36. „Powołał mnie Pan na bunt.” Zinterpretuj tę myśl,
odwołując się do wybranych utworów.
Temat buntu to odwieczny motyw literacki, ponieważ towarzyszy on człowiekowi od zawsze. Różne są zarówno formy buntu, jak i „obiekty”, przeciwko którym człowiek występował. Bunt przyjmował postać sprzeciwu i protestu przeciwko rzeczywistości, jak i pewnym decyzjom. Niejednokrotnie przeistaczał się w zorganizowane akcje protestacyjne wobec władzy, czy też zbrojny spisek, a nawet rewolucję i przewrót. Jak możemy zauważyć wiele zachowań i postaw jest nacechowana buntem, z pewnością każdy z nas może odnaleźć choćby odrobinę buntownika.
(Biblia (ST)-) 1) Za pierwszych buntowników w Biblii uznaje się Adama i Ewę, którzy nie byli posłuszni woli Boga i zjedli owoc z drzewa wiadomości dobrego i złego, zdobywając w ten sposób umiejętność odróżniania dobra od zła, za co zostali wygnania z raju: Ewa za karę miała w bólach rodzić dzieci, Adam -ciężko pracować by utrzymywać rodzin. 2) Gdy Bóg przyjął ofiarę Abla (pasterza), a odtrącił ofiarę Kaina (rolnika), wówczas Kain zbuntował się przeciwko niejednakowemu traktowaniu, poczuł się odrzucony przez Boga i zabił Abla, za co Bóg naznaczył go piętnem i skazał na tułaczkę. Kain zamieszkał na wschód od Edenu. 3) W interpretacji chrześcijańskiej za buntowników uznaje się budowniczych wieży Babel, którzy przekonani o swoich ogromnych możliwościach, zazdrośni o wszechwładzę i wszechpotęgę Boga, postanowili zbudować wieżę, która sięgałaby nieba. Za karę Bóg pomieszał im języki, aby nie mogli się porozumiewać. 4) W drodze do Ziemi Obiecanej podczas gdy Mojżesz udał się na górę Synaj po dziesięć przykazań, brat jego, Aaron, na żądanie Izraelczyków, którzy sprzeciwili się bezwzględnemu posłuszeństwu tylko jednemu Bogu, sporządzili złotego cielca, któremu lud złożył ofiarę. Bóg chciał zgładzić cały lud z wyjątkiem Mojżesza, ale nie uczynił tego. Mojżesz rozkazał Lewitom urządzić rzeź, zginęło około 3tyś mężczyzn. 5) Upadłym Aniołem nazywa się Lucyfera, który wraz z całym swoim zastępem zbuntował się przeciwko Bogu, za co został strącony do piekła.
Biblia (NT) - Przypowieść o synu marnotrawnym: przeciwko ustalonemu porządkowi zbuntował się młodszy syn i zażądał podziału majątku. Wziął swoją część i odszedł z domu, by wrócić później do ojca jako skruszony syn marnotrawny, który zaznawszy największego upokorzenia, zrozumiał swój błąd.
Mitologia grecka - Najbardziej znanym buntownikiem jest Prometeusz, który wielokrotnie usiłował sprzeciwić się wszechwładzy Zeusa: 1) podczas ofiary w Mekone podzielił woła na 2 części. Zeus wybrał kości przykryte tłuszczem i odtąd te części miano mu składać w ofierze; 2) wykradł ogień z Olimpu i podarował go ludziom, aby poprawić ich nędzne bytowanie na ziemi, nie uważał bowiem, że ogień należy się tylko bogom; 3) przejrzał zamiaru Zeusa i usiłował go przechytrzyć, ostrzegając przed otwieraniem puszki, którą miała ze sobą Pandora. Za swoje występki został skazany na przykucie do skał Kaukazu, gdzie drapieżny ptak wyjadał u odrastającą stale wątrobę. Od jego imienia na określenie postawy buntu wobec Boga i niezgody na kształt świata, w którym Stwórca zgadza się na istnienie cierpienia, utworzono termin „prometeizm”,
Sofokles „Antygona” - Jedyną osobą, którą odważa się zbuntować przeciwko autokratycznemu władcy, Kreonowi, była Antygona. Twierdziła, że obowiązkiem ej jest pochowanie brata; prawa boskie są ważniejsze od praw ustanowionych przez człowieka; jednakowo kochała obu braci; ma prawo wybierać między życiem a śmiercią. Karą za bunt było zamurowanie jej.
