I. Operacjonalizacja problemu badawczego
Postępowanie badawcze
W procesie rozwiązywania podstawowych problemów badawczych można wyróżnić następujący tok czynności badawczych:
1) określenie przedmiotu i ustalenie celu badań,
2) zdefiniowanie problemu badawczego,
3) postawienie pytania badawczego lub wysunięcie hipotezy,
4) ustalenie zmiennych i dobór wskaźników,
5) wybór metody i technik badawczych,
6) zgromadzenie materiału badawczego,
7) opracowanie pozyskanego materiału do badań materiału,
8) sformułowanie konkluzji i wyprowadzenie wniosków.
Punkty od 2 do 5 nazywamy operacjonalizacją problemu badawczego.
II. Formułowanie problematyki badań
Proces badawczy obejmuje długi szereg czynności poznawczych, a należą tu: poprawne sformułowanie pytań, na które szukamy odpowiedzi, dobranie operacji badawczych, zrealizowanie odpowiednich badań, zinterpretowanie wyników dla wyjaśnienia interesującego nas zjawiska, a następnie sformułowanie lub lepsze uzasadnienie jakiejś teorii o zjawiskach przez nas badanych.
Celem badania naukowego jest formułowanie twierdzeń, czyli opisów fragmentów rzeczywistości lub teorii wyjaśniających zjawiska z danej dziedziny. Twierdzenia te muszą być maksymalnie zgodne z rzeczywistością, której dotyczą, tj. muszą głosić jak rzeczy się naprawdę mają lub dostarczyć możliwie niezawodnych sposobów realizacji pewnych praktycznych celów (np. jak leczyć raka). Należy je zatem prawidłowo i wyczerpująco uzasadniać.
Problematyka badań naukowych to pewien zbiór pytań, najczęściej zhierarchizowany system pytań tego rodzaju, że warunkiem udzielenia odpowiedzi na pytanie bardziej ogólne w tym systemie są wcześniejsze odpowiedzi na pytania bardziej szczegółowe. Pytania te dotyczą przedmiotów (osób i rzeczy), zdarzeń i procesów, którym owe przedmioty podlegają. Problematyka badawcza nie jest tym samym, co przedmiot zainteresowań. Przedmiotem zainteresowań badacza mogą być np. kobiety w służbach dyspozycyjnych, integracja społeczna Romów w Polsce, udział polskich żołnierzy w misjach zagranicznych, manipulacja w środkach masowego przekazu, itd. Nie jest to jeszcze problematyka, gdyż nie wiemy, jakie pytania chce sformułować badacz pod adresem tych zjawisk, z jakiego punktu widzenia zamierza je badać, jakiego typu twierdzenia chciałby uzyskać w wyniku badań czy jakie hipotezy ich dotyczące sprawdzić. Dlatego problemem będzie pytanie:
- „Czy kobiety są dyskryminowane podczas przyjmowania do służby w policji?”, ale również „Czy policjantki są dyskryminowane podczas pełnienia służby?”,
- „Czy Romowie w Polsce chcą się integrować ze społeczeństwem polskim?”, ale również „Czy rządowe i samorządowe organy państwa wypełniają wobec mniejszości romskiej zadania wynikające z Ustawy o mniejszościach etnicznych?”,
- „Jakie opinie o udziale w misjach zagranicznych mają polscy żołnierze?”, ale i „Czy społeczeństwo polskie szanuje weteranów misji zagranicznych?”.
Niekiedy stosuje się skrótowe określenia problemu badawczego, np. „problem kultury masowej w Polsce”. Zwykle domyślamy się faktycznie ukrytego w tym skrócie problemu badawczego, który wyraża się w pytaniu: „Jaka jest i jak funkcjonuje kultura masowa w Polsce?”. Jednak możemy się mylić, gdyż pytanie może brzmieć: „Czy kultura masowa w Polsce naprawdę istnieje?”.
