Każdego pracownika łączy z pracodawcą stosunek pracy, rozumiany jako więź prawna o charakterze dobrowolnym i trwałym - pracownik zobowiązuje się do wykonywania określonego rodzaju pracy na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem, a pracodawca - do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem. Stosunek pracy z nauczycielem nawiązuje się w szkole tylko i wyłącznie na podstawie umowy o pracę lub mianowania.
Umowa o pracę na czas określony
Umowa na czas określony z góry ustala termin zakończenia stosunku pracy. Wskazuje datę kalendarzową lub inne zdarzenie przyszłe, którego nadejście powoduje zakończenie stosunku pracy. Zdarzenie wskazane w umowie jako termin zakończenia stosunku pracy powinno być pewne. Do czasu nadejścia ustalonego terminu umowa w zasadzie nie może być rozwiązana jednostronnie przez wypowiedzenie, stwarzając w tym czasie niemalże pełną stabilizację stosunku pracy. Umowy terminowe nie sprzyjają wytworzeniu się trwałej więzi pracownika z pracodawcą. Umowa o pracę na czas określony zawierana jest tylko w przypadkach określonych Kartą Nauczyciela. Umowę o pracę na czas określony zawiera się:
1) z osobą posiadającą wymagane kwalifikacje i rozpoczynającą pracę w szkole,
2) z osobą legitymującą się wymaganym poziomem wykształcenia, lecz nie posiadającą przygotowania pedagogicznego i rozpoczynającą pracę w szkole - możliwe jest to w szczególnych przypadkach uzasadnionych potrzebami szkoły,
3) z osobą rozpoczynającą pracę w szkole, z nauczycielem kontraktowym lub z nauczycielem mianowanym bądź dyplomowanym w przypadku zaistnienia potrzeby wynikającej z organizacji nauczania lub zastępstwa nieobecnego nauczyciela.
Z osobą posiadającą wymagane kwalifikacje i rozpoczynającą pracę w szkole stosunek pracy nawiązuje się na podstawie umowy o pracę na czas określony:
1) na jeden rok szkolny - w celu odbycia stażu wymaganego do uzyskania awansu na stopień nauczyciela kontraktowego,
2) na kolejny jeden rok szkolny - w przypadku ustalenia dodatkowego stażu w wymiarze 9 miesięcy (w razie otrzymania negatywnej oceny dorobku zawodowego za okres stażu oraz w razie nieuzyskania akceptacji komisji kwalifikacyjnej).
Z osobą legitymującą się wymaganym poziomem wykształcenia, lecz nieposiadającą przygotowania pedagogicznego i rozpoczynającą pracę w szkole w szczególnych przypadkach uzasadnionych potrzebami szkoły stosunek pracy nawiązuje się na podstawie umowy o pracę na czas określony. W takim przypadku dopuszczalne jest nawiązanie stosunku pracy, o ile osoba ta zobowiąże się do uzyskania przygotowania pedagogicznego w trakcie odbywania stażu. W przypadku gdy nauczyciel w ciągu pierwszego roku pracy w szkole nie uzyska przygotowania pedagogicznego z przyczyn od niego niezależnych, z nauczycielem może być zawarta umowa o pracę na kolejny jeden rok szkolny. Staż wymagany do ubiegania się o awans na stopień nauczyciela kontraktowego przedłuża się do czasu uzyskania przygotowania pedagogicznego. W przypadku zaistnienia potrzeby wynikającej z organizacji nauczania lub zastępstwa nieobecnego nauczyciela, w tym w trakcie roku szkolnego z osobą rozpoczynającą pracę w szkole, z nauczycielem kontraktowym lub z nauczycielem mianowanym bądź dyplomowanym stosunek pracy nawiązuje się na podstawie umowy o pracę na czas określony. Nauczyciel stażysta w takiej sytuacji nie rozpoczyna stażu z chwilą zatrudnienia w szkole, staż rozpocznie się dopiero z pierwszym dniem nowego roku szkolnego, pod warunkiem jednakże iż nauczyciel będzie kontynuował zatrudnienie w tej szkole. Jeżeli nauczyciel posiada wymagane kwalifikacje, na jego wniosek odstępuje się od stosowania przepisów rozdziału Karty Nauczyciela dotyczącego awansu zawodowego nauczyciela. Dla celów płacowych nauczyciele ci są traktowani jak nauczyciele stażyści, chyba że posiadają wyższy niż stażysta stopień awansu zawodowego. W przypadku jeżeli nie ma możliwości zatrudnienia osoby posiadającej wymagane kwalifikacje - można za zgodą organu sprawującego nadzór pedagogiczny - zatrudnić nauczyciela, który nie posiada kwalifikacji wymaganych do zajmowania danego stanowiska. W stosunku do tych nauczycieli nie stosuje się przepisów rozdziału 3a Karty - awans zawodowy nauczyciela. Dla celów płacowych nauczyciele ci są traktowani jak nauczyciele stażyści.
