Filozofia arabska.
Początki.
Filozofia arabska ma ten sam teologiczny charakter co i filozofia chrześcijańska.. Zaczęła się jednak wcześniej i była mniej skrępowana dogmatyczna stroną religii. Arabowie wcześnie zapoznali się z dziełami Platona i Arystotelesa dzięki nestoriańskim tłumaczom. Kalifowie tolerancyjnie traktowali chrześcijan i byli mecenasami nauki. Rozwój więc filozofii arabskiej wyprzedził o kilka wieków filozofię w europie. W czasie wypraw krzyżowych nastąpiła możliwość z jej zapoznaniem się. i w ten sposób wpłynęła ona na rozwój myśli chrześcijańskiej.
Tłumaczenia filozofów greckich.
Literaturę obca zaczęto tłumaczyć za panowania al - Masura (753 - 774) Tłumaczono wszelkie dzieła naukowe, literackie, filozoficzne i religijne należące do pięciu narodowości: Greków, Hebrajczyków, Syryjczyków, Persów i Indów. Dobre jednak tłumaczenie Arystotelesa powstało dopiero w X wieku w czasach Alfarabiego. Kultura helleńska przenikała do arabów za posrednictwem ormian, głównie dzieki szkole teologicznej w Edessie od IV wieku. W tej szkole studiowano greków jako gałąź studiów teologicznych. Gdy została ona zamknięta w roku 489 , jej profesorowie i studenci przenieśli się na terytorium perskie. Wśród uczonych tej szkoły zasłynął:
- Sergiusz z Resain ( zm. 536) tłumaczył on :
- Kategorie Arystotelesa,
- Isagoge Porfiriusza,
- dzieła Galena,
- pisma Pseudo - Dionizego Areopagity.
- Paweł Pers ( VI wiek )
- Logikę Arystotelesa.
Innym centrum przenikania kultury greckiej do arabów był klasztor w Kennsie, na lewym brzegu Eufratu. Dodatkowym czynnikiem promieniowania kultury greckiej było obejmowanie przez syryjczyków ( nestorian ) ważnych miejsc w administracji arabskiej, oraz tolerancja wobec chrześcijan i żydów głoszona przez Mahometa. Arabowie przejmując dziedzictwo filozofii helleńskiej, nigdy nie czyli potrzeby dokonywania wyboru, pomiędzy filozofia Arystotelesa a filozofia Platona. Nigdy sobie nie wyobrażali że chodzi o dwóch filozofów. Arabowie wierzyli że była tylko jedna filozofia, której mistrzami byli Platon i Arystoteles. Powodowało to że czasami mylnie przypisywali niektóre pisma Platonowi lub Arystotelesowi. Szczególne znaczenie miły dwa takie pisma:
Teologia Aristotelis - nigdy Arystoteles nie napisał takiego pisma. Jest to fragment Ks. IV - VI Ennead Plotyna,
Liber de causis - O przyczynach. - jest to wyciąd z Elementatio theologica Proklosa.
Naukowa epoka wśród Arabów rozpoczyna się za panowania wspomnianego już Kalifa Abu Dżafar al - Mansura. Wydał on polecenie aby tłumaczono wszelkie obce dzieła na język arabski. W roki 832 szkołę tłumaczeń w Bagdadzie założył inny Kalif mecenas al - Mamun. Na jej czele stał Hunain ibn Ishak ( 809 - 873) Przetłumaczył on następujące dzieła Arystotelesa: Peri Hermeneias, Analityki,De generatione et corruptione, De anima, Metafizykę, Kategorie, Etykę, Fizykę
Dzieła Platona:Rzeczpospolitą,Prawa, Timajosa,
Ponadto: Isagogę Porfiriusza, Komentarz do Metafizyki Temistiusza
Od roku 772 na dworze Munsura rozpoczął się intensywny rozwój badań astronomicznych wśród Arabów.
Teologii w świecie muzułmańskim, podobnie jak i w świecie chrześcijańskim zrodziła się z potrzeb apologetycznych oraz z potrzeby rozumienia wiary. Potrzebę takiej refleksji stworzyło rozbicie ruchu muzułmańskiego na odrębne nurty:
sunnitów - podkreślających rolę Koranu jako prawa i niepisanej tradycji hadis. Uważali oni że w Koranie wszystko zostało już objawione, należy tylko okazać Mu posłuszeństwo.
szyitów - za pomocą interpretacji Koranu, wyprowadzali wiele nauk ezoterycznych. podkreślali też mądrość serca.
sunnitów byli ruchem mistycznym.
Wspólne dla myślicieli muzułmańskich są następujące tezy:
- jedyność Boga, - dyskusja z chrześcijaństwem przyjmującym Boga w Trójcy. Atakowali też powszechne wśród muzułmanów przekonanie że Koran został stworzony przed czasem, istniał przed stworzeniem świata ( Chrześcijańska koncepcja Logosu, żydowska koncepcja stworzenia Tory przed stworzeniem świata) Boga ujmowali jako:
transcendentnego,
niezawartego w świecie i istniejącego poza czasem,
niepoznawalnego,
niepodobnego do niczego, co jest stworzone.
