Faraon
• Prus Bolesław •
• 1897 •
Akcja powieści umieszczona jest jednak nie w czasach świetności starożytnego Egiptu, kiedy naród „tworzył jakby jedną osobę, w której stan kapłański odgrywał rolę myśli, faraon był wolą, lud - ciałem, a posłuszeństwo - cementem", lecz w okresie politycznego kryzysu państwa w XI w. przed Chrystusem. Co więcej, moment historyczny, który posłużył Prusowi do stworzenia rozległej panoramy społecznej, należy w dziejach Egiptu do najmniej znanych, a istnienie Ramzesa XIII, głównego bohatera Faraona, jest przez wielu egiptologów kwestionowane. Dokonany wybór, z pewnością zagadkowy, wzbudził wśród krytyków i historyków literatury liczne domysły i stał się powodem uwspółcześniających interpretacji. Odnajdowano zatem w powieści aluzje do konfliktów politycznych w Rosji bądź w Prusach, historyczność traktowano jako wygodny kostium ułatwiający wnikliwsze rozważanie spraw polskich, w realiach egipskich odkrywano aktualne problemy ekonomiczne i społeczne, sądzono też, że Prus, inspirowany współczesną mu historiografią, wskazał alegorycznie źródła upadku Polski w XVIII w. Wielość możliwych wykładni nie umniejsza wartości poznawczej dzieła, przeciwnie - korzystnie świadczy o jego myślowej głębi. Pewne jest, że pisarz starannie przygotował się do napisania Faraona (znał prace I. Żagiella, G. Maspera, A. Mariette'a), podnietą zaś literacką mogły być powieści „archeologiczne” G. Ebersa i głównie Salambo G. Flauberta. Mimo, nielicznych zresztą, anachronizmów obraz dawnego Egiptu w utworze jest zgodny z dostępną Prusowi wiedzą i dokumentacją historyczną. Sięgnięcie natomiast po materiał z epoki mało znanej dało powieściopisarzowi większą swobodę w kreowaniu świata przedstawionego.
Walka o tron
Egiptem rządzi dynastia XX. Aktualny władca, Ramzes XII, hieratycznie sportretowany starzec, mianował właśnie swego syna, również Ramzesa, następcą tronu. Faktyczną władzę w państwie sprawuje jednak minister wojny, arcykapłan Herhor i wyższe kapłaństwo. Młody Ramzes spostrzega wkrótce rzeczywisty stan rzeczy: omnipotencję kapłanów oraz pozorne, tytularne władztwo faraonów. Postanawia zmienić uwłaczający dynastom układ. Wtajemniczany w arkana rządzenia, poznaje opłakaną sytuację Egiptu: nędzę i wyniszczenie biologiczne ludu, upadek rzemiosła, nadużycia i korupcję urzędników, szkodliwy dla rasowej jedności napływ obcoplemieńców, pusty skarbiec faraona, rosnące zadłużenie arystokracji egipskiej u Fenicjan. Sądzi, że tylko zwycięska wojna z Asyrią może przywrócić narodowi dostatek, Egiptowi wielkość, a tronowi blask dawnej mocy i chwały. Herhor, posłuszny nakazowi chaldejskiego kolegium kapłańskiego, sprzeciwia się wojnie. Konflikt narasta, po objęciu zaś przez Ramzesa władzy królewskiej przeradza się w otwartą walkę. Wiodą ją godni siebie przeciwnicy, krańcowo odmienni charakterami, niewspółmiernymi dysponujący środkami. Odważny, szlachetny, ale porywczy i lekkomyślny Ramzes ma poparcie wojska i
