ANTARKTYDA
I CECHY SZCZEGÓLNE
-kontynent niezwykły jedyny położony wokół bieguna geograficznego Ziemi i otoczony przez trzy oceany : Atlantycki, Indyjski i Spokojny
- w 99 % pokrywa go lądolód o objętości ponad 30 mln km3LODOWY KONTYNENT
- jest to najwyższy spośród wszystkich kontynentów - średnia wys. przekracza 2000 m dokładnie wynosi 2040 m (jest dwukrotnie wyższa od Azji, prawie siedmiokrotnie od Europy i Australii)
-cały kontynent leży w strefie klimatów okołobiegunowych na panuje na nim klimat polarny z rekordowo niskimi temp. silnymi wiatami i opadami wyłącznie w postaci śniegu
- na Antarktydzie nie ma rzek stałych
- roślinność jest skrajnie uboga
II POŁOŻENIE GEOGRAFICZNE
- Antarktyda znajduje się na półkuli pd. w centrum obszaru nazywanego Antarktyką
- obejmuje lodowy kontynent i przylegające południowe akweny oceanów z nielicznymi wyspami - nazywane niekiedy Oceanem Antarktycznym lub Oceanem Południowym
PUNKTY SKRAJNE
a)na północ - przylądek Prime Head 63°13'S na Półwyspie Antarktycznym/ przybrzeżne wyspy Antarktydy - Szetlandy Południowe i Orkady Południowe znajdują się na 60°S
*Najdalej na pn. wysunięte wyspy Antarktyki : Georgia Południowa w łuki Antyli Południowych sięga 55°S,
Największa rozciągłość Antarktydy między północnym skrajem Płw. Antarktycznego a Ziemią Wilkesa wynosi 5700 km,
Najmniejsza odległość między skrajnymi punktami kontynentu - między Morzem Weddella a Morzem Rossa wynosi 1540 km
Pow. Antarktydy wraz z przybrzeżnymi lodowcami szelfowymi i przybrzeżnymi wyspami wynosi ok. 14 mln km2
III GRANICE MORSKIE
- Antarktyda nie ma granic lądowych
-jest kontynentem najbardziej odizolowanym od innych lądów Ziemi (np. od Afryki dzieli ją ok. 4000 km)
- granice Antarktydy wyznaczają wyłącznie brzegi mórz :
1) od strony O. Atlantyckiego największym morzem jest Morze Weddella - znajduje się ono między Ziemią Grahama na Płw. Antarktycznym na zach. a Ziemią Coatsów na wsch. / na pd. uchodzi do niego lodowiec szelfowy Fichnera / dalej w kierunku wsch. leży Morze Łazariewa a następnie Morze Riiser- Larsena obmywające brzegi Ziemi Królowej Maud.
2)Od strony O. Indyjskiego wzdłuż wybrzeży Ziemi Enderby, Mac Robertsona, Księżniczki Elżbiety, Wilkesa, Adeli, Króla Jerzego V i Wiktorii - znajdują się morza: Kosmonautów, Wspólnoty/MacKenziego, Davisa, Mawsona, Dumont d'Urville'a
3) Od strony O. Spokojnego Antarktydę oblewa Morze Rossa obmywające czoło lodowca szelfowego Rossa, a następnie Morze Amundsena (przylegające do Ziemi Mary Byrd), Morze Bellingshausena obmywające brzegi Ziemi Ellswortha i zach. brzegi Półwyspu Antarktycznego
* w większości są to morza szelfowe - przeważnie głębsze niż morza szelfowe innych kontynentów
IV POZIOME UKSZTAŁTOWANIE POWIERZCHNI
-Antarktyda w przybliżeniu ma kształt kolisty o średnicy ok. 4500 km
-dł. jej linii brzegowej wynosi 32 000 km <jest to gł. dł. zewnętrznych konturów -(czoła)- czaszy lodowe ok. 14 000 km, lodowców szelfowych ok. 12 00o km i jęzorów lodowcowych 4200 km>
- na skaliste wybrzeże przypada ok. 1500 km
-linia brzegowa jest mało urozmaicona a wskaźnik jej rozwinięcia wynosi 2,0
-na półwyspy przypada ok. 2,3 % pow. całkowitej - wielkością wyróżnia się tylko Półwysep Antarktyczny rozdzielający morza Bellingshausena i Weddella w Antarktydzie Zachodniej
- udział przybrzeżnych wysp nie przekracza 1% w pow. kontynentu- największe z nich to : Aleksandra I, Adelajdy, Rossa i Joinville leżące u wybrzeży Płw. Antarktycznego / inne wyspy to : Szetlandy Południowe - oddzielone od Płw. Antarktycznego Cieśniną Bransfielda oraz Orkady Południowe/ mniejszymi wyspami są : Anvers (Antwerpia), Brabant, Carneya, Siple'go, Roosevelta (na Morzu Rossa) i wiele drobniejszych.