Wobec Boga przyjmowano tylko cztery atrybuty, wszystkie inne odrzucając. Są to: moc, wiedza, istnienie, wola
2. - sprawiedliwość Boga
3. - obietnica kar pośmiertnych i nagrody dla człowieka
Powyższe dwa zagadnienia były związane z nauką o wolności woli człowieka. Gdyby nie było wolności, to Bóg nie byłby sprawiedliwy, oraz nie istniała by możliwość nagrody po śmierci.
4. - imperatyw moralny w życiu społecznym
Nakazuje on człowiekowi dbać o harmonię w społeczeństwie i równość ludzi.
5. - sytuacja pośmiertna grzeszników
Muzułmanie po śmierci, którzy nie byli wierni, nie są ani zbawionymi ani potępionymi.
Mutazylici.
Spekulacje filozoficzno - teologiczne zaczęły się wcześnie wśród muzułmanów. Pogłębiały się one w miarę jak przybywało tłumaczeń pism związanych z filozofia grecką. Ośrodkiem myśli filozoficzno - teologicznej była muzułmańska sekta mutazylitów - wolnomyślnych. Twórcą jej był: Wasil ibn Ata. Był to ruch apologetyczny broniący racjonalnymi argumentami treści wiary - dogmatów religijnych. Stawiali sobie za cel obronę prawd religijnych zawartych w Koranie za pomocą logiki i argumentacji filozoficznej. Centrum ich ruchu znajdowało się w Bagdadzie i w Basrze.
Wasil ibn Ata ( 699 - 748)
Był on uczniem Hasana z Basry Zajmował się dwiema kwestiami.
1. Kwestia przymiotów Boga.
2. Kwestią przeznaczenia a w związku z tym zagadnieniem wolności woli.
W kwestii przymiotów Boga uważał że Bóg żadnych przymiotów nie posiada. Pisał:
„Kto przyjmuje, iż Bóg posiada jakikolwiek wieczny przymiot, ten przyjmuje, iż istnieje dwóch Bogów”
Bronił wolności woli, Wolna wola istnieje. Bóg nie skazuje jednych na potępienie a innych na wieczną szczęśliwość.
Abu`l - Hudajl al - Allaf z Bagdadu. ( 752 - 840 )
Przyjmuje on istnienie przymiotów w Bogu. Są to sposoby ujawniania się istoty Boga wobec ludzi. Przymioty Boga określa się słowem modi. - miary wielkości.
Uważał też że człowiek jest obdarzony wolnością woli. Wolność ta występuje w wewnętrznych, czyli duchowych czynnościach człowieka oraz w jego chceniach. Przekonuje nas o tym świadomość wolności woli. Jednak działalność zewnętrzna człowieka nie jest sama w sobie wolna. Jest ona wynikiem wewnętrznego chcenia człowieka. Uważał on za grekami, iż ziemia jest wieczna. Stwórczy akt Boga polegał na wprowadzeniu ziemi w ruch ( cf. Anaksagoras), koniec świat będzie więc polegał na zatrzymaniu wszelkiego ruchu.
Poznanie Boga.
Do poznania Boga człowiek nie potrzebuje objawienia. Poznanie Boga może osiągnąć drogą naturalną, czyli własnym rozumem. Rozum bowiem pokazuje czlowiekowi piękno dobra i brzydotę zła.
Ibrahim ibn Sajar an - Nazzan z Basry (zm. ok. 845)
Znał wielu filozofów greckich. Jako pierwszy stosował pojęcia materii i formy. Jednak stosował je źle. Uważał że ciało to forma uzewnętrzniania się duszy. Duszę także uważał za cielesną. Jednak jest to ciało bardzo delikatne. Oba te ciał nawzajem się przenikają. Ciało jest narzędziem duszy.
Przyjmował że świat istniał wiecznie, jednak w umyśle Boga. Bóg stworzył świat od razu, w jednym momencie, jednak ukazuje to co stworzył stopniowo, stąd wynika konieczność stawania się rzeczy. Tego procesu stawania się nic nie może odwrócić. Uważał że materia jest zbudowania z niepodzielnych małych cząstek. Zapachy, barwy, smaki. są układem takich czastek. Przy opisie Boga przypisać mu możemy tylko atrybuty negatywne. Czyli możemy powiedzieć jaki nie jest, a nie jaki jest. Oryginalnością jego koncepcji jest rozciągnięcie zmartwychwstania także na zwierzęta. Nie byłby Bóg sprawiedliwy gdyby wykluczył zwierzęta z nagrody raju.
Mamar ibn Ibad`a es - Solami.
Według niego Bóg stworzył ciała, ale nie stworzył przypadłości ciał. Przypadłości ujawniają się same. Wytwarzają je same ciała. Takimi przypadłościami są „być” i „zginąć”. Bóg więc stworzył tylko powszechną materię. Z materii tej dzięki tkwiącym w niej siłom, powstają formy wszystkich rzeczy. Bóg sam jest niepoznawalny, dlatego że nasze pojęcia nie dadzą się do niego dostosować.