Homer „Iliada” W 10roku wojny, gdy Agamemnon w wyniku sporu odbiera Achillesowi jego Brankę, Achilles chroni się w swoim namiocie i odmawia udziału w wojnie przeciw Torjanom. Za radą swojej matki, na znak protestu przeciwko według niego niesprawiedliwej decyzji, postanawia nie walczyć tak długo, aż wojsko trojańskie nie podejdą do jego namiotu. Dopiero śmierć Patroklosa, który wziął udział w bitwie w zbroi Achillesa, skłania go do zmiany zdania.
@ Bunt przeciwko zastanej rzeczywistości epoka romantyczna wpisała w swój program literacki. Bohater romantyczny to przede wszystkim buntownik, który występuje przeciwko konwencjom społecznym, przeciw twierdzeniom nauki, normom klasycznym, spiskuje przeciwko zaborcy, a nawet występuje przeciwko Bogu.
IV część Dziadów Mickiewicza to nie tylko wielkie studium miłości, ale przede wszystkim bunt romantyczny przeciwko różnicom społecznym, które uniemożliwiają małżeństwo ludziom z różnych stanów i o różnym stanie majątkowym. Gdy sprawa przybiera poważny charakter, rodzice panny kładą kres miłosnej idylli i dziewczynę wydają za bogatego człowieka. Ostatnie spotkanie, rozstanie, rozpacz kochanka w dzień wesela ukochanej - to typowy schemat nieszczęśliwej miłości romantycznej, który odnajdujemy zarówno w IV części Dziadów, jak również w Panu Tadeuszu i w innych lirykach poety.
Niezgodę na zastaną sytuację polityczną, na zabory odnajdujemy niemal we wszystkich utworach romantycznych, zaś bohaterowie tego okresu, Konrad Wallenrod, Konrad czy Kordian, życie poświęcają walce o wolność. Również poezja tyrtejska romantyków krajowych nawołuje do walki z gnębicielami ojczyzny i nie chce przystać na rzeczywistość polityczną, która skazała Polskę na nieistnienie.
Bohaterowie romantyczni buntują się nawet przeciwko Bogu, jeśli zezwolił On na klęskę ich ojczyzny. Konrad z IIIcz. Dziadów widząc wszystkie cierpienia swego narodu, wydaje Bogu bitwę. Wyzywa on Boga na pojedynek, dlatego, że ten rządzi światem bez miłości, że ze spokojem patrzy na ból i poniżenie ludzi. Metafizyczny bunt Konrada ma mu zapewnić władzę nad ludzkimi uczuciami, by wreszcie bluźnierczy poeta mógł uczynić ten świat szczęśliwym. Pojedynek z Bogiem został jednak przegrany, bunt był daremny, nie w poświęceniu jednostki droga do wyzwolenia narodu.
Po Konradzie pretensje do Stwórcy wyraża na przełomie XIX i XX wieku Jan Kasprowicz, młodopolski poeta, w swoich Hymnach. On również ma żal do Boga, że cierpienie, ból i nędzę wszczepił w los ludzki. Również i B. Leśmian w swoich wierszach, wzorowanych na balladach ludowych, buntuje się przeciwko Bogu, że dotknął on człowieka bólem i cierpieniem niezasłużonym.
W epoce Młodej Polski pojawia się w literaturze bunt przeciwko społeczeństwu i jego konwenansom. Poeci młodopolscy nie mogą zaaprobować mieszczuchów-filistrów, którzy na pierwszym miejscu w życiu stawiają pieniądz.
W „Moralności pani Dulskiej” Gabriela Zapolska ostro krytykuje hipokryzję, obłudę i ciasnotę horyzontów mieszczuchów. Zbyszek, który początkowo postanawia zrzucić z siebie mieszczańską pozorność, przeciwstawić się rodzinie i konwenansom. Swoim trybem życia (wizyty w kawiarniach, nocne powroty do domu) i zachowaniem próbuje on zdystansować się wobec kołtuństwa matki. Oświadcza on, że ożenić się ze służącą - Hanką. Szybko jednak z tego rezygnuje, jego bunt jest krótkotrwały i pozorny. Okazuje się on człowiekiem słabym, sterowanym przez matkę, która nie pozwala mu wydobyć się z kręgu dulszczyzny.