Podobne wątpliwości może budzić określenie problemu badawczego, jako „zjawisko prostytucji nieletnich w Polsce”. Możemy snuć przypuszczenia, o co autor chce zapytać i co zamierza zbadać. Może to być pytanie: „Czy osoby nieletnie w Polsce prostytuują się i jaka jest skala tego zjawiska?”, ale pytanie może również brzmieć: „Czy sutenerstwo i kuplerstwo są rozpowszechnione w Polsce?”. Taka niedookreśloność problemu badawczego wskazuje, że badacz sam nie widzi jasno problemu, którym chciałby się zająć. Dlatego zanim zada pytanie, musi rzetelnie poznać problem, którym się zajmuje. Nawiązując do ostatniego przykładu, jeżeli interesuje go kryminogenny charakter prostytucji nieletnich w Polsce, to zanim sformułuje pytanie badawcze, powinien dobrze poznać swój przedmiot zainteresowań.
III. Jak sformułować problem badawczy?
1. Problem badawczy wyrażamy pytaniem lub hipotezą
Pytanie badawcze
Pytanie badawcze dotyczy przedmiotów, charakteryzujących je własności lub relacji między nimi. Pytania mogą być pytaniami rozstrzygnięcia bądź pytaniami dopełnienia.
Pytania rozstrzygnięcia to takie, które zaczynają się od partykuły „czy”, po której następuje zdanie oznajmujące, np. „Czy data bitwy pod Grunwaldem (1410) jest liczbą odpowiadającą wzorowi na bimber?”. Na te pytania mamy tylko dwie odpowiedzi: tak lub nie.
Pytania dopełnienia zaczynają się od „kto”, „co”, „kiedy”, „ile”, „jak często”, itd. Mają one formę pytań otwartych, tzn. z nieokreśloną liczbą możliwych odpowiedzi i pytań zamkniętych, w których liczba możliwych odpowiedzi jest z góry określona. Pytania rozstrzygnięcia są zawsze pytaniami zamkniętymi.
Hipoteza
Pytanie badawcze może dotyczyć prawdziwości czy fałszywości określonego twierdzenia, które nazywamy hipotezą. Hipoteza ma formę pytania rozstrzygnięcia: „Czy prawdą jest, że H?”, gdzie H jest twierdzeniem (hipotezą), o którego prawdziwości lub fałszywości mamy się przekonać w wyniku badania. Np. „Czy prawda jest, że wykształcenie ma wysoką pozycję w systemie wartości naszego społeczeństwa?”.
2. Poziomy analizy
Ustalenie poziomu lub poziomów analizy jest konieczne dla prawidłowego określenia przedmiotu badań. Badając np. zjawiska społeczne związane z wojskiem należy zdecydować, czy „przedmioty”, o których chcę coś twierdzić, to żołnierze, oddziały, określone rodzaje broni, cała armia, czy wojsko jako całość. Jeżeli ktoś bada żołnierzy, bada przedmioty innego rodzaju niż ten, kto bada „system obronny”.
W badaniu można łączyć poziomy analizy, np. można jednocześnie interesować się żołnierzami, plutonami, kompaniami, batalionami itd., czy wreszcie armią jako całością oraz formułować pytania dotyczące przedmiotów wielu poziomów łącznie (i oddziaływań między nimi), byleby mieć świadomość, odnośnie którego z poziomów chcemy formułować twierdzenia. Jeżeli na przykład poszukujemy odpowiedzi na pytanie, dlaczego polscy żołnierze decydują się na udział w misjach zagranicznych, to nie możemy ograniczyć naszych badań do „przedmiotu”, którym są żołnierze tylko jednej jednostki. Podobnie nie możemy formułować twierdzeń ogólnych dotyczących stosunku społeczeństwa polskiego do uczestników tej misji, jeżeli jedynym źródłem tych opinii były dla nas wpisy na jednym wybranym forum internetowym. Wybór takiego poziomu analizy (internauci) zawęża „ogólność” naszego twierdzenia do wybranej grupy społecznej, co oznacza, że trafność naszych wniosków nie będzie dotyczyć całego społeczeństwa polskiego lecz grupy określonych internautów.