Al - Aszari ( zm. 936 )
Był teologiem. Zbudował system poglądów teologicznych na budowę świata, wobec którego występował św. Tomasz. Tomasz zapoznał się z tymi poglądami dzięki pismom Mojżesza Majmonidesa. Al. - Aszari, był twórcą nurtu teologicznego zwanego aszarytami.
Świat został uczyniony z momentów czasu i punktów przestrzeni, połączonych wzajemnie tylko wolą Boga. Kombinacje owych momentów i punktów, są przyczyną zmian w świecie. Zmiany w gruncie rzeczy zależą więc wyłącznie od woli Boga. Od woli Boga zależy wszystko:
materia złożona z bezwładnych atomów,
trwanie w czasie, który jest złożony z nieuporządkowanych chwil,
wykonywanie działań, ponieważ każdy moment jest niezależny od momentu go poprzedzającego i nie wpływa na moment następujący,
Wola Boga utrzymuje wszystko w istnieniu. Bez niej świat zapadłby się w nicość. Taka koncepcja świata, gdzie wszystko podlegało Boga, była zgodna z nauka Koranu. Bóg jest tu ujmowany jako wszechwładny.
Filozofia scholastyczna.
Spekulacje teologiczne mutazylitów nie stworzyły odrębnego systemu filozoficznego. Dopiero wpływ Logiki Arystotelesa przyczynił się do powstania oryginalnych myślicieli.
Pierwszym z nich był:
Jakub ibn Ishak al. - kindi. - Alkindi (zm. 873)
Pochodził ze sławnego rodu plemienia Kinda. Urodził się w Basrze, studiował w Bagdadzie. Był w zażyłych stosunkach z Kalifami Matusim i Ahmedem. Pisał rozprawy i tłumaczył. Przetłumaczył:
Metafizykę Arystotelesa,
Geografię Ptolemeusza,
Napisał ogromną ilość dzieł bo 265.
23 dzieła geometryczne, 32 na temat astronomii i astrologii, 8 arytmetycznych, 10 poświęconych optyce, 23 medyczne, 5 z zakresu psychologii,
5 z metereologii i polityki
Szczególne znaczenie dla filozofii zachodniej miały jednak dwa:
De quinque essentius,
De intelectu znane w łacińskim tłumaczeniu Jana Hiszpana.
Quinque essentiae.
W każdej substancji znajduje się pięć zasadniczych rzeczy, które nazywa istotnościami. Sa to mianowicie:
- materi, forma, ruch, czas, miejsce.
Materia jest tym, co otrzymuje, i nie może być otrzymane, co zatrzymuje, a nie może być zatrzymane. Gdy usuwamy materię, usunięte jest wszystko inne, gdy usuniemy wszystko inne, materia pozostaje. Każda rzecz jest z materii. Materii nie można określić.
Uważa że jest dwa rodzaje formy:
jedna, która tworzy rodzaj,
druga, która pozwala odróżnić jedną rzecz od innej.
W dziele De inteligentia Al. Kindi, wyróżnia cztery rodzaje umysłu:
umysł poza duszą,- czyli Inteligencja, odrębna od duszy substancja, która oddziałując na duszę, że dusza jest w akcie poznawania. Jest to Intelekt Czynny wspólny dla wszystkich ludzi.
i trzy w duszy, jest to intelekt bierny, zdolność receptywnego odbierania wrażeń. czyli:
możliwość,
urzeczywistnienie,
umysł urzeczywistniony w zastosowaniu użytkowym
Jak działa wspólny wszystkim intelekt czynny?
Wszystkie nasze pojęcia, napływają do naszych dusz, z bytu czysto duchowego, czyli Inteligencji.
Muhammad ibn Muhammada ibn Tarchan abu Nasr al. - Farabi. (zm. 950)
Urodzony pod koniec IX wieku. Alfarabi był z pochodzenia Turkiem. Był bogaty, dlatego poświęcił się filozofii. Zmarł w 950 roku. Pisał komentarze do różnych dzieł. Między innymi do:
Logiki, Arystotelesa,
Etyki Arystotelesa,
Fizyki Arystotelesa,
Meteora Ptolemeusza,
Amalgamest Ptolemeusza,
Elementa Euklidesa.
Zajmował się też naukami tajemnymi, alchemią i gemancją ( nauka o szlachetnych kamieniach ) Do znanych jego dziel nalezą:
De ortu scientiarum,
De intellectu et intelligibili,
Kategorie i pojęcia ogólne.
Nie uważał wszystkich 10 kategorii Arystotelesa za jednakowo proste. Bezwzględnie proste są tylko cztery orzeczenia - kategorie:
- substancja, ilość, jakość, miejsce.
