BEHAWIORYZM
Przełom dziewiętnastego i dwudziestego wieku był okresem szczególnie szczę¶liwym dla nauki. W tym czasie powstała behawiorystyczna koncepcja człowieka zwana w skrócie behawioryzmem. Dzięki odkrywczym eksperymentom jak Thorndike, Tolman i Skinner koncepcja ta rozwinęła się i stała się bardziej dojrzała i klarowna. Badacze ci sformułowali wiele praw rz±dz±cych ludzkim zachowaniem. Koncepcja behawiorystyczna nigdy nie spotkała się z powszechnym uznaniem. Zawsze wywoływała kontrowersje.
Skinner i inni behawiory¶ci poddali surowej krytyce badania nad człowiekiem. Ich zdaniem większo¶ć filozofów, psychologów, pedagogów, historyków i polityków analizuje ludzkie zachowanie w sposób przednaukowy, badacze ci z reguły lekceważ± fundamentaln± zasadę determinizmu zjawisk. Tworz± oni obraz człowieka autonomicznego, którego reakcje nie tyle zależ± od bodĽców zewnętrznych co od pewnych stanów wewnętrznych: od ¶wiadomo¶ci, popędów, cech charakteru postaw, siły, ego. Je¶li psychologia chce poznać zachowanie jednostki, musi ona – zdaniem Skinnera – porzucić mit autonomicznego człowieka i przyj±ć zasadę determinizmu, które s± akceptowane w naukach bardziej rozwiniętych. Psychologia powinna – podobnie jak fizyka badać zależno¶ć zachowanie od ¶rodowiska zewnętrznego.
Według koncepcji behawiorystycznej zachowanie człowieka, jego osi±gnięcia w uczeniu się i pracy twórczej, jego kontakty interpersonalne i działalno¶ć organizacyjna s± zależne od wyposażenia genetycznego oraz od ¶rodowiska fizycznego i społecznego (system szkolny, sytuacja w rodzinie, ¶rodki masowego przekazu – steruj± ludzkim zachowaniem).
Struktura zachowania człowieka jest w dużym stopniu kopi± zachowanie ¶rodowiska. Robotnik wytwarzaj±cy narzędzia metod± warsztatow± inaczej reaguje niż robotnik pracuj±cy na zautomatyzowanej ta¶mie. Praca przy ta¶mie radykalnie upraszcza ludzkie reakcje, człowiek zaczyna funkcjonować jak automat.
Jednostka ludzka jest całkowicie kontrolowana przez zewnętrzne zdarzenia. Przyjmijmy, że uczeń pewnej szkoły jest bardzo agresywny, niszczy sprzęt, atakuje kolegów. Psychoanalitycy mog± powiedzieć, że uczeń nie kontroluje swego ego że posiada pewne nie¶wiadome kompleksy, przeciwnie behawiory¶ci będ± szukać przyczyn takiego zachowania w oddziaływaniu ¶rodowiska. Dokładniejsze poznanie sytuacji ucznia wykazało, że rodzice wynagradzali agresywne zachowanie ucznia w szkole a jednocze¶nie karali wszelkie objawy agresji w domu. W wyniku takiego treningu uczeń w kontaktach z rodzicami był opanowany i spokojny, unikał wszelkich zachowań agresywnych.
Najbardziej kontrowersyjn± i oryginaln± tez± Skinnera jest to, że stany wewnętrzne człowieka a więc, jego ¶wiadomo¶ć, procesy my¶lenia, charakter czy postawy nie wpływaj± na ludzkie reakcje. Podobnie jak kolor samochodu, który jest jego cech± nie wpływa na kierowanie pojazdem.
