A. Burzyńska, Feminizm, w: A. Burzyńska, P. Markowski, Teorie Literatury XX wieku, Kraków 2009

1. Feminizm - ideologia, kierunek polityczny i ruch społeczny związany z równouprawnieniem kobiet. Istnieje wiele nurtów feminizmu, odróżniających się stanowiskami w takich kwestiach jak np. prawa kobiet i płeć kulturowa. Feminizm jest zjawiskiem bardzo złożonym i wielokierunkowym. W chwili obecnej ma bardzo bogatą historię.

2. Próby klasyfikacji zjawiska feminizm:

a) ze względu na sposób zaangażowania:

SOCJOPOLITYCZNY

Pierwsza fala feminizmu rozpoczęła się na przełomie ΧІΧ i ΧΧ w., trwała do początku lat 60. ; sztandarowym hasłem była równość (płciowa), a najważniejszym celem - uzyskanie równych praw kobiet i mężczyzn. Jedną z najważniejszych książek pierwszej fali okazała się Druga płeć Simone de Beauvoir (108-1986) z roku 1949

→ słynne zdanie Nie rodzimy się kobietami - stajemy się nimi zaczerpnięte z tej książki zwróciło uwagę na procesy społecznego konstruowania kategorii kobiecości

→ książka wzbudzała kontrowersje - wg niektórych komentatorek, sposób podjęcia przez autorkę problemów różnic płciowych umacniał (wbrew intencjom pisarki) : 1) męski uniwersalizm; 2) perspektywę androginiczną -w efekcie kobieta interpretowana była głównie przez kategorie negatywne - była inną mężczyzny i za wszelka cenę starała się mu dorównać

Druga fala przypadła na lata 60., 70. i 80.; najistotniejsza stała się różnica (płciowa), a głównym zadaniem określenie specyfiki różnic płciowych dzielących kobiety i mężczyzn. książki Bety Friedan (ur. 1921) The Feminine Mystique ( Mistyczna kobiecość): rok 1961

→ autorka omawia sytuacje kobiet w USA; zwraca uwagę na mechanizmy mistyfikacji, którym podlegają kobiety amerykańskie, próbując dostosować się do wymogów idealnej kobiecości

→ wysoka dysproporcja między życiem kobiet a wyidealizowanym wzorcem

→ książka wywołała poruszenie w ameryk. środowiskach kobiecych - jako jedna z pierwszych podejmowała min. także krytykę mizoginii Freuda

Trzecia fala rozpoczęła się w l. 90. ; ze względu na bardzo częste zarzuty pod adresem feminizmu drugiej fali o monopolizm białych kobiet do głosu doszło hasło różnorodności - w tym okresie zwrócono uwagę na wielość różnych grup kobiecych ( przedstawicielek różnych ras, społeczności, kultur, tradycji…) oraz związana z tym wielość zróżnicowanych problemów właściwych dla każdej grupy. Wyraźny kryzys feminizmu na pocz. l. 80. - powstaje postfeminizm ; silny nurt krytyczny , widoczny zwłaszcza w feminizmie socjopolitycznym

Silne dysproporcje miedzy sferą prywatną a publiczną → Strategia równych szans w sferze publicznej przyniosła kobietom zwiększenie obowiązków w sferze prywatnej

Nowa generacja feministek - trzecia fala, jeszcze bardziej radykalna i postępowa

Uwaga: dostrzeżono, że dotychczasowy ruch feministyczny przyjmował przede wszystkim perspektywę białych, heteroseksualnych kobiet amerykańskich i zachodnioeuropejskich, reprezentantów klasy średniej - uzurpowane prawa do bycia wyrazicielkami poglądów wszystkich kobiet.

AKADEMICKI

Powstaje w l. 60. ΧΧ wieku - nadaje ruchowi wyzwolenie kobiet głębszego charakteru; rozciąga jego wpływy na całą sferę kultury duchowej człowieka.

Powstały w kręgach akademickich stał się kierunkiem interdyscyplinarnym; przybiera różne postaci związane z rozmaitymi dyscyplinami humanistycznymi: 1) wiedzą o literaturze; 2) filozofią; 3) teorią kultury; 4) pedagogiką; 5) psychologią; 6) socjologią

Perspektywa typologiczna - w f. a. wyróżniamy rozmaite odmiany: 1) krytyki f.; 2) teorii f.; 3) ginokrytyki; 4) krytyki genderowej

b) ze względu na stopień zaangażowania:

RADYKALNY

Dochodzą do głosu pod koniec l. 60.Tworzą się tak zwane grupy wyzwolenia kobiet - jedna z pierwszych tego rozdz. gr. Zorganizowała się w 1968 wokół Ti-Grace Atkinson; miała na celu:1) poszerzanie świadomości kobiet na temat mechanizmów opresywności struktur społ.; 2) gruntowną analizę przejawów patriarchalizmu i dominacji męskiej. Bardzo szybko uzurpowała sobie status jedynej prawdziwej. Na ogół poglądy lewicowe. Duża agresywność wobec mężczyzn