Wszystkie inne pochodzą od tych prostych. Pojęcia ogólne są związane z zagadnieniami metafizycznymi. Istnieją więc substancje pierwsze. Są to jednostki. Ich istnienie nie wymaga niczego więcej. Substancjami wtórnymi są rodzaje i gatunki. Rodzaje i gatunki wymagają do istnienia substancji pierwotnych. Pojęcia ogólne w ogóle nie istnieją. Pojęcia ogólne, istnieją tylko dzięki jednostkom. Ich istnienie jest przypadkowe, czyli wobec rzeczy są tylko przypadłościami.
Umysł.
Podobnie jak Alkindi dzieli umysł na cztery rodzaje:
umysł jako możliwość - jest do dusza lub część duszy, lub władza duszy, której istota jest taka, że może ona z materii wyodrębniać formy istnień.
Umysł jako urzeczywistnienie- istnieje wtedy, gdy umysł wydobywszy formy rzeczy, zawiera je w sobie i przechowuje jako pojęcia,
Umysł nabyty - jest to stan umysłu, polegający na tym że rozumiemy że formy rzeczy które przechowujemy w umyśle, są formami rzeczy które istnieją niezależnie od umysłu w świecie,
Ponad umysłem nabytym jest umysł oddzielony od ciała. Jest to umysł czynny. Istnieje on jako czysta forma. Sprawia że umysł bierny może się urzeczywistniać, czyli nabywać poznanie poprzez wydobywanie form poszczególnych rzeczy. W umyśle czynnym też istnieją formy rzeczy, lecz istnieją one w stanie doskonałym i wzajemnie połączone
Odnosząc to do dzisiejszych pojęć te cztery umysły można przedstawić następująco:
umysł potencjalny - to możliwość poznania,
umysł urzeczywistniony - poznanie treści poznawczych,
umysł nabyty - odniesienie poznania do świata,
umysł czynny - pojęcia istniejące jako samoistne.
Można też to przedstawić inaczej:
intelekt w możności w stosunku do poznania jakie pragnie osiągnąć,
intelekt w akcie w stosunku do tego poznania w trakcie jego osiągania,
intelekt zaktualizowany, tzn. rozpatrywany jako ten który już posiadł poznanie,
intelekt istniejący ponad światem ponadksiężycowym, panuje nad tym światem i obdarza poznanie istniejące dusze.
Bóg i świat.
Bóg jest bytem koniecznym, do którego nie odnosi się ani pojęcie rodzaju, ani różnicy. Jest On zasadą, z której wypływa wszystko, jest jednocześnie ukryty i jawny. Jawny ponieważ wszystko, co istnieje, istnieje przez Niego i wszystko jest widzialne w Nim; ukryty - ponieważ blask Jego oślepia tak, iż się go nie widzi. Wszystko pochodzi od Niego. Poznanie jest u Boga stworzeniem rzeczy w ich istotach. Wiedza Boga jest jego istotą, a wiedza o własnej istocie jest przyczyną wiedzy i innych rzeczach. Pojęcie Boga u Alfarabiego jest równoznaczne z pojęciem umysłu działającego. Bóg jest bezwzględną jednością. Nie stosują się do Niego żadne dowody i żadne określenia, jest on najwyższym bytem. Od Boga Jedności - bytu, pochodzi Umysł pierwszy - intellectus primus. Umysł pierwszy jest jednością lecz zawiera w sobie mnogość. Gdy umysł pierwszy poznaje Boga - pierwszy byt, stwarza umysł drugi, poznając natomiast siebie, uwalnia z siebie duszę świata i pierwszy krąg świata. Z umysłu drugiego w ten sposób powstaje umysł trzeci i drugi krąg świata z poruszająca go dusza świata. Proces takiego stwarzanie zstępuje stopniowo aż do Umysłu czynnego - Intelektu czynnego. Umysł czynny warunkuje istnienie form ziemskich i istnienie dusz. Materia jest dolną granicą, gdzie mogą urzeczywistniać się formy. Czym niżej zstępujemy w szeregu umysłów, tym gorsza jest forma poznania. Wszystkie ciała niebieskie dążą do Boga i wieczności. Oznaką tego jest ruch kulisty sfer niebieskich.
Uważał że powinno powstać wszechświatowe państwo na ziemi, składające się z licznych narodów. Państwo takie jest jednak tylko etapem, do państwa nadziemskiego i do szczęśliwości wiecznej. Umierając dusza łączy się z tymi, których sobie przypomina. Łączy się z nimi na sposób pojęciowy. Dzięki owej nieustannie ponawianej unii radości umarłych są nieustannie ponawiana, pomnażane i wzbogacane.