Podobne problemy metodologiczne powstają, gdy autor badań, szukając odpowiedzi na pytanie o stosunek Polaków do aborcji, przeprowadzi ankietę w małej miejscowości w określonym miejscu i czasie (np. po mszy pod kościołem, lub na zebraniu komitetu organizacyjnego Twojego Ruchu). Wnioski z badań będą dotyczyły tylko tego wąskiego kręgu badanych, ograniczonego miejscowo i wybranego ze względu na określony światopogląd. Nie będą zatem reprezentatywne dla całego społeczeństwa polskiego, a nawet dla wszystkich mieszkańców danej miejscowości. Innymi słowy, zakres ogólności wyników badania będzie ograniczony do wybranego poziomu analizy, tzn. grupy respondentów. Opisane powyżej przykłady dotyczą tzw. prób nielosowych (części populacji wyselekcjonowanych w sposób nielosowy), które są niereprezentatywne.
Problem poziomu analizy nie dotyczy jedynie wyboru grupy ludzi do określonego badania. Podobne trudności stwarza wybór np. artykułów prasowych lub innych materiałów medialnych. Jeżeli autor szuka odpowiedzi na pytanie, jakie jest stanowisko Polaków w określonej sprawie, to staje przed trudnym zadaniem zebrania ogromnego materiału do analizy. Biorąc pod uwagę ilość publikacji, jaka może pojawić się np. na temat uboju rytualnego, czy dopuszczenia eutanazji dzieci w Belgii, takie zadanie może wydać się wręcz niewykonalne z racji rozległości materiałów do analizy. Nawet jeżeli sumiennie wykona zadanie, zawsze może spotkać się z zarzutem, że pominął jakiś krótki komentarz, który ważny był dla krytyka jego stanowiska. Niestety, krytyk będzie miał w tym wypadku rację, uzasadnioną pod względem metodologicznym: nie można formułować stanowiska, że Polacy popierają zakaz uboju rytualnego, jeżeli pominęło się jakiś dokument w tej sprawie.
Zakres ogólności wyników badań
Zakres ogólności wyników badań wynika z przyjętego poziomu analizy. Przystępując do badania możemy się interesować konkretnym obiektem, który chcemy zbadać, np. grupą studentów WSH. Jest to zbiór osób o określonej liczbie. Przedmiotem naszego zainteresowania mogą być np. własności, zdarzenia i procesy, jakim ten przedmiot podlega i twierdzenia o tych właśnie zjawiskach zamierzamy formułować i uzasadniać w wyniku naszych badań. Możemy dla przykładu badać motywacje studentów WSH przy wybieraniu tej uczelni.
W innych przypadkach przedmiot badań interesuje nas o tyle, że jest on reprezentantem pewnej szerszej klasy przedmiotów czy zjawisk. Zakładamy przy tym, że jego własności i zależności, którym podlega, są charakterystyczne dla pewnej szerszej klasy przedmiotów.
Mamy tu do czynienia z dwoma sytuacjami:
a. Celem badania jest uzasadnienie twierdzeń o pewnym jednostkowym przedmiocie (np. uczniowie jednej szkoły) lub o pewnej ograniczonej czasowo-przestrzennie klasie zjawisk (np. przypadki łamania prawa w określonym miejscu i czasie); badaniem obejmujemy cały zakres rzeczywistości, dla którego chcemy sformułować twierdzenie, np. formułujemy zbiór twierdzeń o uczniach pewnej szkoły na podstawie wyników uzyskanych z przebadania wszystkich tych uczniów.
b. Celem badania jest sformułowanie twierdzeń o skończonej czasowo-przestrzennie klasie przedmiotów czy zjawisk lub o zależnościach, którym one podlegają, ale badaniem obejmujemy tylko ich „próbę” i z wyników badań tej próby uogólniamy wnioski na całą populację, np. po przebadaniu przez CBOS próby 1000 respondentów formułowane są wnioski dotyczące opinii społeczeństwa polskiego odnośnie jakiejś kwestii.
