Opłakiwanie z Chomranic -
przykład malarstwa tablicowego w Małopolsce doby późnego gotyku. Dzieło anonimowego artysty znanego w literaturze jako Mistrz Opłakiwania. Datowane jest na drugą ćwierć XV stulecia (ok. 1440). Nazwę swoją obraz zawdzięcza miejscu w którym się znajdował, w małym wiejskim kościele w Chomranicach koło Nowego Sącza. Wcześniej prawdopodobnie znajdował się w Krakowie, w nieistniejącym dziś kościele Św. Krzyża na Kleparzu. Obecnie znajduje się w Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie.
Wygląd
Obraz ten został namalowany techniką tempery na desce. Przedstawia scenę Zdjęcia z Krzyża, w typie ikonograficznym zwanym Opłakiwaniem, temat ten zajmuje centralną część kompozycji - nad martwym Jezusem stoi Maria opłakująca śmierć Zbawiciela. Martwy Chrystusa spoczywa na prześcieradle, dźwigają je Nikodem i Józef z Arymatei. Opadające w bezwładzie ciało Pańskie jest wysmukłe, wiotkie, silnie zdynamizowane, co podkreślaną skrzyżowane nogi i mocno pochylona głowa. Pełna smutku Maria modli się, pochyla się nad Zmarłym, od strony kolorystycznej wraz z Nim stanowią jedność która ma ideową wymowę. Za Marią stoi Jan Ewangelista, który zwraca się do Marii Magdaleny trzymająca swój atrybut puszkę na oleje do balsamowania ciała. Stojąca przy krzyżu Chrystusowym Maria żona Kleofasa kieruje swój wzrok na Maryję. W głębi stoją trzy krzyże w kształcie litery Tau, na samym środku Chrystusowy, który flankują dwa na których wiszą łotry, Dyzma, który włącza się w pasyjną scenę, kierujący swój wzrok na Chrystusa, oraz Gesmas, którego ciało cechuje dramatyczny ruch. Tło stanowi puncowany relief z motywem winorośli.
Od strony kolorystycznej artysta świadomie operował jasną i ciemną paletą barw. Barwy jasne wyznaczają leżący na prześcieradle Jezus, Maryja i łotry, utrzymane w tonacjach żółci i jasnych seledynów. O plastyczności tych postaci zadecydowała gra konturów i delikatnego, dość linearnego modelunku światłocieniowego. Bardziej zróżnicowana gama barw charakteryzuje ciemne barwy strojów; czerwone szaty Nikodema i Józefa z Arymatei, bordowe Marii Kleofasowej i Jana Ewangelisty oraz oliwkowa suknia Marii Magdaleny.
Analiza
Porządek kompozycji obrazu oparty jest na kilku nieforemnych trójkątach, których boki podstaw można zarysować wzdłuż górnej i dolnej krawędzi dzieła. O takim układzie czynnikiem decydującym są kolory. Dolny trójkąt wyznacza grupa postaci w ciemnych walorowo szatach, którego wierzchołek stanowi postać Św. Jana Ewangelisty. Górny trójkąt tworzą jasne kolory ciał Chrystusa i łotrów, oraz Maryja. Różnica wysokości krzyży podkreśla taki układ kompozycji. O ile idealizowane twarze postaci cechuje podobny zarys, to w sposób bardzo wysublimowany Mistrz Opłakiwania podchodzi do szczegółów, na przykład to zjawisko można dostrzec w stroju Nikodema, z bogatym złocistym ornamentem, plastycznie drapowanym fałdach czapki, czy też laserunkowo malowanym perizonium Chrystusa. Wreszcie roślinność, która została oddana drobiazgowo, zarówno na ziemi, jak w reliefie tła, co świadczy o osiągnięciu realizmu przez artystę. Świadczy to o dobrej znajomości techniki, oraz świadomego balansowania pomiędzy realizmem a idealizmem, który podyktowany był założeniami treściowymi, chodziło tu bynajmniej nie o wyeksponowanie dramatyzmu sceny, a sprowadzenia odbiorcy do kontemplacji i włączenie się w scenę.
Trudno jest dociec pochodzenie artysty. Forma obrazu może zdradzać znajomość dzieł z różnych środowisk artystycznych, przede wszystkim związanych ze sztuką włoskiego trecenta, zarówno malarstwa toskańskiego, jak sieneńskiego, z charakterystycznymi mu typami postaci i delikatnym światłocieniem, charakteryzuje go także wyszukany linearyzm, kolorytem, umiejętność wyrażenia stanów duchowych, o znamiennej, statycznej ekspresji, opartej na spokojnym, pełnym wymowy i znaczenia geście czy postawie postaci. W dziele tym nie widać najmniejszej chęci przeniesienia zapisu z Biblii na obraz średniowiecznego życia.
Dzieło chomranickie wywarło wpływ na malarstwo małopolskie. Prawdopodobnie autor dzieła miał swoją pracownię, zwaną w literaturze warsztatem Mistrza Opłakiwania, z którego wywodzą się autorzy takich dzieł jak m.in. Opłakiwanie z Żywca, Opłakiwanie z Czarnego Potoku, Misericordia Domini ze Zbylitowskiej Góry, "Pieta" (obecnie w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie) Obraz z Chomranic wywarł silny wpływ na wiele dzieł małopolskich, jak na przykład Opłakiwanie z Żywca czy Czarnego Potoku.