V TYPY WYBRZEŻY
- wybrzeża są przeważnie wysokie i urwiste
-w większości są to strome ściany lodowców spływających do morza / szczególnie imponującą wyglądają od strony morza pionowe ściany ogromnych lodowców szelfowych : Rossa, Ronne, Filchnera, Larsena, Shackletona - są one nazywane barierami lodowymi i osiągają kilkadziesiąt metrów wys. Bariera Lodowa Rossa długa na 800 km ma miejscami 80 m wys.
- wysokie są również przeważnie krótkie odcinki skalistych wybrzeży kontynentu także przybrzeżnych wysp
VI PIONOWE UKSZTAŁTOWANIE POWIERZCHNI
-pow. Antarktydy to gigantyczna czasza lodowa, która w najwyższym punkcie osiąga 4300 m i od tego punktu we wszystkich kierunkach obniża się
- w sąsiedztwie południowego bieguna Ziemi pow. Antarktydy wznosi się do 2800-3000 m,
- we wsch. Antarktydzie znajdują się 3 mniejsze czasze lodowe - największa przylega od zach. go Gór Transantarktycznych/ mniejsze znajdują się na Ziemi Mery Byrd i na Ziemi Ellswortha w pd. części Płw. Antarktycznego
- wszystkie czasze osiągają ponad 2000 m wys. bezwzględnej
-lodowce pow. są monotonną równiną w pobliżu bieguna pd. zupełnie płaską (Płaskowyż Polarny) miejscami pofałdowaną
- -ponad pokrywę Antarktydy wznoszą się liczne grzbiety górskie i pojedyncze szczyty (nunataki) - najwyższy szczyt na Ziemi MacRobertsona , w Górach Księcia Karola na Antarktydzie Wschodniej ma 3355 m i wznosi się jako nunatak ok. 600 m ponad powierzchnię lodu
-szczyt gór na Ziemi Królowej Maun i na Ziemi Edith Ronne osiągają wys. 3500-3700 m i wznoszą 500-800 ponad lód / na Płw. Antarktycznym góry osiągają wysokości ponad 4000 m np. Jackson 4191 m , Ziemia Mery Byrd 4225 m, Góry Transantarktyczne do 4530 m,
-najwyżej wznosi się pasmo Sentinel w Górach Ellswortha na Ziemi Ellswortha - kulminacją jest góra Vinson 4897 m
VII CZASA LODOWA
-Lądolód Antarktydy ma pow. ok. 13,3 mln km2 i 32,4 mln km3 objętości
-średnia jego miąższość wynosi 2700 m
-ta masa lodu skupie ok. 90% ilości lodu i odpowiada prawie 70% zasobów słodkiej wody na Ziemi
- Lądolód Antarktydy Wschodniej - osiąga maksymalną miąższość 4776 m na Ziemi Wilkesa
- w Antarktydzie Zachodniej lód wypełnia głębokie obniżenia, z których najgłębsze znajduje się na 2555m poniżej poziomu morza
- lodowce szelfowe zajmują 11 % pow. kontynentu i mają miąższość 200-1300 m,
- w masie lodu wyodrębniają się strumienie lodowe (płyną szybciej ku wybrzeżom niż pozostałe części lądolodu) największe z nich to : Lamberta, Amundsena, Beardmore'a, Dawsona-Lambtona, Denmana i Hertza
- średnia prędkość spływu mas lodu z kontynentu wynosi 200m / rok - najszybciej płyną lodowce szelfowe
- Czoło Lodowca Rossa przemieszcza się z prędkością 800-1900 m/rok Filchnera 1300-1500 m/rok.