Umowa o pracę na czas nieokreślony
W umowie na czas nieokreślony strony nie precyzują z góry terminu, do którego stosunek pracy ma trwać, wyrażając tym samym zamiar trwałego związania się ze sobą. Z tym rodzajem umowy mamy do czynienia nie tylko wtedy, gdy strony w jej treści wyraźnie tak postanowiły, ale z reguły także i wtedy, gdy umowa nic na temat czasu swojego obowiązywania nie stanowi, a z przepisów nie wynika obowiązek zawarcia umowy innego rodzaju. Z nauczycielem kontraktowym stosunek pracy nawiązuje się na podstawie umowy o pracę zawieranej na czas nieokreślony (art. 10 ust. 4 Karty Nauczyciela). Brzmienie tego przepisu ulegało licznym zmianom. Z dniem 21 października 2001 r.[1] odstąpiono od zawierania umowy o pracę na czas określony z nauczycielem kontraktowym. Stosunek pracy z nauczycielem kontraktowym można było nawiązać na podstawie umowy o pracę zawieranej na okres umożliwiający uzyskanie stopnia nauczyciela mianowanego, nie dłużej jednak niż na okres 3 lat, z tym że w razie ustalenia dodatkowego stażu w wymiarze 9 miesięcy (w razie otrzymania negatywnej oceny dorobku zawodowego za okres stażu oraz nie zdania egzaminu), z nauczycielem tym można było nawiązać stosunek pracy na czas określony na jeden rok szkolny. Jednocześnie, z dniem 21 października 2001 r., wprowadzono warunek, zgodnie z którym nieuzyskanie przez nauczyciela kontraktowego w ciągu 4 lat od dnia zatrudnienia w danej szkole stopnia nauczyciela mianowanego stosunek pracy: z nauczycielami zatrudnionymi w szkołach wygasa z końcem roku szkolnego (w przypadku nauczycieli zatrudnionych w szkołach, w których w organizacji pracy nie przewidziano ferii - z końcem roku kalendarzowego). Nowela Karty Nauczyciela z dnia 15 lipca 2004 r. uchyliła przepisy obligujące nauczyciela kontraktowego do niezwłocznego rozpoczynania stażu na stopień nauczyciela mianowanego, pod rygorem wygaśnięcia stosunku pracy w przypadku nieuzyskania tego stopnia w okresie 4 lat pracy w szkole.
Przekształcenie stosunku pracy w przypadku uzyskania przez nauczyciela stopnia nauczyciela mianowanego
Kolejna nowela Karty Nauczyciela z dnia 15 lipca 2004 r. wprowadziła zasadę, iż stosunek pracy nawiązany na podstawie umowy o pracę na czas nieokreślony przekształca się w stosunek pracy na podstawie mianowania z pierwszym dniem miesiąca kalendarzowego następującego po miesiącu, w którym nauczyciel uzyskał stopień nauczyciela mianowanego, jeżeli nauczyciel spełnia przesłanki z art. 10 ust. Karty Nauczyciela ( posiada obywatelstwo polskie, ma pełną zdolność do czynności prawnych i korzysta z praw publicznych; nie toczy się przeciwko niemu postępowanie karne lub dyscyplinarne, lub postępowanie o ubezwłasnowolnienie; nie był karany za przestępstwo popełnione umyślnie; posiada kwalifikacje wymagane do zajmowania danego stanowiska; istnieją warunki do zatrudnienia nauczyciela w szkole w pełnym wymiarze zajęć na czas nieokreślony).
