywania wyboru jednej z trzech poniższych form opodatkowania podatkiem dochodowym od osób fizycznych:

- karta podatkowa: najprostsza forma podatku zryczałtowanego kwotowo, praktycznie bez obowiązków prowadzenia ewidencji, poza sporządzaniem na życzenie klienta rachunków i ich archiwizowaniem przez pięć kolejnych lat;

- ryczałt ewidencjonowany: forma podatku zryczałtowanego procentowo, z obowiązkiem prowadzenia „Ewidencji przychodów" według ustawowego wzoru;

- zasady ogólne opodatkowania: progresywny podatek osobisty z obowiąz­kiem prowadzenia „Podatkowej księgi przychodów i rozchodów" według usta­wowego wzoru.

Powyższe formy ewidencji służą do ustalania wymiarów podatku. Obowiązki ewidencyjne każdego rodzaju opodatkowania będą przedmiotem rozważań ostatniego rozdziału niniejszego skryptu. "Należy pamiętać, iż podstawowym prawem osób fizycznych i spółek cywilnych osób fizycznych, uprawnionych do uproszczonej ewidencji podatkowej, jest prawo do rezygnacji z uproszczonej ewidencji na rzecz pełnej ewidencji bilansowej w postaci księgi rachunkowej.

Jak wynika z powyższych rozważań, ustawodawstwo polskie dopuściło dwa sposoby ewidencjonowania operacji gospodarczych pełną ewidencję księgową (księgę rachunkową), uproszczoną ewidencję dla celów podatkowych.

SPOSOBY PROWADZENIA EWIDENCJI

Sposoby prowadzenia ewidencji operacji gospodarczych zalezą od formy organizacyjno-prawnej firmy oraz rozmiarów prowadzonej działalności gospo­darczej, wyrażanej przychodem netto. Występują pewne preferencje i uproszczenia w zakresie rachunkowości finansowej dla firm działających na niewielką skalę. Ponadto polskie prawo w odniesieniu do małych firm, jak wcześniej wspomniano, dopuściło wydzielenie z zadań rachunkowości finansowej jednej funkcji podatkowej i stworzenie dla niej systemu ewidencji w postaci tzw. „rachunkowości podatkowej".

Problematyka rachunkowości małych firm ma duże znaczenie gospodarcze, m.in. ze względu na fakt, iż liczba firm prowadzących tylko ewidencję podat­kową ciągle wzrasta. Powstające prywatne firmy najczęściej rozpoczynają dzia­łalność od najprostszej formy organizacyjno-prawnej i opierają swoją ewidencję tylko na prawie podatkowym, a nie bilansowym.

Rachunkowość podatkowa dzieli się na dwie składowe:

- rachunkowość podatkowa osób fizycznych prowadzących działalność go­spodarczą we własnym imieniu oraz spółek cywilnych osób fizycznych i rozli­czających się z podatku dochodowego na podstawie ewidencji dla celów podat­kowych. Obejmuje ona warunki opodatkowania, ewidencji i rozliczania, wyni­kające z trzech fakultatywnych form opodatkowania podatkiem dochodowym od osób fizycznych: kartą podatkową, ryczałtem ewidencjonowanym oraz zasadami ogólnymi na podstawie księgi podatkowej. Zajmuje się również problematyką najkorzystniejszego wyboru formy opodatkowania zarówno ze względu na oszczędności podatkowe, jak i uciążliwość prowadzenia ewidencji. Ten obszar rachunkowości będzie przedmiotem rozważań ostatniego rozdziału;

- rachunkowość podatkowa podmiotów prawa bilansowego zobligowanych do pomiaru i ewidencji różnego rodzaju podatków zarówno bezpośrednich, jak i pośrednich. Podmioty prawa bilansowego stają się podatnikami i muszą sprostać wymogom podatkowym. Dział rachunkowości finansowej poświęcony zrozumie­niu i stosowaniu prawa podatkowego w jednostkach bilansowych można, zatem określić jako rachunkowość podatkową. Przedmiotem tego systemu wiedzy jest m.in. problematyka dotycząca rozróżniania dochodu stanowiącego podstawę opo­datkowania wynikającego wyłącznie z zastosowania przepisów prawa podatkowe­go oraz księgowego wyniku finansowego wynikającego z prawa bilansowego.

