KULTURA POPULARNA

1. Cel zajęć: Zapoznanie uczniów z pojęciem kultury popularnej i charakterystycznych dla niej tekstów, genezą powstania tego fenomenu, jego rolą społeczną i kulturową oraz specyficzną estetyką.

2. Liczba godzin: 2 godziny lekcyjne

3. Niezbędne pomoce naukowe:

Artykuł: A. Ogonowska, Kultura popularna, „Nowa Polszczyzna”, nr 2/2005

4. Zarys scenariusza lekcji:

• Prosimy uczniów o wypisanie na kartce: co rozumieją pod pojęciem: „kultura popularna”. Następnie wypisujemy propozycje uczniów na tablicy.

Przykładowe odpowiedzi na pytanie:

KULTURA POPULARNA: CZYM JEST?

1. fenomen kulturowy, który powstawał na przełomie XIX i XX wieku jako wynik następujących procesów społeczno-politycznych:

• urbanizacja

• industrializacja (uprzemysłowienie) i wprowadzenie technik masowej produkcji;

• masowa migracja ludności z aglomeracji wiejskich do miast i powstania społeczeństwa masowego, złożonego z jednostek poszukujących nowych punktów zakotwiczenia, nowych wzorów zachowania i tożsamości; nowych autorytetów; jednostek posiadających niski poziom wykształcenia i osamotnionych w nowej rzeczywistości społecznej i kulturowej;

• zanik aury i oryginalnego charakteru dzieł i wytworów ludzkich, które w wyniku masowej produkcji przestały być unikatowe (standaryzacja, unifikacja, prymat formy, czytelność stosowanych konwencji i rozwiązań);

2. kultura masowa społeczeństw przemysłowych (industrialnych), która swoim charakterem i poziomem była dostosowana do poziomu intelektualnego, estetycznego oraz poznawczego odbiorców; do jej podstawowych wyróżników (atrybutów) zaliczyć można:

• nietradycjonalność, czyli brak zakotwiczenia w historii i tradycji;

• popularność, czyli dostępność w sensie poznawczym i ekonomicznym dla masowego kręgu odbiorców;

• wysoki stopień homogenizacji, czyli ujednolicenia proponowanych wzorów, rozwiązań kompozycyjnych i fabularnych, wartości użytkowych;

• masowa produkcja i komercyjny charakter, które sprawiały, że ocena, np. estetyczna, czy poznawcza była podporządkowana prawom rynku.

3. zbiór ogólnie dostępnych wytworów, filmów, nagrań, ubiorów, programów telewizyjnych, środków transportu, mody, itd.

4. forma dominującej ideologii, czyli systemu wartości, który zabezpiecza interes określonej grupy lub klasy społecznej oraz związanego z nią systemu, np. kapitalizmu;

5. wyraz władzy mass mediów, które zamazują różnicę między wyobrażeniem a rzeczywistością, np.:

• zjawisko mediatyzacji rzeczywistości, związane z jej reprodukowaniem w formie obrazów;

• zjawisko zastępowania rzeczywistości przez jej obrazy;

6. forma kultury zawierająca pośledniejsze rodzaje dzieł, które lubiane są przez masy, np. literaturę popularną, filmy, programy telewizyjne, komiksy, prasę brukową. A zatem jako przeciwieństwo kultury wysokiej, elitarnej, wymagającej określonego poziomu kompetencji kulturowej.

7. źródło zastępczej i nieefektywnej moralności; kultura popularna zagraża zarówno kulturze wysokiej, jak i jej odbiorcom, ponieważ psuje gusty, dostarcza złych wzorców, kształtuje nieodpowiednie, a często wręcz naganne postawy moralne.

W prezentowanych definicjach widoczne są różne próby opisywania fenomenu kultury popularnej, jej genezy i funkcji, a nawet jej waloryzowania. Pojawiają się następujące cztery kwestie, nad którymi zastanawiają się badacze:

GENEZA KULTURY POPULARNEJ: GŁÓWNE PROBLEMY

2. Skąd kultura popularna pochodzi? Czy jest ona wytworem samych ludzi jako autonomiczny wyraz ich zainteresowań oraz sposobu doświadczania świata, czy została im narzucona odgórnie przez sprawujących władzę jako wyraz społecznej kontroli?

• PRZECIWSTAWIENIE KULTURY POPULARNEJ KULTURZE LUDOWEJ

Fragment tekstu Dwighta MacDonalda do analizy dla uczniów:

„Sztuka ludowa wyrosła od dołu. Była spontaniczną, autochtoniczną ekspersją ludu, przezeń ukształtowaną, pozostającą całkowicie poza oddziaływaniem kultury wyższej, odpowiadającą jego własnym potrzebom. Kultura masowa została narzucona z góry. Jest tworem techników wynajętych przez bieznesmenów; jej odbiorcy są biernymi konsumentami, ich partycypacja ogranicza się do wyboru „kupić, nie kupić”.[...] Sztuka ludowa była własną instytucją samego ludu, jego prywatnym małym ogrodem odgraniczonym od wielkiego formalnego parku wysokiej kultury jego panów. Jednakże kultura masowa zburzyła ten mur, wciągając masy w zdegenerowaną formę kultury wysokiej, stając się w ten sposób instrumentem politycznej dominacji.”