Formułując problematykę badań należy sobie uzmysłowić jak ogólne mają być wnioski z badania, czyli jakiego rodzaju twierdzenie chcemy sformułować na podstawie wyników badań. Jeżeli dla przykładu chcemy sformułować twierdzenie dotyczące poziomu nauczania w określonej placówce, to badaniem obejmiemy wszystkich jej uczniów, jeżeli natomiast formułujemy hipotezę dotycząca stosunku uczniów polskich szkół do nauczania religii w szkole, to dobierzemy próbę. Cel badań powinien określać badaną zbiorowość, a nie odwrotnie.
3. Definiowanie i operacjonalizacja
Zanim sformułujemy pytanie badawcze musimy uświadomić sobie, co konkretnie chcemy zbadać i jak to zmierzyć. Innymi słowy musimy zdefiniować wykorzystywane pojęcia i dokonać ich operacjonalizacji.
Definiowanie jest precyzowaniem treści pod kątem przedmiotu badania, czyli zwróceniem uwagi na te cechy pojęcia, które będziemy badać. Jeżeli na przykład mianem „przywódcy społecznego” określimy osobę o wysokiej pozycji w danej grupie, to po pierwsze zawężamy krąg osób, które uwzględnimy w badaniu, a po drugie nasze badania będą ukierunkowanie na badanie ich pozycji, a nie innych własności. Dokonamy zatem zawężenia pojęcia poprzez wskazanie kręgu badanych osób i cechy, którą chcemy badać.
Naszym celem może być również zbadanie zjawiska manipulacji politycznej w mediach. Jeżeli założymy, że manipulacja, to „celowo inspirowana interakcja społeczna mająca na celu oszukanie osoby lub grupy ludzi, aby skłonić je do działania sprzecznego z ich dobrem, interesem”, wówczas każdorazowy przykład manipulacji będziemy rozpatrywać oceniając zamiar manipulanta. Jeżeli jednak, pojęcie manipulacji sprowadzimy do perswazji, czyli przekonywania kogoś, ewentualnie nakłaniania, agitacji, wówczas nie musimy interesować się motywacją człowieka, który manipuluje. Przyjęcie jednej z tych dwóch definicji powoduje dobór zróżnicowanych technik badawczych. W pierwszym przypadku powinniśmy każdorazowo dociekać zamiaru manipulanta, tak pytając go o to wprost w wywiadzie, jak i obserwując jego zachowanie. W przypadku drugim rezygnujemy z takich technik badawczych, wybieramy natomiast analizę treści, w której badamy np. częstotliwość używania określonych środków językowych.
Nasza definicja będzie wstępem do sformułowania definicji operacyjnej, czyli takiego zdefiniowania interesującego nas pojęcia, w którym sprecyzujemy operacje badawcze - wyznaczymy czynności, jakie należy wykonać aby poznać zjawisko.
Operacjonalizacja
Formułowanie definicji operacyjnej jest w istocie wskazywaniem cech zmiennych danego pojęcia, które chcemy badać, lub ustaleniem wskaźników, które służą takiemu badaniu.
W badaniach empirycznych, zwykle przedmiotem badań jest cecha (zmienna) lub ich zespół.
Zmienna to inaczej „cecha”, „własność przedmiotu”, która może przyjąć co najmniej dwie wartości, np. płeć ma tylko dwie wartości - kobieta i mężczyzna, ale już waga, stosunek do służby wojskowej, inteligencja, tożsamość etniczna itd. mają ich więcej Jeżeli jakaś cecha ma tylko jedną wartość, to nazywamy ją parametrem (jest to w dalszym ciągu zmienna, czyli pewna właściwość, ale o jednej wartości, czyli jednej stałej cesze). Kiedy wybieramy określoną zmienną, to informujemy tym samym, pod jakim względem interesują nas dane przedmioty. Dla przykładu, jeżeli podmiotem naszego badania jest grupa mieszańców danego osiedla, to możemy wymienić nieskończenie wiele cech zmiennych tej grupy, np. wiek, płeć, poglądy dotyczące segregowania śmieci, religijność, dzietność, itd.