Księgowy wynik finansowy ustala się stosując zasady rachunkowości finan­sowej zawarte w ustawie, które różnią się od procedur wymaganych przez pra­wo podatkowe przy ustalaniu podstawy opodatkowania. Zatem bardzo często dochód podatkowy różni się od księgowego. Powstałe różnice w podatku do­chodowym są przez księgowych odpowiednio kwalifikowane i ewidencjonowa­ne. Ten system wiedzy obejmuje, zatem problematykę rozliczania i ewidencji skutków różnic podatkowych: stałych i przejściowych.

Rachunkowość finansowa jest podstawą do zorganizowania systemu ra­chunkowości podatkowej. Jednym z zadań rachunkowości jest spełnienie funk­cji podatkowej zawartej w art. 24, ust. 4, pkt. 2 ustawy o rachunkowości. Ustawa nakłada na podmioty prawa bilansowego obowiązek stosowania zasad rachun­kowości w sposób prawidłowy, zapewniając rzetelne i jasne przedstawienie sy­tuacji majątkowej, finansowej, wyniku finansowego oraz rentowności jednostki, ale jednocześnie dokonywania zapisów uporządkowanych chronologicznie i sys­tematycznie według kryteriów klasyfikacyjnych umożliwiających sporządzenie obowiązujących jednostkę sprawozdań finansowych i deklaracji podatkowych.

Nie jest to zadanie łatwe dla podmiotów prawa bilansowego, które prowa­dzą księgi według ustawy o rachunkowości (prawo handlowe), a rozliczeń z ty­tułu podatków są zobowiązane dokonywać w zgodzie z wymogami stale mody­fikowanego prawa podatkowego (prawo finansowe). W wypadku podatku do­chodowego w praktyce przyjmuje się ustalony na podstawie ksiąg rachunkowych wynik finansowy brutto za punkt wyjścia ustalenia podstawy opodatkowania podatkiem dochodowym od osób prawnych, a następnie skorygowanie go we­dług przepisów prawa podatkowego.

Każda działalność gospodarcza przynosząca przychód (dochód, obrót) obło­żona jest różnymi podatkami bezpośrednimi i pośrednimi, które w zgodzie z prawem bilansowym i podatkowym muszą być obliczone, zadeklarowane, zewidencjonowane i odprowadzone do budżetu. W związku z wypełnieniem funkcji podatkowej, podmioty prawa bilansowego stają się jednocześnie pod­miotami rachunkowości podatkowej, czyli podatnikami.

Funkcje rachunkowości

Uwzględniając przyjęte definicje rachunkowości jako nauki i systemu, ro­zumiejąc jej złożoną strukturę, można jeszcze rozważyć funkcje, które po­wszechnie przyjęta rachunkowość spełnia w różnym stopniu. Rachunkowość istnieje i pełni swe funkcje w środowisku społeczno-ekonomicznym. Postrze­gamy liczne relacje ekonomiczne występujące między udziałowcami, kredyto­dawcami, zarządzającymi, agencjami rządowymi i zatrudnionymi, które wyma­gają dokonywania systematycznego, niezawodnego pomiaru zainwestowanego kapitału, tempa jego pomnażania, podziału wypracowanej nadwyżki pomiędzy zainteresowanych i uprawnionych.