Abu Ali sl - Husejn ibn Abd Allah ibn Sina. ( 980 - 1037)
Nazywany na Zachodzie Avicenną. Urodził się w 980 roku. Rodzice jego przenieśli się do Buchary. Tam studiował geometrię, rachunki, prawo i filozofię. W końcu poświęcił się studiom medycznym. W szesnastym roku życia stał się na tyle wziętym lekarzem, że zaczął uczyć innych. Poświęcił się studiom pism Arystotelesa. Dopiero jednak zgłębienie pism Alfarabiego usunęło jego trudności ze zrozumieniem Stagiryty. Do 18 roku życia przestudiował wszystko co można było studiować . Zaczął pisać mając lat 22. Miał bardzo bogate i barwne życie. Często zmieniał miejsce zamieszkania. Zajmował wielkie urzędy i godności (był wezyrem) jak i siedział w więzieniu. W końcu osiadł w Hamadanie gdzie zmarł w roku 1037 mając lat 58. Jego wkład pisarski do rozwoju filozofii jest niepomierny. Najważniejsze to:
Księga uzdrowienia - jest to encyklopedia nauk filozoficznych w 18 księgach,
Liber sufficientiae - znane w średniowieczu tłumaczenie jego logiki i filozofii przyrody,
Liber VI naturalium - jego psychologia,
Księga wybawienia - jest to skrót jego encyklopedii,
Kanon medycyny - który przyniósł mu największą sławę.
Poglądy fizyczne.
W swej filozofii wzorował się na Arystotelesie. Proces stawania się tłumaczy za pomocą: materii i formy, aktu i możności. Nie one są jednak w rzeczy najważniejsze. Najważniejsze jest podanie czym rzecz jest, czyli odróżnienie substancji od jej przypadłości. Należy więc podać istotę rzeczy. Każde ciało składa się z materii i zawartej w nim formy. Oprócz formy cielesnej są w każdej rzeczy jeszcze inne formy. Te inne formy odnoszą się do ilości miejsca i innych podobnych rzeczy. Z ciałami łączą się przypadłości. Jest ich tyle ile Arystoteles wyznaczył kategorii, czyli dziewięć. Każde ciało posiada określone właściwości. Właściwości dzielą się na:
właściwości pierwotne - są takie po których usunięciu, przedmiot, którego są one właściwościami unicestwia się,
właściwości wtórne -po usunięciu ich, ciało nadal istnieje jest tylko mniej doskonale,
Każde ciało ma swoje naturalne miejsce. Dąży ono do niego gdy porusza się ruchem naturalnym. Awicenna dowodzi że niemożliwa jest próżnia. Gdyby bowiem istniała to musiała by mieć jakąś istotę. Gdyby posiadała istotę to żadne ciało nie mogłoby się w niej mieścić ponieważ ciała posiadają też swoje istoty. Wynika to z zasady że co istniej posiada istotę.
Czas.
Czas i ruch stoją ze sobą w sprzeczności. Gdy nie ma ruchu nie ma czasu. Czas więc nie jest czymś wiecznym, bezwzględnym. Jest on stworzony, jest zasadą którą poprzedza jedynie stwórca - Bóg. Czas jest ilością ruchu kołowego, któremu podlega najbardziej zewnętrzna sfera świata.
Poglądy psychologiczne.
W teorii poznania Awicenna stara się łączyć Arystotelesa i Platona.
Pojęciem duszy obejmuje duszę roślinną, zwierzęca, rozumną - umysł. Dusza dołączona do ciała do materii tworzy żywe ciało.
Dusza roślinna - obejmuje czynności życia.
Dusza zwierzęca - posiada poznanie szczegółowego samodzielnego poruszania się. U zwierząt łączy się ona z duszą roślinną.
Dusza rozumna - jest złączona w człowieku z duszą roślinną i zwierzęcą. Dusza ludzka posiada zdolność poznania i wolność wyboru.
W teorii wrażeń zmysłowych nawiązuje do Arystotelesa. Wrażenia zmysłowe sprawiają w umyśle człowieka powstanie podobizny przedmioty. Powstaje w ten sposób w umyśle forma podobna do formy przedmiotu. Obok zmysłów szczegółowych takich jak wzrok, powonienie, czucie istnieje tak zwany zmysł wspólny - sensus communis. Zmysł wspólny odbiera podobizny przedmiotów i przekazuje je do opracowania różnym władzom poznawczym. Tych władz jest cztery:
Kształtująca - pozbawia ona wrażenia - species zmysłowe - wszelkiej zależności od materii
Wyobrażająca - lub zbierająca. Przeprowadza nad danymi władzy kształtującej czynność pierwszej abstrakcji, czyli grupuje dane i kojarzy. W ten sposób wypracowuje pewien rodzaj pojęć.
Mniemanie - łączy ona pojęcia wypracowane przez władzę zbierającą w sądy ogólne. Jako przykład takiego sądu Awicenna podaje sąd ogólny taki, że sam widok wilka w owcy wzbudza ostrzeżenie że powinna ona uciekać.
Pamięć - sądy wypracowane przez mniemanie, przechowuje pamięć.
Poglądy Awerroesa na umysł są rozwinięciem poglądów Alfarabiego. Umysł jest utworzony z połączenia kilka umysłów specjalnych. Owo połączenie opiera się na zasadzie aktu i możności. Awerroes wyróżnia kilka stopni możności:
możliwość bezwzględna - w niej nic nie staje się rzeczywistością, czyli zaktualizowane. Przykład. Dziecko które ma zdolność do pisania. Jest to możliwość materialna.