Skinner powiedział „obiekcje w stosunku do stanów wewnętrznych polegaj± nie na tym, iż negujemy, że one istniej±, lecz na tym, że badanie ich jest potrzebne analizie funkcjonalnej. Trzeba analizować siły działaj±ce na ten system z zewn±trz”. I tak na przykład u wielu ludzi dzikie zwierzęta np. węże wywołuj± reakcje lękowe dlatego uciekaj± przed nimi. Reakcji ucieczki może towarzyszyć stan lękowy czy uczucie lęku ale zgodnie z pogl±dami behawiorystów to bodziec zewnętrzny wywołuje ucieczkę, którym w tym przypadku jest widok zwierzęcia. Behawiory¶ci odrzucali koncepcję człowieka aktywnego i samodzielnego, człowieka kierowanego przez wewnętrzne motywy i d±żenia. Skoro zachowanie człowieka zależy od ¶rodowiska społecznego, to dzięki odpowiednim metod± manipulacji można dowolnie modyfikować reakcje ludzkie. Je¶li chcemy ukształtować „człowieka doskonałego”, który posiadał by nauki organizacyjne i techniczne, który umiałby współpracować z partnerami, musimy najpierw stworzyć „doskonałe ¶rodowisko”. Możliwo¶ci uczenia się człowieka s± olbrzymie.
Sterowanie pozytywne: wzmocnienia
Pytanie o wpływ ¶rodowiska na aktywno¶ć jednostki jest trudne. Według Skinnera łatwiej jest wykryć jak człowiek kształtuje warunki życia, niż jak warunki te kształtuj± człowieka. Jeste¶my bowiem przyzwyczajeni nie tyle do obserwacji aktywno¶ci ¶rodowiska co do badania aktywno¶ci ludzi. Zgodnie z tym mniejszy problem stanowi opisanie zachowania ucznia w szkole a niżeli wpływu szkoły na ucznia. Jednak dzięki rzetelnym metod± badawczym naukowcy wykryli wiele praw naukowych, które wskazuj±, jak ¶rodowisko modeluje ludzkie reakcje. Przyjmijmy, że wpu¶cimy szczura do klatki, w której znajduje się dzwignia, wykonuj±c chaotyczne ruchy, naciska on tym przypadkowo dzwignię po czym otrzymuje pokarm. Szczur bardzo szybko uczy się tego typu reakcji. Zachowanie takie prowadziło do okre¶lonej konsekwencji. Wynika z niego, że działanie ludzi i zwierz±t nie jest bezinteresowne, tak więc szczur nigdy nie nauczyłby się naciskać dzwigni gdyby reakcja ta nie dawała mu pokarmu. Jest to zachowanie instrumentalne, czyli sprawcze. Konsekwencje zachowania instrumentalnego, które s± ważne dla człowieka, które steruj± jego działaniem nazywamy wzmocnieniem. Wzmocnienia s± różnorodne, szczególne znaczenie ma jednak wyróżnienie wzmocnień pozytywnych i negatywnych. Do pierwszych z nich należ± te konsekwencje zachowania, które s± poż±dane i korzystne, mog± być nim: pokarm, wynagrodzenie, uznanie społeczne. Z kolei wzmocnienie negatywne to bodĽce awersyjne tj. zagrożenie, porażka, przymus czy biurokratyzm. S± to po prostu szeroko rozumiane kary. Prawdopodobnie najpro¶ciej można by było powiedzieć, że rzeczy dobre dla człowieka s± wzmocnieniem pozytywnym a złe negatywnym. Indywidualna biografia człowieka decyduje jakie rzeczy s± dla niego dobre a jakie złe, co jest nagrod± a co kar±. Wprowadzenie pojęcia wzmocnienia pozwala lepiej zrozumieć koncepcję behawiorystyczn±. Wynika z niej, że główn± rolę w sterowaniu zachowaniem odgrywaj± wzmocnienia negatywne i pozytywne.
Sterowanie pozytywne, polega ono na pobudzeniu, utrwaleniu i modyfikacji za pomoc± wzmocnień pozytywnych, tj. bodĽce konsumpcyjne, uznanie w grupie, czy uczucie przyjaĽni i miło¶ci. Z licznych badań psychologicznych wynika, że jest to najbardziej skuteczna metoda kierowania ludĽmi. We współczesnej cywilizacji naukowo – technicznej nagrody nie s± głównym regulatorem w zachowaniu, głównym regulatorem w zachowaniu s± często kary. Aby skutecznie sterować zachowaniem, należy najpierw odpowiedzieć na pytanie jakie wzmocnienia s± odpowiednie w danych okoliczno¶ciach, jakie nagrody wpłyn± na to, że uczniowie będ± rozwi±zywać problem, że politycy zaczn± troszczyć się o interes narodowy, czy należy zastosować bodĽce materialne czy też moralne. Dobór odpowiednich wzmocnień pozytywnych jest spraw± bardziej skomplikowan±. Okazuje się bowiem, że ten sam bodziec zewnętrzny może być wysok± nagrod± dla niektórych ludzi i srog± kar± dla innych. Np. w pewnej rodzinie urodziły się dziewczynki – bliĽniaczki, zgodnie z tradycj± matka starała ubierać je identycznie. Jednak już w wieku czterech lat dziewczynki zaczęły protestować przeciwko temu. Był to protest przeciwko standaryzacji. Duże znaczenie posiada również procedura stosowania nagród. Procedura ta jest systemem reguł, które decyduj± o tym, jak często, kiedy i za jakie zachowania badacz wzmacnia reakcje człowieka. Skienner skonstruował wiele tego rodzaju procedur.