Potrzeby pomiaru odpowiednich ekonomicznych wielkości i informowania o rezultatach tych pomiarów zainteresowane strony prowadzą do kolejnego po­ziomu rozważań naukowych, które spotykamy w rachunkowości. Jest to mia­nowicie teoria pomiaru, która obok ekonomicznej, stanowi drugą, równoważną podstawę rachunkowości. Mierzenie zdolności jednostki do osiągania zysków, zachowania płynności finansowej, sposoby pomiaru wartości aktywów, zobowiązań i kapitału wymagają rozwijania i stosowania szczególnego rodzaju wie­dzy, czyli teorii pomiaru ekonomicznego.

Trzeci poziom rozważań naukowych dotyczy metod poznawczych i procedur swoistych dla rachunkowości.(Jako przykład można wskazać podstawowy mo­del rachunkowości, omawiany w drugim rozdziale} Na tym poziomie występują różne, wypracowane w rachunkowości postępowania prowadzące do powstawania i komunikowania odbiorcom potrzebnych im informacji ekonomiczno-finansowych. Przedstawione poziomy i typy naukowych rozważań występujących w rachunkowości zobrazowano na schemacie 2.

Wielopoziomowe relacje w rachunkowości jako systemie wiedzy

EKONOMIA

Makroekonomia

Mikroekonomia

Prawo

Cywilne

Gospodarcze

Podatkowe

Zarządzanie

Operacyjne

Strategiczne

TEORIA POMIARU

Pomiar zyskowności i wypłacalności

Alternatywne wyceny aktywów

Podstawowe zasady rachunkowości finansowej

Koncepcje mierników stosowanych w rachunkowości zarządczej

MODELE STOSOWANE W RACHUNKOWOŚCI

Rachunkowość finansowa:

Podstawowy model rachunkowości

Organizacja systemu

rachunkowości

Rachunkowość zarządcza:

Przychody i koszty krańcowe

Elastyczność wielkości

Nakłady a korzyści

Sprawozdania

Rachunkowości finansowej

Raporty

Rachunkowości zarządczej

Sprawozdania

Rachunkowości podatkowej

Na tle wprowadzonych rozróżnień poziomów i typów naukowych dociekań składających się na rachunkowość oraz relacji zależności, które między nimi występują, można przejść do zestawienia listy funkcji rachunkowości. Przez funkcje rachunkowości rozumiemy ogólnie sformułowane ponadczasowe, lecz konkretne cele i zadania, których spełnienia i doznania ich pożądanych skutków oczekujemy w rezultacie poznania i stosowania rachunkowości w określonym podmiocie gospodarczym. Można wyróżnić określoną liczbę podstawowych funkcji rachunkowości.

Funkcja ekonomiczna. Podstawowe kategorie ekonomiczne są wprowadzane i badane w aspekcie teoretycznym i ekonomicznym w makroekonomii i mikro-ekonomii. Najlepszym przykładem są wielkości zysku, kapitał, stopy procento­we. W rachunkowości bada się te kategorie w aspekcie pomiarowym i informa­cyjnym. W rachunkowości mieści się system pomiaru zysku w aspektach: eko­nomicznym, podatkowym i do celów zarządzania. Stałym celem rachunkowości jest pomiar wielkości ekonomicznych i komunikowanie rezultatów tego pomiaru - w odpowiednio przygotowanej informacji - wszystkim zainteresowanym.

Funkcja sprawozdawcza. W makroekonomii i mikroekonomii nie dokonuje się sprawozdań zawierających informacje ekonomiczne. W zespole nauk eko­nomicznych funkcja tworzenia systematycznych zestawów informacji dla sze­rokich kręgów odbiorców: bankowców, inspektorów podatkowych, agencji rzą­dowych i przede wszystkim dla właścicieli, akcjonariuszy, zatrudnionych należy do rachunkowości. Dlatego w jednostkach gospodarczych istnieją systemy ra­chunkowości, które zgodnie z teorią i potwierdzoną aktami prawnymi praktyką umożliwiają sporządzanie okresowych sprawozdań, stanowiących istotny ele­ment życia społeczno-gospodarczego (banki, giełda, związki zawodowe). Przy­czyniają się one istotnie do rozwoju demokracji i kapitalizmu. System sprawoz­dań (raportów) wewnętrznych służy zarządzaniu jednostką, podejmowaniu decyzji kierowniczych.