Zmienne mogą być pojęciami ilościowymi lub jakościowymi. Najprościej mówiąc zmienne jakościowe to te, których wartości nie da się wyrazić w postaci liczb, np.: grupa krwi, płeć, narodowość, rasa, a zmienne ilościowe - to te cechy, których wartości da się wyrazić w liczbie.
W przypadku zmiennej ilościowej, badane cechy możemy ustalić na pewnej skali. Przykładowe zmienne ilościowe to dochód, poziom wykształcenia, stosunek wobec obcokrajowców, czy poziom religijności. W przypadku zmiennych jakościowych możemy jedynie stwierdzić, czy dwa obiekty są równe czy różne pod względem badanej cechy, tymczasem podstawową właściwością wszystkich zmiennych ilościowych jest możliwość uporządkowania (rosnącego czy malejącego) obiektów pod względem danej cechy. Typową zmienną jakościową jest płeć lub województwo zamieszkania - nie ma tu możliwości stwierdzenia relacji mniejszy/większy.
W badaniach społecznych mamy do czynienia na ogół ze zmiennymi, których bezpośrednio nie można obserwować, zmierzyć, ale badać trzeba (zmienne ukryte). Czegoś, co określamy np. jako grupę interesu czy klasę społeczną, nie da się obserwować bezpośrednio. To samo dotyczy wielu cech osobowościowych, zwłaszcza dyspozycyjnych. Także normy, wartości, przeświadczenia czy ideologie nie poddają się bezpośrednio oglądowi. To samo dotyczy takich własności grup, jak integracja czy spójność, struktura władzy. Definiując te pojęcia uświadamiamy sobie, że nie można empirycznie wykazać ich obecności. Kiedy zmienna oznacza zjawiska zasadniczo niedostępne obserwacjom lub też trudno obserwowalne, badacz musi postawić sobie pytanie, w jaki sposób określić jej wartość w badaniach i w konsekwencji dokonać pomiaru tej zmiennej. Możemy wówczas powiedzieć, że badacz zastanawia się nad doborem wskaźników.
Wskaźniki to takie zjawiska obserwowalne, które można uznać za dowód istnienia zjawisk nieobserwowalnych, czyli zmiennych ukrytych. Posłużmy się pojęciem integracji grupy. Można ją definiować jako świadome, harmonijne, oparte na współpracy zespolenie. Jakie dające się obserwować fakty mogą świadczyć o takim zespoleniu? Otóż możemy dążyć do ustalenia, jak dalece wspólne są cele, które członkowie grupy starają się osiągnąć, jak często okazują sobie wrogość we wzajemnych kontaktach i jaki jest udział procentowy członków, którzy akceptują swoją przynależność do grupy i niechętnie by z niej zrezygnowali. Fakty te mogą świadczyć o istnieniu (i stopniu) integracji. Są to wskaźniki zjawisk, które mamy na myśli, ale których nie możemy obserwować bezpośrednio.
Wyliczenie cech obserwowalnych, które mogą być wskaźnikami zjawisk nie dających się stwierdzić bezpośrednio, nie jest jeszcze definicją operacyjną. Definicja taka wymaga zoperacjonalizowania poszczególnych cech, a więc m.in. sprecyzowania, co należy uznać za „wrogość” we wzajemnych kontaktach, jak (np. za pomocą jakich pytań) chce się stwierdzić, czy ktoś „akceptuje” swoją przynależność do grupy i czy chętnie bądź niechętnie z przynależności tej by zrezygnował. Definicja operacyjna polega więc na określeniu operacji badawczych, dzięki którym będzie można orzec, czy i w jakim stopniu ma miejsce taki stan rzeczy, który dowodzi istnienia zjawisk nazwanych naszym pojęciem.