sympatie plebejuszy, którym obiecał poprawę warunków życia. Ambitny, ostrożny, mądry Herhor rozporządza wiekami gromadzoną wiedzą kapłańską i pieniędzmi. Sile materialnej i umysłowej nie sprosta zapał i dobra wola młodego władcy. Reszty dokona intryga oraz skrytobójstwo. Ginie ostatni faraon z dynastii XX, a na tronie monarszym zasiada Herhor. Choć wynik walki do końca jest niepewny, pisarz bowiem umiejętnie rozdziela atuty między przeciwników i uwydatnia chwiejność sytuacji, to przecież losy bohatera są z góry przesądzone. Objaśnia je mędrzec Menes w epilogu powieści: „Każda rzecz ma swój czas, w którym dojrzewa, i taki - w którym marnieje. Ramzes XIII zdarzył się w epoce niewłaściwej, więc musiał ustąpić”. Był wojownikiem, a Egipt jego czasów wolał „złotą bransoletę aniżeli miecz”, cenił bardziej „zysk i mądrość niż wojnę”. Uczony Menes formułuje także prawidłowość historyczną: ”Cały zaś bieg historii polega na tym, że - gdy więcej jest radości między ludźmi, mówimy: państwo kwitnie, a gdy częściej płyną łzy, nazywamy to upadkiem”. Konflikt polityczny znajduje w słowach mędrca swoje uogólnienie, zyskując wymiar historiozoficzny. W dziejach zbiorowości działają prawa i konieczności, którym podporządkować się musi nawet jednostka wybitna. Z drugiej wszakże strony wielki człowiek odciska swój ślad w życiu państwa i ludzkości. Herhor jako władca realizuje program społeczny Ramzesa XIII, gdyż tego wymaga dobro państwa i konieczność historyczna. Pokonany zwycięża moralnie.
Literackie studium
Prus jako twórca Faraona potrójną wyznaczył sobie rolę: historyka, socjologa i artysty. Czyniąc walkę o władzę osią konstrukcyjną powieści nasycił animowany świat bogactwem form zamierzchłej cywilizacji. Przed czytelnikiem roztacza się nadnilowa dziedzina, tak jak ukształtowały ją warunki geograficzno-klimatyczne, a zorganizował człowiek. Powszednie zatrudnienia i rozrywki mieszkańców, ich obyczaje, ubiory, obrzędy religijne, aktywność polityczna, dzieła sztuki i przedmioty codziennego użytku, świątynie, pałace, lepianki - wszystkie te realia, przedstawione z pietyzmem dla źródeł egiptologicznych, nadają rzeczywistości powieściowej sugestywny koloryt historyczny, pogłębiony jeszcze udaną próbą stworzenia „autentycznego” Egipcjanina, którego umysłowość określają ramy kultury tamtego czasu. Postacie Egipcjan i cudzoziemców, wyraziście zindywidualizowane, są równocześnie nosicielami pewnych cech grupowych. Ich postawy, aspiracje, interesy znajdują ujście w działaniach całych klas społecznych, grup plemiennych, korporacji, tajnych związków. Prus dociekliwie analizuje zarówno sytuację społeczno-polityczną Egiptu, jak i dynamikę zachowań wyodrębnionych zbiorowości. Przemyślenia zamyka w komentarzach narratora i bohaterów, a także w fabule zrygoryzowanej logicznym porządkiem przyczyn i następstw, zwartej i przejrzystej. Obok konwencji charakterystycznych dla powieści realistycznej wprowadza elementy powieści wychowawczej (edukacja Ramzesa, motywy podróży) i sensacyjnej (egzotyzm miejsc, atmosfera tajemniczości i grozy, motywy szpiegostwa, spisku, sobowtóra, potęgowanie napięcia). Powierzywszy narratorowi funkcję kronikarza i historyka zarazem, osiąga efekt podwójnego widzenia świata egipskiego: od wewnątrz niejako, z pozycji uczestnika wydarzeń, oraz z odległej czasowo i cywilizacyjnie perspektywy człowieka XIX wieku.
„Bo nigdy w literaturze polskiej tak nie zadecydowała o strukturze dzieła koncepcja władcy i państwa, i nawet literatura światowa zyskała w Faraonie pod tym względem twór wyjątkowy” (J. Kleiner, 1932).
„Faraon, jak każde wielkie dzieło literackie, wciąż stanowi nieodgadnioną zagadkę, wciąż czaruje swym tajemniczym blaskiem.
Ciągle też aktualne są pytania podstawowe w sprawie tego utworu: o genezę powieści, jej ideologię itp. ” (F. Ziejka, 1974).