Funkcja homeostatyczna. Jednym z podstawowych celów jednostki gospo­darczej jest trwanie, istnienie w czasie. Każda organizacja, aby trwać, musi utrzymywać zbiór określonych wielkości ekonomicznych w wyznaczonych, właściwych zakresach. Koszty działalności muszą być utrzymane w granicach nieprzekraczających przychodów. Te ostatnie także muszą być odpowiednie do rozmiarów środków gospodarczych i liczby zatrudnionych. To w systemie ra­chunkowości powstają te pomiary i badane są relacje między wielkościami. W razie odstępstwa od stanu równowagi, wysyłane są odpowiednie sygnały i opracowuje się raporty.

Funkcja podatkowa. Rachunkowość w zasadniczym stopniu służy pomia­rowi ekonomicznemu. Na podstawie tego pomiaru rozwija się dalej pomiar do celów podatkowych, zgodnie z prawem i przepisami podatkowymi. Główne podatki, które jednostki są zobowiązane uiszczać (VAT, podatek dochodowy), mogą zostać prawidłowo ustalone i rozliczane na podstawie zorganizowanego, stałego systemu rachunkowości. Stąd wynika istotna rola rachunkowości w sys­temie podatkowym.

Funkcja komunikacyjna. Komunikacja to przesyłanie komunikatów. Funkcję tę widać wyraźnie w działaniu systemów rachunkowości. Systemy te przekazują komunikaty adresowane do odbiorców zewnętrznych i wewnętrznych (spra­wozdania finansowe) oraz do osób zarządzających, kierownictwa, czyli raporty rachunkowości zarządczej i kontrolingu. Te ostatnie, mimo że nazywane są ra­portami, mogą także dotyczyć prognoz kształtowania się wielkości ekonomicz­nych w przyszłości. Raporty tworzone w systemie rachunkowości zarządczej są retrospektywne i prospektywne. W rezultacie działania systemu rachunkowości jako elementu systemu informacyjnego jednostki, środowisko społeczne (ze­wnętrzne i wewnętrzne) otrzymuje systematycznie kwantytatywne informacje w formie odpowiednich komunikatów.

Funkcja dowodowa. Jednym z podstawowych elementów składających się na rachunkowość jest księgowość, w której dokonuje się rejestracji operacji gospodarczych. Podstawą rejestracji jest dowód księgowy, czyli formularz wy­pełniony treścią o zdarzeniu gospodarczym. Dowody są gromadzone i archiwowane, podobnie postępuje się z dokumentami będącymi wytworami systemu rachunkowości: kontami, rejestrami, księgami i sprawozdaniami. Prowadzenie ewidencji dotyczy spraw oczywistych, więc dowodowa rola rachunkowości jest wyraźna. Pozytywnie doświadczają skutków dowodowej funkcji rachunkowości osoby, dla których pobory ustalane są na podstawie dotychczasowych rejestro­wanych zarobków. W sprawach rozstrzyganych w sądach i postępowaniach administracyjnych wykorzystuje się nierzadko materiały rachunkowości.

Funkcja statystyczna. We współczesnych państwach istnieje system staty­styki państwowej. W Polsce statystykę prowadzi GUS. W zakresie działalności gospodarczej dane na potrzeby GUS tworzone są i pochodzą z systemu rachun­kowości jednostek gospodarczych. Są to sprawozdania oznakowane symbolem GUS i literą F. Oprócz roli rachunkowości w statystyce państwowej można do­strzec rolę systemu księgowości w wewnętrznej statystyce jednostki, niezbędnej do utrzymywania odpowiednich zbiorów informacji potrzebnych do zarządza­nia, po odpowiednim opracowaniu za pomocą metod statystycznych.

Praca pochodzi z serwisu www.e-sciagi.pl

---