LIBERALNY

Tworzą się tak zwane grupy praw kobiet - najsłynniejsza z nich to National Organisation for Women (NOW) zał. W 1966 przez Betty Friedan; skupia głównie białe kobiety z klasy średniej, o liberalnych poglądach i aktywne zawodowo. Domaga się równych szans dla kobiet i mężczyzn w edukacji, gospodarce oraz zrównania praw obywatelskich

Główna forma aktywności - wywieranie nacisków prawnych i społ. na instytucje życia publicznego

3. KRYTYKA FEMINISTYCZNA

• wyodrębniona na gruncie badań kobiecych

• przynosi nowe interpretacje literatury kobiecej i literatury w ogóle; czytanie z nowej feministycznej perspektywy

• 2 najbardziej wyraziste style k.f.:

1) ginokrytyka; reprezentowana głównie przez krytyczki amerykańskie, najsłynniejszą odmianę stanowi arachnologia Nancy K. Miller (ur. 1941)

→ Elaine Showalter w 1981 r. (słynny i przełomowy artykuł Krytyka feministyczna na rozdrożu) jako jedna z pierwszych precyzyjnie uporządkowała najważniejsze odmiany krytyki feministycznej - to jej zawdzięczamy wprowadzenie terminu ginokrytyka

2)francuska koncepcja ecriture feminina; pokrewna ginokrytyce, reprezentowana przez Lucy Irigaray (ur. 1930), Julie Kristevę (ur. 1941) i Helene Cixous (ur.1937)

a) REWIZJONISTYCZNA KRYTYKA FEMINISTYCZNA

Jeden z nurtów krytyki feministycznej, wykształcony w czasie drugiej fali feminizmu. Jego celem było przede wszystkim poszukiwanie w tekstach literackich i literaturoznawstwie wątków patriarchalnych, mizoginicznych oraz utrwalonych stereotypów. Nastawiony był też na rewizję dotychczasowego, ustalonego z męskiego punktu widzenia, kanonu literackiego a także demaskowanie przemilczeń i zakłamań dotyczących kobiecej roli w literaturze.Do tego nurtu należały m.in. Judith Fetterley i Mary Ellmann. Współcześnie nurt ten rozwija się w związku z zaangażowaniem krytyki feministycznej w tropienie wszelkich form dyskryminacji zawartych w tekstach literackich i w literaturoznawstwie.

b) GINOKRYTYKA

Nurt krytyki feministycznej, powstały w drugiej połowie tzw. drugiej fali feminizmu, rezygnujący z rewizjonizmu i jakiejkolwiek zależności od męskiej perspektywy i skupiający się na afirmatywnych badaniach kobiecego pisarstwa i kobiecych tradycji literackich. Jego celem była próba odkrycia specyfiki tworzonej przez kobiety literatury - czy kobiecość takich tekstów należy do ich właściwości wewnętrznych (a jeśli tak, to jakich) czy też jest tworzona w ramach odbioru, analizy tekstu. Termin ginokrytyka został wprowadzony przez Elaine Showalter w 1979

5. 4 najważniejsze modele definiowania specyfiki i odmienności kobiety oraz jej pisarstwa:

1) model biologiczny; źródło kobiecej twórczości i obrazowania tkwi w akceptowanej kobiecej cielesności (ujmowanej anatomicznie i ze względu na aspekt fizjologii macierzyństwa). Ciało uznawane za nierozłączne od umysłu (niemal powszechny dualizm w myśleniu męskim), jest dla niego podstawą a swoje odzwierciedlenie znajduje w specyficznych typach ekspresji - zarówno w literaturze jak i krytyce. Widoczna odwaga w praktyce literackiej prezentowania cielesności i zmysłowości., nierzadko anatomicznej. Język ciała w znacznie mniejszym stopniu zdystansowany do swego przedmiotu niż w przypadku dyskursu podporządkowanego wymogom racjonalistycznym. Krytyka biofeministyczna przybiera charakter: a) konfesyjny; b) osobisty; c) intymny.

→ ! UWAGA !: GŁÓWNE NIEBEZPIECZEŃSTWO - ABSOLUTYZACJA ZNACZENIA CIELESNOSCI DLA PISANIA I CZYTANIA !!!

2) model lingwistyczny i tekstualny; próba dopowiedzi na pytanie, czy istnieją jakieś determinacje płciowe, które wpływają na sposób użycia języka przez kobiety. Charakter postulatywny - zwłaszcza wśród feministek francuskich (Annie Leclerc, Chantal Chawaf), stworzenie specjalnego kobiecego, który nie będzie dłużej narzędziem zniewolenia. Modelowi temu zagrażać miała, według Showalter, skłonność do izolacji od wpływów innych języków i rozmaitych konwencji i norm literackich.