-prawdopodobnie w połowie trzeciorzędu zaczęła tworzyć się czasza lodowa na Antarktydzie - od czasu powstania wielokrotnie zmieniała swe rozmiary - mniej więcej 32-30 mln lat temu zasięg lądolodu był większy nić obecnie - sięgał 100-200 km dalej, a miąższość byłą większa o 300-400 m na skraju do 1000-2000 w części centralnej
VIII UKSZTAŁTOWANIE PODŁOŻA LĄDOLODU
- ANTARKTYDA WSCHODNIA
- W podłożu lądolodu Antarktydy Wschodniej dominują równiny, wys. ok. 300 m n.p.m. do ok. 300 m p.p.m. rozwinięte na skałach platformy prekambryjskiej. Są to : Równina Zachodnia (między G. Transarktycznymi, górami Ziemi Królowej Maud i Górami Wiernadskiego), Równina Wschodnia (blisko bieguna geograficznego między G. Transarktycznymi, a Górami Gamburcewa), i Równina Szmidta (pod Ziemią Wilkesa, z depresją sięgającą 2000 m p.p.m. - najgłębsza na Antarktydzie Wschodniej)
-Wyżyna Wschodnia - znajduje się na pn od Równiny Wschodniej między G. Transarktycznymi a Równiną Szmidta / osiąga wys. 1000-1500 m,
-Podlodowe góry Antarktydy Wschodniej to :
1)łuk Gór Wiernadskiego - Gamburcewa - długości 2500 km i szer. 200-500 km / osiągają wys. 3390 m n.p.m. a pow. lądolodu znajduje się przeważnie 1000 m ponad ich szczytami
2)Góry Transantarktyczne - ciągną się od Morza Rossa do Morza Weddella i rozdzielają Antarktydę Wschodnią od Zachodniej , poza najwyższymi pow. 3000 m i sterczącymi ponad pow. lądolodu nunataków pozostałe wierzchołki kryją się pod lodem
-ANTARKTYDA ZACHODNIA
- jest mniejsza od Antarktydy Wschodniej
-ma rzeźbę podlodową bardzo urozmaiconą występują tam pasma : Antarktandy (Ciągnące się wzdłuż Płw. Antarktycznego)- góry te w dużej mierze są pogrążone pod lądolodem ale najwyższe szczyty w środkowej części górotworu wznoszą się ponad jego pow.
-ukryte pod lodem są także masywy ciągnące się wzdłuż mórz : Bellingshausena i Amundsena pocięte głębokimi dolinami schodzącymi do 1000 m p.p.m.
-ponad lód wznoszą się tylko wysokie nunataki : np. Sidley 4225 m,
-liczne nunataka występują także w G. Ellswortha rozcięte gł. dolinami gdzie miąższość lodu przekracza 4000m
-Równina Byrda - zajmuje środkową część Antarktydy Zachodniej , posiada gł. depresje 2555 m w centrum wypełnioną lodem do wys. ok. 500 m n.p.m.
IX BUDOWA GEOLOGICZNA
-Antarktyda leży w środkowej część antarktycznej płyty litosfery
- niemal cały kontynent (bez młodej strefy fałdowań alpejskich na zach.) wchodził do triasu w skład prakontynentu Gondwany a do oligocenu Antarktyda była połączona w jeden kontynent z Australią
- w obrębie kontynentu wyróżnia się 3 jednostki geologiczne : krystaliczną prekambryjską platformę antarktyczną (zajmuje wschodnią część Antarktydy), młodą platformę paleozoiczną z łańcuchem G. Transantarktycznych (obejmującą część zachodnią Antarktydy) oraz strefę fałdowań alpejskich na Płw. Antarktycznym i na skraju Antarktydy Zachodniej
PREKAMBRYJSKA PLATFORMA ANTARKTYCZNA
- zajmuje wsch. część kontynentu od ok. 35°W do 160°E
- jej fundament budują skały metamorficzne (gnejsy, łupki krystaliczne, migmatyty, marmury) - odsłaniają się tylko na krótkich odcinkach wybrzeży kontynentu
- Na Ziemi Enderby we Wschodniej Antarktydzie występują prawdopodobnie najstarsze skały na Ziemi - alkaiczne czarnokity nazywane - enderbitami wieku 3,9 mld lat
- pokrywę platformową reprezentują skały proterozoiczne, paleozoiczne i mezozoiczne (do jury włącznie) skały osadowe i wulkaniczne
MŁODA PLATFORMA PALEOZOICZNA
- zajmuje większą część Antarktydy Zachodniej
- w jej budowie można wyróżnić kilka pasm górskich, które w erze paleozoicznej i na początku ery mezozoicznej kolejno przyrastały od zach. skraju platformy prekambryjskiej - najstarsze z nich ordowickie - Góry Rossa biegną wzdłuż Gór Transantarktycznych można wiązać z orogenezą kaledońską - budują je zmetamorfizowane skały proterozoiku oraz kambryjskie skały okruchowe poprzecinane różnowiekowymi intruzjami skał magmowych
- na przełomie dewonu i karbonu zostały sfałdowane Góry Księcia Alberta - które ciągną się wzdłuż wschodniego wybrzeża Morza Rossa
-między triasem a jurą powstały Góry Ellswortha, góry Ziemi Edith Ronne i Ziemi Coatsów - budują je skały okruchowe i węglanowe z przewarstwieniami skał wulkanicznych
* era kenozoiczna - obie platformy podlegały silnym ruchom pionowym i ożywionemu wulkanizmowi - wtedy też powstały zrębowe Góry Transantarktyczne ( w tym G. Pensacola i Góry Królowej Maud) a we wschodniej Antarktydzie Góry Napiera w Ziemi Enderby. Zręby te otaczają Centralną Depresję Antarktyczną gdzie podłoże lądolodu znajduje się poniżej poziomu morza.