Możliwość możliwa. Występuje wtedy gdy jej urzeczywistnienie wymaga tylko pewnego narzędzia lub wiedzy. Przykład. Możliwość pisania u dziecka, które nie nauczyło się pisać, lub nie ma narzędzia do pisania.
Możliwość posiadania. Jest to możliwość taka gdzie do jej zaistnienia brakuje tylko woli zaistnienia danej rzeczy. Wszystkie inne dyspozycje, dana rzecz już posiada.
Takie trzy możności posiada umysł. Są to jego trzy stany. Umysł bierny jest w pierwszym stanie, jako umysł czysty, gotowy do poznania. W drugim stanie, wtedy gdy posiada poznanie prawd koniecznych i podstawowych, takich jak, całość jest większa od części. W trzecim stanie, gdy jest przygotowany do przyjmowania treści poznawczych i chce poznawać. Poznanie dokonuje się jednak dopiero wtedy, gdy umysł bierny przyjmuje species umysłowe. Specjes umysłowe znajdują się w umyśle czynnym. Działając na umysł bierny, urzeczywistniają one poznanie. Czym są owe species? Są to platońskie idee rzeczy. Są to pojęcia ogólne - powszechniki. Dusza poznaje wtedy gdy łączy się z umysłem czynnym, i ujmuje w nim umysłowe ogólne formy rzeczy - soecies umysłowe.
Ponad umysłem umieszcza Awicenna Ducha Świętego. Jest to stan poznania mistycznego. Bóg może sprawić - wytworzyć w umyśle człowieka cnotliwego formy rzeczy. W ten sposób człowiek święty bez działania zmysłów może dostąpić bezpośredniego poznania rzeczy w umyśle czynnym. Są to objawienia i sny prorocze.
Metafizyka.
Na czele wszystkiego znajduje się Bóg. Awicenna określa Boga następującymi pojęciami. Jedno, konieczny, pierwsza przyczyna, czysty Duch. Z Boga wypływa następny byt. Jest to pierwsza Inteligencja, którą Awicenna zwie pierwszym uwarunkowaniem. Pierwsza inteligencja poznając Boga stwarza umysł pierwszej sfery. Jest to umysł sfery Saturna. Gdy pierwsza inteligencja poznaje swa zależność od Boga powstaje dusza pierwszej sfery Saturna. Gdy poznaje samą siebie powstaje ciało sfery Saturna. Proces ten powtarza się gdy Inteligencja druga poznaje, Boga, swą zależność i siebie samą. Powstaje wtedy Umysł, Dusza i Ciało drugiej sfery , sfery Jowisza. W ten sposób powstają wszystkie sfery niebieskie. Każdy umysł- inteligencja w stosunku do sfery, której przewodzi, jest zasada poruszającą. . Porusza w ten sposób że sfera pragnie swego umysłu, i dąży do niego. Poznając swój umysł pragnie upodobnić się do niego, z czego powstaje ruch kolisty. W pierwszym umyśle, wynikającym z Boga zawarte są wszystkie umysłowe formy rzeczy ziemskich, stąd udzielają się one kolejno umysłom niższym, aż do umysłu czynnego. Od umysłu czynnego przechodzą one do naszego rozumu i do przedmiotów. Materia, która jest przygotowana do przyjęcia tych form, przyjmuje je i w ten sposób powstają przedmioty. Sama materia jest wieczna.
Cel człowieka.
Z koncepcji i stosunku Boga do umysłów, oraz o stosunku duszy do Boga, wynika ostateczny cel człowieka. Najcenniejszą czynnością dla człowieka jest poznanie umysłowe. Dlatego powinien on wyzwalać się ze zmysłów, aby zbliżyć się do umysłu czynnego. Zbliżenie do umysłu czynnego nie może dokonać się za życia, ponieważ nie jest możliwe pozbyć się ciała, a więc całkowitych wpływów zmysłowości. Staje się to możliwe po śmierci. Wtedy dusza dochodzi do doskonałego poznania i szczęśliwości. Kara wieczna duszy polega na tym że zachowują się w niej resztki wad i namiętności co pociąga za sobą że nie może ona osiągnąć szczęścia.
Abu`l - Walid Muhammad ibn Ahmed ibn Muhammad ibn Raszd (1126 - 1198)
Znany na Zachodzie jako Averroes. Urodził się w 1126 roku w Kordobie Ojciec jego był wyższym kadim czyli wyższym sędzią. Po śmierci ojca sam objął ten urząd. W późnym już wieku został mianowany namiestnikiem Hiszpanii, ale oskarżony o ateizm i kacerstwo zesłano go na wygnanie. Został w końcu przybocznym lekarzem kalifa i osiadł w Maroku gdzie zmarł w roku 1198. Średniowiecze widziało w nim wykładowcę poglądów Arystotelesa, obdarzono go imieniem Commentator.