Fragment tekstu Richarda Shustermana do analizy dla uczniów:

„Najważniejszym i najbardziej aktualnym powodem do obrony sztuki popularnej jest to, iż dostarcza nam ona (nawet intelekstualistom) zbyt wiele estetycznej satysfakcji, abyśmy mogli przystać na jej całkowite potępienie, uznając ją za coś niskiego, odczłowieczającego i estetycznie nieprawomocnego.[...] znaczna część klasyki sztuki elitarnej powstała jako sztuka popularna i jako taka była odbierana. Dramat grecki, podobnie jak teatr elżbietański, był sztuką niezwykle popularną i hałaśliwą, a wiele cenionych obecnie powieści (choćby Wichrowe wzgórza) uznanych została za sensacyjną, komercyjną tandetę, podobnie jak obecnie traktuje się filmy, TV i muzykę rockową.”

Pytania do dyskusji z uczniami:

3. A. Z jakimi produktami i cechami kojarzy się pojęcie `kultura popularna'?

• komiksy

• literatura popularna

• film

• prasa brukowa

• moda

B.Kto może być gwiazdą kultury popularnej? Czy potrafisz wymienić jakieś przykłady?

4. Jakie są właściwie kryteria jej oceny? Czy związek kultury popularnej z technikami masowej produkcji oraz prawami rynku dominuje nad jej jakością, artyzmem, oryginalnością oraz wymaganiami intelektualnymi, jakie stawia ona swoim odbiorcom?

5. Czy rynek kultury popularnej gwarantuje jej prawdziwe powodzenie, ponieważ

dostarcza towarów, których ludzie rzeczywiście pragną? Co w istocie decyduje o popularności tych towarów? (ich forma, dostępność ekonomiczna i poznawcza, ich wartości użytkowe, czy symboliczne?);

6. Jak przedstawia się ideologiczna rola kultury popularnej? Czy kultura ta indoktrynuje ludzi? Czy możliwy jest sprzeciw wobec promowanych w niej wartości? Jak można ustalić czyj interes one promują/reprezentują?

7. Krytycy kultury popularnej podkreślają trzy kwestie, które wydają się być istotne w kontekście projektowania działań edukacyjnych, które uwzględniałyby tę tematykę:

8. Jej nieelitarny charakter

9. Jej nasycenie ideologią

10. Brak walorów poznawczych

11. Co prowadzi do niesłusznego przekonania, że:

Ad.1. nie ma potrzeby nabywania specjalnych kompetencji do jej rozumienia;

Ad 2. jest siłą zniewalającą człowieka;

Ad.3. nie ma sensu wprowadzać ją do procesów edukacji.

Jakie jest Twoje zdanie?. Uzasadnij swoją wypowiedź przykładami z własnego doświadczenia.

FORMY ESTETYKI WYKORZYSTYWANE W PRODUKTACH KULTURY POPULARNEJ

Należy wprowadzić pojęcie: KICZ

1. Estetyka nadmiaru

Ten typ estetyki związany jest z produktami obdarzonymi atrybutem POLi-, SUPER-, MEGA-, GIGA-, lub TRANS-. Uleganie estetyce nadmiaru prowadzi często do nadmiernego wyolbrzymienia, przeładowania zarówno cech produktów, jak i zachowań odbiorców kultury popularnej: kiczu, przerafinowania form, ale także otyłości, czy nieustannego nabywania wielu często niepotrzebnych zupełnie towarów i usług. Estetyka nadmiaru koresponduje z wartościami społeczeństwa konsumpcyjnego. Jego naczelną wartością jest przetwarzanie maksymalnej ilości produktów i usług, często nie dla nich samych, lecz w związku z symbolicznym znaczeniem ich posiadania. Konsumpcja staje się jednym z głównych wskaźników przynależności grupowej oraz miejsca konkretnego konsumenta w hierarchii społecznej. W krajach wysoko rozwiniętych nie służy ona zaspokajaniu rzeczywistych potrzeb (np. biologicznych), lecz budowaniu tożsamości społecznej i kulturowej. Słowem-kluczem dla estetyki nadmiaru jest WIELOŚĆ.

Polecenie dla uczniów: Zastanów się nad filmem lub innym tekstem audiowizualnym, który zawierał elementy (np.bohaterów czy konwencje gatunkowe), które znasz z innych tekstów kultury. Spróbuj zastanowić się, jaką rolę te elementy pełnią w obrębie tego filmu (tekstu audiowizualnego)?

2. Estetyka seryjności.

Opiera się na powtarzaniu form, stałych wariantów kompozycyjnych, wybranych elementów. Celem produkcji kulturowej wpisanej w tą estetykę jest najczęściej włączanie użytkownika w cykliczny mechanizm `rozpoznawania-na-nowo-już-dawno-znanego'. Odbiorca doświadcza przyjemności płynącej z poczucia kompetencji, stabilności i bezpieczeństwa. Produkty te stwarzają obraz świata kontrolowanego, spójnego i przewidywalnego dla widza (np. klasyczne kino gatunków). Mechanizm `rozpoznawania-na-nowo-już-dawno-znanego' stanowi również podstawę niezwykłej atrakcyjności literatury popularnej. Słowem -kluczem dla estetyki seryjności są: REPETYCJA (POWTARZALNOŚĆ) i MULTIPLIKACJA.

Zadanie dla uczniów:

Poszukaj w albumach poświęconych sztuce pop-artu dzieł Andy'ego Warhola. Zwróć szczególną uwagę na obrazy Zupa Campbella oraz Marylin Monroe.

Na podstawie: D. Strinati, 1998, Wprowadzenie do kultury popularnej, Poznań, s.9-30

Cyt. za: D. Strinati, Wprowadzenie do kultury popularnej, Poznań, 1998, s. 21

Cytat pochodzi z książki Richarda Shustermana pt. Estetyka pragmatyczna. Żywe piękno i refleksja nad sztuka, Wrocław, 1998

4

---