STREFA FAŁDOWAŃ ALPEJSKICH
- rozciąga się od G. Ellswortha przez Ziemię Ellswortha aż do przylądka Prime Head na pn krańcu Płw. Antarktycznego
-jej przedłużeniem jest podmorski Grzbiet Południowoantylski ( z Antylami Południowymi) łączący się z Andami Ameryki Pd.
-Antarktandy
- zbudowane są gł. z metamorficznych skał : najmłodszego proterozoiku, dolnego paleozoiku, górno paleozoicznych i triasowych skał okruchowych i węglanowych dużej miąższości - sfałdowanych w końcu paleozoiku lub na początku mezozoiku, a także młodych skał jurajskich i kredowych sfałdowanych pod koniec kredy.
-najmłodsze ruchy tektoniczne zachodziły w trzeciorzędzie i doprowadziły do powstania zrębów i rowów tektonicznych , współcześnie ruchy te zachodzą na obrzeżach Antarktydy i pozostałej części Antarktyki
- trzęsienia ziemi są notowane w archipelagu Sandwich Południowy, na Szetlandach Południowych, wzdłuż Wzniesienia Południowopacyficznego i Grzbietu Australijsko-Antarktycznego
-jedynym czynnym wulkanem na Antarktydzie jest Erebus nad Morze Rossa
X KLIMAT
- na Antarktydzie panuje klimat biegunowy (podbiegunowy tylko w pn części Płw. Antarktycznego) z temp. pow. poniżej 0°C we wszystkich miesiącach roku
-jest to najchłodniejszy kontynent, najbardziej wietrzny, najsuchszy
-temp. w najcieplejszym miesiącu wynosi od -1°C na pn Płw. Antarktycznego do - 33°C na stacji Wostok , w miesiącu najchłodniejszym od -7°C do -72°C
- na biegunie geograficznym w lipcu w 1965 zanotowano najniższą temp. pow. na Ziemi - 94,5 °C
-najwyższa zanotowana temp. na skraju kontynentu wyniosła 11.5 °C
-na Antarktydzie zwłaszcza w strefie brzeżnej wieją znad kontynentu częste i silne wiatry (200-300 dni w roku z prędkością <10m/s w porywach do 90m/s )
-opady występują niemal wyłącznie w postaci śniegu a ich roczna suma waha się od 500 na wybrzeżach do <50 mm we wnętrzu kontynentu
XI WODY
- na Antarktydzie nie ma rzek (jeśli pominie się strumienie wód roztopowych)
- na obszarach wolnych od lodu występują sezonowe jeziora o genezie tektoniczno-lodowcowej np. Jezioro Figurowe w Oazie Bungera gł. 137 m oraz jezioro Krokvatnet w Oazie Vestfold o gł. 143 m. / liczniejsze są jeziora w misach wyżłobionych przez lodowce- są to jeziora słodkowodne
XII ROŚLINNOŚĆ
- roślinność skrajnie uboga utrzymuje się tylko na skrawkach kontynentu wolnych od lodu, w oazach i suchych dolinach
-dominują globy i porosty (nieco ponad 100 gatunków), mchy i wątrobowce (ok. 30 gatunków łacznie)
-występują tak także dwa gatunki roślin naczyniowych : śmiałek antarktyczny i kolobant