Pisma.
Napisał komentarze do wszystkich dziel Arystotelesa. Ponadto cenione w Średniowieczu:
De substantia orbis,
Destructio destructionis -Zniszczenie zniszczenia jako odpowiedź na dzieło Algazela „Zniszczenie filozofów”.
Wiara i rozum.
Awerroes był przejęty głębokim kultem do Arystotelesa. Rozwinął oryginalny system opierając się na jego pismach i nie oglądając się na wymogi ortodoksyjnej teologii. Uważał że wiara jest potrzebna dla tłumu. Kto chce poznać prawdę, musi poświęcić się filozofii, i przejść przez stopień wiary, ale go przekroczyć Wiara dla ludu jest namiastką wyższego poznania, jest więc on użyteczna i nawet konieczna. Filozof jednak wznosi się ponad wiarę, stąd filozofia jest tylko dla wybranych , dla mędrców, i nie powinna przenikać w tłum, gdzie byłaby tylko trucizną.
Substancja.
Substancja jest to, co jest samo w sobie i nie potrzebuje przypadłości aby istnieć. Przypadłość natomiast wymaga substancji. Dlatego spośród dziesięciu kategorii Arystotelesa substancja zajmuje naczelne miejsce. Pozostałe dziewięć czyli:
ilość,
jakość,
stosunek,
miejsce,
czas,
stan,
położenie, ,
działanie
podleganie działanie, są przypadłościami.
Substancja zajmuje więc najważniejsze miejsce. Jest podłożem wszelkich orzeczeń.
Substancje są:
zmysłowe -materia,
nadzmysłowe.
Materia leży u podstaw substancji, jednak jest ogólna, i nie może wyjaśniać odrębnych substancji. Czyni to forma. Dzięki formie, materia leżąca u podstaw substancji otrzymuje swe właściwości. Forma nie może istnieć samodzielnie, w oderwaniu od materii. Jest od materii nie oddzielna - immanens.
Pojęcia ogólne.
Z twierdzenia że formy nie mogą istnieć samodzielnie wynika Awerroesa rozwiązanie w kwestii pojęć ogólnych - uniwersaliów. Pojęcia ogólne nie mogą istnieć samodzielnie. Istnieją tylko w umyśle, jest czymś pomyślanym, wyodrębnionym z poszczególnych jednostek. Umysł z poszczególnych jednostek wyodrębnia to co tym wszystkim jednostkom jest wspólne. W ten sposób tworzą się pojęcia ogólne, czyli takie które mogą być orzekane o wielu jednostkach.
Zmienność, przyczynowość.
Zmienność to urzeczywistnienie się możliwości. Materia ponieważ może przyjmować kształty jest bierną możliwością. Forma, urzeczywistnia kształty, jest więc aktualnością. Jednak forma nie przyłącza się do materii z zewnątrz. Ona tkwi w materii. Urzeczywistnia się natomiast dzięki przyczynom. Urzeczywistnienie się danego kształtu następuje po przejściu szeregu form przejściowych. Ponieważ dane formy przed ich urzeczywistnieniem są zawarte w materii jako możliwości, stąd wynika że dana materia może przyjmować tylko określone formy i to w ściśle określonym następstwie. Nie może więc powstawać wszystko z wszystkiego. Różnorodne materie uwarunkują różnorodne formy i różnorodne substancje. Oddzielne więc przedmioty różnią się zarówno formą jak i materią. Wszelka zmiana wymaga swej przyczyny sprawczej. Działanie przyczyny sprawczej przyjmuje Awerroes na podobieństwo artysty, który tworzy statuę według planu. To że przedmioty mogą być pomyślane i zaplanowane, musi mieć swą przyczynę. Nie może być to przyczyna zmysłowa, lecz musi to być przyczyna umysłowa. Przedmioty więc muszą być wcześniej ukształtowane w myśli.. Znaczy to że przyczyna działająca urzeczywistnia rzeczy w sposób rozumny, według idealnego wzoru. Przyczyna sprawcza, dąży do celu, którym jest urzeczywistnienia się formy, a warunkiem takiego urzeczywistnienia jest materia.
Zaistnienie rzeczy jest możliwe dzięki czterem przyczynom:
sprawczej
celowej,
formalnej
materialnej.
Proces przemiany jest więc albo powstawaniem albo ginięciem (generatio et corruptio). Powstawanie wymaga materii, która przyjmuje formę. Zanikanie - ginięcie jest pozbawieniem materii formy ( privatio ). Jaki jest początek wszelkich zmian? Awerroes uznaje w każdej przyczynie początek. W szeregu przyczyny materialnej na początku jest materia pierwsza. W szeregu przyczyny celowej jest cel ostateczny, w szeregu przyczyny sprawczej jest pierwsza przyczyna.
Bóg.