Nadanie statusu nauczyciela mianowanego nie oznacza automatycznie, że szkoła ma obowiązek zatrudnić nauczyciela na podstawie mianowania. Zgodnie z art. 10 Karty Nauczyciela stosunek pracy z nauczycielem mianowanym nawiązuje się na podstawie mianowania na czas nieokreślony - jeżeli istnieją warunki do zatrudnienia w pełnym wymiarze, a jeśli brak ku temu warunków (etatów), w niepełnym wymiarze. Z kolei art. 13 mówi, że stosunek pracy na podstawie mianowania nawiązuje się z dniem określonym w akcie mianowania. Tyle mówią przepisy Karty. Określenie nauczyciel mianowany oznacza w Karcie Nauczyciela (od kilku lat) dwie różne rzeczy: raz stopień kwalifikacji zawodowych i dwa: rodzaj stosunku pracy. Nauczyciel posiadający stopień nauczyciela mianowanego może być zatrudniony zarówno na podstawie mianowania, jak i umowy o pracę. W przypadku uzyskania przez nauczyciela kontraktowego stopnia nauczyciela mianowanego jego stosunek pracy przekształca się w stosunek pracy z mianowania, jeżeli zostaną spełnione przesłanki z art. 10 ust. 5 Karty Nauczyciela. W takim przypadku przekształcenie podstawy prawnej stosunku pracy potwierdza na piśmie dyrektor szkoły. W razie niewystąpienia warunków do mianowania - nauczyciel pozostanie zatrudniony na podstawie umowy o pracę na czas nieokreślony.
Nawiązanie stosunku pracy na podstawie mianowania
Mianowanie - w przeciwieństwie do umowy o pracę - jest tym sposobem nawiązania stosunku pracy, który gwarantuje nauczycielowi wzmożoną ochronę zatrudnienia. W obowiązującym stanie prawnym stosunek pracy z nauczycielem mianowanym i z nauczycielem dyplomowanym nawiązuje się na podstawie mianowania, jeżeli spełnione są przesłanki z art. 10 ust. 5 Karty Nauczyciela. W przypadku braku warunków do zatrudnienia nauczyciela w szkole w pełnym wymiarze zajęć na czas nieokreślony stosunek pracy z nauczycielem mianowanym lub dyplomowanym nawiązuje się na podstawie umowy o pracę na czas nieokreślony w niepełnym wymiarze. W przypadku zaistnienia potrzeby wynikającej z organizacji nauczania lub zastępstwa nieobecnego nauczyciela, w tym w trakcie roku szkolnego, z nauczycielem mianowany bądź dyplomowanym stosunek pracy nawiązuje się na podstawie umowy o pracę na czas określony. Stosunek pracy na podstawie mianowania nawiązuje się z dniem określonym w akcie mianowania, a jeżeli tego dnia nie określono - a dniem doręczenia tego aktu. Akt mianowania powinien w szczególności określić: stanowisko i miejsce pracy, termin rozpoczęcia pracy, wynagrodzenie lub zasady jego ustalania. Akt mianowania na stanowisko nauczyciela jest czynnością z zakresu prawa pracy. Czynności tej dokonuje dyrektor szkoły (art. 11 Karty Nauczyciela).
Treść aktu mianowania (umowy o pracę)
Zgodnie z art. 14 Karty Nauczyciela akt mianowania i umowa o pracę powinna w szczególności określić stanowisko i miejsce pracy, termin rozpoczęcia pracy, wynagrodzenie lub zasady jego ustalania. Poza wskazaniem stron umowy (dla nauczyciela, niezależnie od sposobu nawiązania z nim stosunku pracy, pracodawcą jest szkoła) akt mianowania oraz umowa o pracę powinna określać stanowisko pracy nauczyciela. Znaczy to, że nie wystarczy oznaczenie tego stanowiska jako "nauczyciel", lecz należy je doprecyzować np. rodzajem wykonywanej pracy. O wielości stanowisk nauczycielskich świadczy wprost treść art. 42 ust. 3 Karty, który to przepis z różnymi stanowiskami pracy i typami (rodzajami) szkół wiąże tygodniową liczbę godzin obowiązkowego wymiaru zajęć dydaktycznych, wychowawczych, opiekuńczych. Termin rozpoczęcia pracy może być określony przez wskazanie daty kalendarzowej lub innego zdarzenia, którego nadejście jest pewne (np. w dniu odejścia na urlop macierzyński pracownicy). Kodeks pracy z terminem rozpoczęcia pracy wiąże daleko idące skutki, stanowiąc w art. 26, że stosunek pracy nawiązuje się w terminie określonym w umowie jako dzień rozpoczęcia pracy. Z dniem rozpoczęcia pracy stają się wymagalne podstawowe roszczenia stron stosunku pracy - o świadczenie pracy i o dopuszczenie do jej wykonywania. Nieoznaczenie w umowie o pracę terminu rozpoczęcia pracy nie powoduje jej nieważności - w takim przypadku stosunek pracy powstaje w dniu zawarcia umowy. Przez miejsce wykonywania pracy, należy rozumieć zakład pracy (lub jego część), w którym pracownik ma wykonywać swoją pracę. Należy wskazać pełny adres placówki zatrudnienia. Określenie wynagrodzenia za pracę oznacza wskazanie wszystkich elementów decydujących o uprawnieniach płacowych pracownika.