Pierwsz± z nich jest procedura stałych odstępów czasowych, zgodnie z ni± zachowanie człowieka jest regularnie nagradzane po upływie okre¶lonego czasu, tak np. dziecko, które poprawnie rozwi±zuje zadanie, co pięć minut otrzymuje cukierka lub wyraz uznania.
Drug± metod± wzmacniania jest procedura stałych proporcji. Zgodnie z ni± człowiek otrzymuje bodĽce materialne lub moralne po wykonaniu okre¶lonej pracy. Tak np. uczeń, który rozwi±zał pewn± ilo¶ć zadań otrzymuje w nagrodę dobr± ocenę lub uznanie.
Po trzecie istnieje procedura zmiennych odstępów czasowych. Czas jaki upływa pomiędzy reakcj± a nagrod± zmienia się losowo. Przyjmijmy, że w trakcie eksperymentu psychologicznego osoba rozwi±zuje jakie¶ zadanie logiczne lub uczy się nowego tekstu. Stosuj±c procedurę zmiennych odstępów czasowych, badacz nagradza człowieka po 10, 20, 30, 40, 50 lub 60 sekundach. Chociaż przeciętny czas wzmocnienia wynosi 35 sekund. Procedura zmiennych odstępów czasowych jest bardziej skuteczna od procedury regularnego wzmacniania reakcji.
Wreszcie czwart± metod± wzmacniania jest procedura zmiennych proporcji. W pewnej grze hazardowej przeciętnie co dziesi±ty los wygrywa ale jej uczestnik może otrzymać nagrodę już po wyci±gnięciu pierwszego losu lub dopiero po zakupieniu losu ostatniego.
Behawiory¶ci odkryli, że rozkład o zmiennych proporcjach jest z reguły najbardziej efektywny. Ludzie pracuj±cy rytmicznie i na wysokich obrotach. Żyj± oni nadzieja, iż ich wysiłek prędzej czy póĽniej zostanie wynagrodzony.
W procesie sterowania ważn± rolę odgrywaj± metody konstruowania reakcji człowieka. W¶ród nich szczególne znaczenie posiada metoda kolejnych przybliżeń. W pocz±tkowym etapie uczenia się nauczyciel nagradza zachowani, które s± w prawdzie bardzo odległe od poż±danych, ale które zostały już opanowane przez człowieka. Stopniowo kryteria wzmacniania staj± się coraz bardziej surowe. W kolejnych etapach nauczyciel nagradza jedynie bardziej złożone reakcje, które s± zbliżone do reakcji zaplanowanych.
W schemacie bodziec – reakcja – wzmocnienie pozytywne lub negatywne uczeni starali się opisywać nie tylko proste działania typu „mieć” takie jak kupno samochodu, ale także, najbardziej złożone czynno¶ci typu być, które w życiu potocznym nazywamy duchowymi. Jednym z nich jest religia. Ludzie chodz± do ko¶cioła, modl± się, wykonuj± dobre uczynki, ponieważ instytucje religijne s± Ľródłem wzmocnień. Według Skinnera religia wzmacnia zachowania sprawcze człowieka, rozdziela nagrody i kary.
Aby skutecznie sterować zachowaniem sprawczym należy odpowiedzieć na trzy pytania: jakie wzmocnienia pozytywne s± odpowiednie; jaka procedura rozkładu wzmocnień daje najlepsze wyniki; wreszcie, jakie metody pozwalaj± skonstruować nowe reakcje człowieka.