Ruch wymaga czegoś co go powoduje. W szeregu przyczyn ruchu dochodzimy do pierwszej jego przyczyny, która nie ma poza sobą żadnej innej . Ta pierwsza zasada musi być wiecznie poruszającym, ponieważ nie może raz działać a raz nie działać, potrzebowałaby wtedy przyczyny zadziałania. Taki wiecznie poruszający jest wieczna aktualnością. Jest to Bóg. Bóg jest wieczny, więc i pochodzący ruch od niego, też jest wieczny. Wieczny jest też czas, który jest nierozdzielnie z ruchem złączony.
Bóg jest substancją niematerialną. Nie składa się ani z materii ani z formy. Bóg jest czystym umysłem, czystą formą wieczną i niezmienną. . Jest bezwzględnie prosty, co wykluczaj jego trójosobowość. Bóg jest także praformą wszystkich rzeczy. Rzeczy, świat zmierza nieustannie go Boga jako swego początku i jako swego celu.
Materia.
Możliwość zmian w świecie istnieje dzięki materii. Jest to materia pierwsza. Istnieje ona wiecznie. Ponieważ materia nie może istnieć bez formy, musiała mieć zawsze jakąś formę. Stąd wniosek. Świat istnieje wiecznie. Bóg nie stworzył świata. Bóg jest tylko pierwsza przyczyna zmian w świecie. Wszystko w świecie dzieje się jako przyrodzona, wynikająca z formy konieczność. Nawet Bóg nie może zmienić tej konieczności. . Dlaczego. Dlatego ponieważ Bogu nie można przypisywać woli, musiał by wtedy czegoś chcieć lub nie chcieć, a to jest zmiana, przechodzenie z możności do aktu. W Bogu jest tylko akt.
Budowa świata.
Od Boga do świat na ziemi następuje szereg zstępujących doskonałości. Pierwsza Inteligencja jest złączona z Bogiem i jest najbardziej doskonała. Inteligencje, nie powstają ani nie giną ale istnieją wiecznie. Wieczny też jest ruch kołowy, doskonały. Ruch powstaje dlatego że sfery niebieskie pragną Boga. Każda ze sfer jest obdarzona rozumem i poznanie, duszą i szlachetnym ciałem. Od ruchu ciał niebieskich zależą wszelkie zmiany i wszelkie powstawanie i ginięcie w świecie podksiężycowym, czyli na ziemi. Każda więc sfera wyższa jest przyczyną sprawczą i celem sfery niższej. W ten sposób następują po sobie, od Boga począwszy, sfery kręgów niebieskich aż do sfery poruszającej księżyc, po nich następuje umysł czynny jako ostatni w szeregu umysłów.
Każdy z umysłów ma poznanie samego siebie i sfery od niego wyższej. Nie ma poznania sfer i umysłów niższych od siebie. Konsekwencją tego jest przekonanie Awerroesa, że Bóg posiada samopoznanie, ale o świecie wie tylko w sposób ogólny. Bóg dba o całość świat a nie zajmuje się poszczególnymi bytami. Podobnie z człowiekiem, Bóg dba o ludzkość, a nie o poszczególnego człowieka, nie zajmuje się też jego czynami.
Człowiek.
Dusza według Awerroesa, to nieoddzielna od ciała forma. Ginie wraz z ciałem. Dusza ma wrażliwość zmysłową, oraz tak zwaną „vis cogitativa” - pozwala ona odróżniać wyobrażenia. Jest związana z działalnością mózgu. Umysł czynny jest jeden, jest on wspólny dla wszystkich, przenika on oddzielnych ludzi tak jak światło przenika przedmioty, nie zatracając przez to swej jedności. Umysł czynny jest wieczny. Umysł ludzki jest śmiertelny. Człowiek nie posiada jednostkowej duszy, posiada za to jednostkowe poznanie. Połączeni umysłu czynnego z człowiekiem ujawnia się podczas poznania spekulatywnego. Im człowiek postępuje w spekulacji głębiej tym następuje ściślejsze połączeni z umysłem czynnym. Gdy opanujemu wiedzę spekulatywną , nasza łączność z umysłem czynnym jest doskonała, takie doskonałe poznanie jest szczęśliwością.
Wola.
Dusza w sobie samej jest wolna. Jednak świat zależy od szeregu przyczyn, podobnie zjawiska w świecie i sam człowiek. Dlatego też należy podporządkować się tym przyczynom. W zewnętrznych czynach i swej działalności człowiek nie jest wolny.
Mistycy arabscy.
Suffi,
Muttakalimini i nauka kalam
W przeciwieństwie do mutazylitów i filozofów, którzy swobodnie interpretowali lub pomijali dogmaty wiary, istniał kierunek prawowiernego trzymania się Koranu. Nawiązywali do niego mistycy muzułmanscy. Doktorami prawowiernej nauki która jednak nie została bez wpływu doktryn filozoficznych byli mutakalimici a sama naukę nazywano kalam. Początkowo kalam był tylko dysputa na tematy teologiczne. Zafunkcjonował jako szkoła dzięki immanowi:
Algazel,
1
7
Filozofia arabska.