3) model psychoanalityczny; poszukiwanie związków między psychiką pisarki a uprawianą przez nią twórczością - badanie relacji płci do procesu twórczego. Najważniejszym zadaniem tego nurtu jest przezwyciężenie stereotypów w ujmowaniu wszystkich tych relacji, do których przyczyniła się psychoanaliza freudowska i lacanowska. Szczególnym wyzwaniem była konieczność radzenia sobie ze stereotypami wybrakowania kobiety → Susan M. Gilbert i Susan Gubar upatrują odmienność pisarstwa kobiecego w odczuwaniu przez kobiety uciążliwości własnej płci:

☺ kobieta - artystka jest istotą wykluczoną i usuniętą na margines życia społecznego

☺ doświadczenie wyobcowania jest konstytutywne dla kobiecej twórczości

☺ odwołanie do schematu edypalnego (konflikt ojciec - syn), przyjętego jako model historii literatury (np. przez Harolda Blooma) - model nie uwzględnia pisarek, więc wymaga modyfikacji

→ ! UWAGA ! Showalter ceni sobie najbardziej odmiany krytyki f. nawiązujące do innych typów psychoanalizy niż freudowska czy jungowska, np. a) do teorii Carla Gustawa Junga, Davida Lainga, Erica Ericksona; b) koncepcji inspirowanych klasyczną psychoanalizą, jednakże skoncentrowanych na uzupełnianiu jej niedostatków

→S. chodzi o poświęcenie uwagi: a) fazie preedypalnej; b) procesom różnicowania psychoseksualnego (prace Nancy Chodorow); c) analizie relacji matka - córka, d) psychodynamice przyjaźni kobiecej jako specyficznego impulsu twórczego ( art. Elizabeth Abel)

→ ! UWAGA ! Niebezpieczeństwem tego modelu jest niezauważanie i niedocenianie wpływu czynników kulturowych na specyfikę pisarstwa kobiecego.

4) model kulturowy; porusza wszystkie z wymienionych zagadnień, dodatkowo umieszczając je w szerokim kontekście kulturalnym. Showalter uważa ją za najbardziej obiecującą metodę badań

Hyfologia Barhes'a

Arachnologia Miller

wydźwięk krytyczny - B. etap poststrukturalnych poglądów zakwestionowanie tradycyjnego konceptu podmiotu autorskiego jako instancji ograniczającej swobodę interpretacji tekstu pajęczyna tekstu po to ulega wyswobodzeniu i wyzwoleniu od swojego producenta (odpodmiotowienie), by stworzyć wolne miejsce dla czytelnika, czyli autentycznego wytwórcy tekstu zacieranie śladu podmiotu

odnalezienie śladu podmiotu w splotach tekstu medium kobiecej podmiotowości postulat czytania tekstu, jako rodzaju emblematu podmiotowości kobiecej wyraźna obecność twórczyni tekstu Arachne - patronka wszystkich piszących kobiet Przeciwstawienie Arachne -Ariadna (choć jej nić pomogła odnaleźć drogę w labiryncie, jednak później nie pozostało po niej żadne dzieło) Metafora Arachne - płodna i inspirująca: 1) nobilituje żeńską podmiotowość twórczą i kobiece źródła sztuki słowa; 2) twórczość kobieca jako akt w pełni podmiotowy - tworzenie dzieła i jednocześnie tworzenie siebie; 3) wzmacnia tendencję do zacierania tradycyjnego dualizmu podmiotu i przedmiotu, ustanowionego na gruncie androcentrycznej koncepcji sztuki; 4) podtrzymuje koncepcję: twórczość kobieca bierze się z ciała, jest emanacją żeńskiej cielesności; 5) uwydatnia związek miedzy twórczością kobiety i życiem codziennym (również starannie rozgraniczany przez androcemtryczne koncepcje procesu twórczego)

A. Gajewska „Macierzyństwo”-prezentacja pojęcia w dyskursie feministycznym w Polsce

• ciężar feministycznego założenia kończący się na świadmym macierzyństwie-zgodzie na dziecko. Całkowity protest wobec tego,że macierzyństwo jest obowiązkiem kobiety;

• należy posiadać całkowitą akceptację bezdzietnych kobiet-to ich droga wyboru

• na kobietach zawsze ciążył aspekt podmiotowości- np. przejmowanie nazwiska po ojcu

• poród był również zachwianiem sfery kobiecej-kiedyś przy porodzie towarzyszyły np. akuszerki, potem ich miejsce zajął lekarz-płci przeciwnej. Całkowite podporzatkowanie się systemowi, w myśl przeciwną ich założeń

---