Sterowanie negatywne
Drug± metod± inicjowania, utrwalania i modyfikacja zachowania sprawczego jest sterowanie negatywne, zwane również sterowaniem awersyjnym. Polega ono na stosowaniu wzmocnień ujemnych, takich jak deprywacja pokarmowa, kary pieniężne, przymus, represje, złe stopnie w szkole, odrzucenie przez grupę społeczn±, przesunięcie na niższe stanowisko w hierarchii władzy. Tego rodzaju bodĽce nazywa się w psychologii karami. Kara jest niepoż±danym, awersyjnym skutkiem działania, który został celowo wprowadzony przez ludzi po to, aby wyeliminować zachowania dewiacyjne i aspołeczne. System kar z czasem staję się coraz bardziej wyrafinowany i subtelne, co więcej , często ± niewidoczne dla postronnego obserwatora. Na przykład we ¶redniowieczu stosowano chłostę, obcinanie ręki, kamieniowanie, wbijanie na pal. W obecnych czasach takie drastyczne ¶rodki s± prawie wyeliminowane w zachodniej cywilizacji. Zast±piono je bardziej wyrafinowanymi karami, jak grzywny pieniężne, ograniczenie wolno¶ci osobistej.
Badania psychologiczne wykazały, że skuteczno¶ć sterowania negatywnego jest znacznie mniejsza niż efektywno¶ć sterowania pozytywnego. Łatwiej jest modyfikować zachowania za pomoc± nagrody niż kary. Uznanie społeczne, podziw czy wreszcie miło¶ć wywiera większy wpływ na reakcje ludzkie niż nagana, przymus czy nienawi¶ć. Wzmocnienie negatywne, czyli szeroko rozumiana kara, z reguły nie eliminuje zachowań aspołecznych, tylko je tłumi i zahamowuje na pewien okres. Według behawiorystów kara może spełniać swoje zadanie wtedy i tylko wtedy, gdy wł±czona zostanie w cało¶ciowy program modyfikacja zachowania. Jak ukształtować u człowieka nowe reakcje, które zast±pi± reakcje niepoż±dane i które będ± akceptowane społecznie. Chłopcy, którzy k±pi± się w niedozwolonych miejscach, s± z reguły karani przez rodziców lub władze administracyjne, jednak kara ta będzie skuteczna tylko wtedy, gdy stworzymy im możliwo¶ci, korzystania z atrakcyjnej plaży strzeżonej i gdy nauczymy ich nowych wzorów zachowań.
Stosowanie wzmocnień negatywnych z reguły wi±że się z dużym ryzykiem. Bardzo często kary fizyczne i społeczne wywołuj± „uboczne skutki”, które s± społecznie niepoż±dane. Je¶li stosujemy kary, to musimy zdawać sobie sprawę z negatywnych konsekwencji takiego zabiegu. Pierwszym zjawiskiem wywołanym przez wzmocnienie negatywne jest generalizacja hamowania, polega ona na tym, że kara tłumi nie tylko reakcje niepoż±dane lecz również wiele zachowań o dużej doniosło¶ci społecznej. Je¶li nauczyciel napiętnuje ucznia za jego agresywny stosunek do rówie¶ników, to fakt ten może spowodować zmniejszenie aktywno¶ci ucznia na lekcji i obniżenie jego wyników nauczania.
Po drugie wzmocnienia negatywne mog± wywołać zaburzenia emocjonalne. Często człowiek zaczyna reagować emocjonalnie na zupełnie neutralne bodĽce. Trzecim zjawiskiem wywołanym przez wzmocnienie negatywne jest unikanie Ľródła karania. Jest rzecz± naturaln±, że ludzie omijaj± tych osób i instytucji, które wymierzaj± im karę. Po czwarte system karania dostarcza negatywnych wzorców zachowania. Przyjmijmy, że rodzice bij± swoje dziecko za jego agresywne zachowanie się w szkole. Taka kara fizyczna nie tylko tłumi agresję ale również uczy dziecko jak wymierzać karę.