Czy określony, dający się obserwować stan rzeczy można uznać za świadectwo istnienia zjawiska, którego nie można obserwować bezpośrednio, tzn. czy trafny jest wskaźnik tego zjawiska, zależy od przyjętych założeń. Jeżeli założenia są fałszywe, to skutkiem tego nietrafne będą i wskaźniki. Zakłada się np., że postawa uzewnętrznia się w wypowiedziach werbalnych, jednak określone wypowiedzi mogą być podyktowane obawą przed mówieniem prawdy. Lub wychodzi się z założenia, że skoro członkowie jakiegoś społeczeństwa rzadko okazują sobie wrogość, to wskazuje to na wysoką integrację grupową. Może się natomiast okazać, że badacz nie przeprowadził zwiadu terenowego i nie zapoznał się z literaturą na temat badanej przez siebie grupy i nie wie, że w danym społeczeństwie wszelkie przejawy wrogości są karane. Takie „wpadki” zdarzają się np. etnologom, którzy wskaźniki pewnych zjawisk właściwe dla społeczeństwa, z którego się wywodzą, przypisują grupom innym. Dla przykładu w Iranie (podobnie w kulturach Bliskiego wschodu) okazywanie gniewu jest wskaźnikiem braku dobrego wychowania, natomiast płacz i zawodzenie są powszechnie (wśród mężczyzn i kobiet) przyjętymi sposobami okazywania żalu.
IV. Przygotowanie do badań
Przed sformułowaniem pytania badawczego należy zapoznać się z literaturą przedmiotu, aby nie zadawać pytań, na które już udzielono odpowiedzi. Lektura prac z danej dziedziny ułatwi nam również przyjęcie odpowiednich założeń do stawianych pytań i pomoże w dobraniu metod, za pomocą których moglibyśmy odpowiedzieć na pytanie badawcze.
Badając pewne zbiorowości, zjawiska i mechanizmy dla nich charakterystyczne, warto przeprowadzić zwiad badawczy, zanim ostatecznie sformułuje się przedmiot badań lub sformułuje hipotezę. Dla przykładu chcemy zbadać poglądy polityczne studentów pewnej uczelni. Jako że mogą one dotyczyć bardzo wielu kwestii musimy dokonać wyboru, jakiego rodzaju poglądy zamierzamy badać. Decyzje można podjąć z góry („przy biurku”), na przykład po zapoznaniu się z badaniami innych osób, co umożliwi nam poznanie właściwości badanego przedmiotu, jak i relacji będących w polu naszych zainteresowań. Jeżeli jednak nie znamy dostatecznie dobrze badanej zbiorowości lub nie wiemy jakie związane z nią zjawiska czy relacje warto badać, albo też jakie układy relacji i zróżnicowań między ludźmi zainteresują nas, to warto wówczas przeprowadzić zwiad badawczy.
Jego celem jest zdobycie pewnej, wstępnej choćby i niepełnej, wiedzy o zbiorowości, która mogłaby dostarczyć założeń do dalszych badań. Inną funkcją zwiadu jest nadanie naszej ciekawości ostatecznego kształtu poprzez zetknięcie się ze zjawiskami, wobec których ciekawość ta się kieruje, i dokonanie wyboru jednych ich aspektów, a pominięcie innych. W toku zwiadu możemy również ocenić zasadność założeń dotyczących preferowanych przez nas metod badawczych.
Literatura:
Analiza danych zastanych. Przewodnik dla studentów, red. M. Makowska, Wyd. Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2013.
Nowak Stefan, Metodologia badań społecznych, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2012.
Renate Mayntz, Kurt Holm, Peter Hübner, Wprowadzenie do metod socjologii empirycznej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1985.
Earl Babbie, Podstawy badań społecznych, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2008.
http://pl.wikipedia.org/wiki/Manipulacja_%28psychologia%29 [data dostępu: 14.02.2014].
Informacje na ten temat: M. Makowska, Desk research, w: Analiza danych zastanych. Przewodnik dla studentów, red. M. Makowska, Wyd. Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2013, s. 80-103.
Formułowanie problematyki badawczej
8