Poza wolno¶ci± i godno¶ci±:
Koncepcja wolno¶ci – zgodnie z ni± wolno¶ć zależy od tego, czy w otoczeniu człowieka znajduj± się awersyjne i niepoż±dane bodĽce zewnętrzne. S± one dwojakiego rodzaju. Pierwszym z nich s± bodĽce naturalne, tj. epidemie, powodzie, wysokie i niskie temperatury czy zagrożenia fizyczne. Drugim rodzajem s± bodĽce celowo zaprogramowane przez ludzi po to, aby wyeliminować aspołeczne zachowanie. Nazywamy je wzmocnieniami negatywnymi. Można by powiedzieć, że wolno¶ć wi±że się przede wszystkim z brakiem w otoczeniu wzmocnień negatywnych. Szkoln± rolę w koncepcji Skinnera odgrywa pojęcie godno¶ci. Wi±że się ona z istnieniem w ¶rodowisku zewnętrznym pewnej kategorii wzmocnień pozytywnych, które można nazwać bodĽcami moralnymi, chodzi tu przede wszystkim o takie bodĽce jak uznanie i szacunek.
Behawiory¶ci sformułowali kilka praw dotycz±cych godno¶ci. Jedno z nich głosi, że wielko¶ć uznanie społecznego, które potwierdza godno¶ć jest odwrotnie proporcjonalna do znajomo¶ci rzeczywistych przyczyn zachowania. Im mniej wiemy dlaczego człowiek działa tym wyższ± warto¶ć przypisujemy jego aktywno¶ci. Przyjmijmy, że nauczyciel z dużym wysiłkiem wprowadza nowe metody dydaktyczne. Je¶li orientujemy się, że wykonuje on tę pracę, po to aby poprawić swoj± sytuację materialn± albo uzyskać awans to jego działalno¶ć cenimy niżej.
Inżynieria społeczna.
Sinner stworzył inżynierię behawiorystyczn± zwan± również technologi± zachowania. Celem tej inżynierii nie jest zmiana stanów wewnętrznych, takich jak poczucie winy, lęk czy siła woli, lecz modyfikacja reakcji człowieka, które s± obserwowalne i mierzalne.
Behawiory¶ci nie tylko formułowali jasne cele, ponadto opracowali metody i strategię, za pomoc± których można je osi±gn±ć. Dzięki poznaniu praw uczenia się i warunkowania, dzięki wykryciu roli wzmocnień negatywnych i pozytywnych w ludzkim zachowaniu, udało im się skonstruować wiele algorytmów modyfikacji zachowania. Kontrola urodzeń i zachowanie młodzieży, poprawa stosunków interpersonalnych i rozwój pozytywnych reakcji emocjonalnych, zmniejszenie agresji i konfliktów między ludĽmi, nauczenia ich korzystania z kultury i sztuki – to tylko pewne problemy, których rozwi±zanie – zdaniem Skiennera – jest możliwe dzięki wykorzystaniu osi±gnięć behawiorystycznej inżynierii. Terapia behawiorystyczna, która stanowi gał±Ľ inżynierii i której celem jest odczucie reakcji patologicznej i dewiacji.
Metoda odczulenia opiera się na przekonaniu, że skoro niepoż±dane reakcje powstały w wyniku uczenia się, to nic nie stoi na przeszkodzie aby ich oduczyć i wyeliminować. Ideałem jest ułożenie hierarchicznej listy bodĽców. Przyjmijmy, że człowiek panicznie boi się węży, w tym przypadku lista taka może wygl±dać następuj±co:
1. rozmowa o wężach
2. obrazki, na których znajduj± się węże
3. ogl±danie węża w TV
4. obserwacja prawdziwego węża w zoo
5. zabawa z wężem
Na drugim etapie badacz poszukuje okre¶lonych sytuacji, które maj± warto¶ć nagradzaj±c± i które mog± zneutralizować reakcję lękow± – jest to sytuacja neutralizacji. W wielu najprostszych warunkach konstruuje się sytuację relaksacyjna.
Na trzecim etapie psycholog lub pedagog zestawiaj± bodĽce lękotwórcze z sytuacjami neutralizuj±cymi.
W przykładzie z unikaniem wężów może nim być słowo w±ż.
Sytuacje odwrotne. W pewnych okoliczno¶ciach bodĽce szkodliwe dla zdrowia, niebezpieczne lub nieakceptowane społecznie, s± bardzo silnymi wzmocnieniami pozytywnymi dla człowieka. Dla wielu ludzi alkohol i narkotyki, przestępstwa, czynno¶ci biurokratyczne posiadaj± wysok± warto¶ć wynagradzaj±c±. Według behawiorystów człowiek staje się alkoholikiem w procesie uczenia się społecznego. Pod wpływem niekorzystnej sytuacji rodzinnej, nacisku kolegów czy warunków pracy zawodowej alkohol może stać się wzmocnieniem pozytywnym. Szczególn± rolę w ukształtowaniu nawyku picia alkoholu posiada ¶rodowisko, w sytuacji stresowej, w której brak jest stymulacji pozytywnej, rola alkoholu wyraĽnie wzrasta, ponieważ redukuje on napięcia psychiczne i pobudza do działania. Jedn± z metod oduczenia picia alkoholu jest tzw. terapia awersyjna. Polega ona na jednoczesnym podawaniu wzmocnienia pozytywnego (alkoholu) i wzmocnienia negatywnego jakimi s± pewne ¶rodki farmakologiczne, które wywołuj± reakcję wymiotn± i mdło¶ci. Po 10, 15 próbach wytwarza się nowy odruch warunkowy, polega on na tym, że człowiek po spożyciu alkoholu odczuwa mdło¶ci lub wymiotuje.
Portret jednowymiarowy.
Behawioryzm przestał być jedynie koncepcj± akademick±; wywarł on znaczny wpływ na wyobrażenia człowieka o własnym sobie. Wielu współczesnych menadżerów, polityków i nauczycieli akceptuje portret behawiorystyczne. Widz± oni człowieka jako układ cybernetyczny, który charakteryzuje się okre¶lonym repertuarem reakcji, dzięki umiejętnemu sterowaniu ¶rodowiskiem społecznym, a więc instytucjami, komunikacj± czy ¶rodkami przekazu można ukształtować dowolne wzory zachowań. Jednocze¶nie lidzie Ci nie interesuj± się osobowo¶ci± człowieka, jego aspiracjami, oczekiwaniami czy stylem my¶lenia.
Fundamentalne osi±gnięcia behawiorystów.
Największ± ich zasług± jest poznanie jak ¶rodowisko fizyczne i społeczne oddziałuje na człowieka. Behawiory¶ci w przekonuj±cy sposób udowodnili, że ludzkie zachowanie jest sterowane przez wzmocnienia pozytywne i negatywne, które s± poż±danymi lub awersyjnymi bodĽcami znajduj±cymi się w otoczeniu.
Według behawiorystów jedn± z najważniejszych wła¶ciwo¶ci człowieka jest jego poziom aspiracji, można to okre¶lić jako punkt na skali osi±gnięć, który jednostka zamierza zdobyć i który daje jej satysfakcję. Marzenia o wyższych studiach, rozwi±zanie problemu naukowego, awans w pracy – to przykłady ludzkich aspiracji. Aby zaspokoić swoje aspiracje, aby osi±gn±ć planowane cele, człowiek musi poznać otaczaj±cy ¶wiat i musi zdobyć o nim informacje. Spostrzeganie ¶wiata zależy w dużym stopniu od systemy oczekiwań. Ludzkie zachowanie zależy nie tylko od poziomu aspiracji, systemu oczekiwań, postawy czy stylu my¶lenia lecz również od pewnych poczuć, które występuj± w okre¶lonych okoliczno¶ciach. Jednym z nich jest poczucie kontroli.
Podsumowuj±c – behawiorystyczni uczeni posługuj± się obiektywnym i oryginalnym repertuarem metod, stworzyli koncepcję człowieka zewn±trz-sterowanego, reaguj±cego na bodĽce znajduj±ce się w ¶rodowisku naturalnym i społecznym. Prawa odkryte przez tych badaczy pozwalaj± opisać, przewidzieć i czasem wyja¶nić proste reakcje jednostki tj. nawyki jazdy samochodem jak działania konsumpcyjne, jak elementarne współżycie z ludĽmi, np. w szkole. Jednocze¶nie przy pomocy tych praw można często zrozumieć dlaczego człowiek unika pewnych zachowań aspołecznych. Dlaczego ucieka przed zagrożeniami ekologicznymi tj. zatrute powietrze czy skażenie radioaktywne.
Podsumowanie.
Behawioryzm zwolenników znalazł