Utwór Zapolskiej śmiało więc można nazwać tragifarsą, ponieważ jest to farsa o istotnej problematyce społecznej i obyczajowej, która mogłaby być tematem tragedii. Prezentuje charakterystykę ówczesnego mieszczaństwa, piętnuje dulszczyznę, hipokryzję i kult pieniądza panujący w tych kręgach.
Bohaterami opowiadania S.Żeromskiego „Echa leśne” są dwaj Rozłuccy. Młodszy -Janek jest typowym romantykiem. Podobnie jak jego stryj, był żołnierzem w armii rosyjskiej, ale tylko do czasu wybuchu powstania styczniowego. Wówczas młody Rozłucki występuje z szeregów armii carskiej i przyłącza się do powstańców, za co zostaje skazany na karę śmierci. Umiera jak romantyczny buntownik, do końca nieulękły, przekonany o słuszności swojego wyboru. O jego bohaterstwie i duszy buntownika świadczy także fakt, że nie pozwolił sobie zawiązać opaski na oczy, a do końca patrzył dzielnie w lufe wroga.
W okresie międzywojennym bunt przeciwko mieszczaństwu i jego moralności kontynuował J. Tuwim w swoich znanych wierszach, takich jak Mieszkańcy. Utwór ten jest obrazem przeciętnego dnia z życia przeciętnego mieszczucha. Tak wygląda jego szare życie. Wszystko jest szare, monotonne i nieciekawe. Prosty, prymitywny drobnomieszczanin dba tylko o gromadzenie dóbr doczesnych i zaspokajaniu swoich najbardziej prymitywnych potrzeb. Tuwim tak przedstawiając postać typowego mieszkańca miasta nawołuje do buntu przeciwko monotonii i szarości życia.
„Ferdydurke” W.Gombrowicza jest powieścią o buncie przeciw wszechwładzy i wszechobecności formy. Aby się od wszystkiej formy wyzwolić, Józio ucieka od różnych środowisk. Ze szkoły, z której ucieczka jest buntem przeciwko skostniałej gębie i pupie szkolnej, z mieszczańskiego domu stwarzającego wrażenie nowoczesności, gdzie udaje się Józiowi skompromitować pseudobunt matki Młodziakowej, która okazuje się być kolejną Dulską. Ucieka on również z ziemiańskiego dworku, gdzie utrwaloną formą od wieków było, że „pan dawał w mordę, a cham brał w mordę”. Kolejne ucieczki-bunty Józia potwierdzają, że przed gębą nie ma ucieczki. Powieść ta sama w sobie stanowi bunt przeciwko tradycyjnej formie powieściowej.
Najgorszy jednak z możliwych to bunt prowadzący do przewrotu rewolucyjnego. Znalazł on swoje miejsce w literaturze nie tylko jako konkretny fakt historyczny, lecz również jako abstrakcyjny temat do dyskusji. Odnajdujemy go w takich utworach, jak, Przedwiośnie S. Żeromskiego czy Szewcy Witkacego.
W Przedwiośniu buntem jest rewolucja w Baku pokazana krwawo, apokalipycznie, z wieloma scenami samosądów, gdy wywlekano z więzień białogwardzistów, zabijano ich w szczególnie okrutny sposób. W utworze tym też widzimy bunt robotników występujących z Woli i Powiśla, którzy w postaci ogromnej manifestacji prowadzonej przez komunistów przeszli Nowym Światem, Placem Trzech Krzyży i ruszyli na Belweder, aby przypomnieć władzy o ich biednym losie i ciężkiej pracy.
W „Szewcach” Witkacego wszystkie rewolucje były wynikiem niezadowolenia i chęci panowania. Szewcy nie mogli pogodzić się z tym, że warstwy panujące (arystokracja i inteligencja) prowadzą życie na innym poziomie i nawet jedzą co innego, więc rewolucja jest drogą zdobycia tych przywilejów jak i władzy nad innymi.
W Granicy Nalkowskiej widzimy, jak złe warunki i zamknięcie huty stają się powodem licznych masówek na przedmieściach, które przybierały na sile, aż doszło do ulicznej manifestacji, która dotarła do ratusza. Padły strzały i byli zabici. W mieście zaczęto mówić, że rozkaz użycia broni wydano za sprawą Ziembiewicza. Ktoś chciał przecież spacyfikować zbuntowanych , w czyjeś interesy godziło ich wystąpienie i bunt.
Bunt przeciwko konwencjom literackim zaowocował z kolei nowatorskimi gatunkami w prozie i dramaturgii, wzniecili go romantycy - przekreślając reguły ustalone przez klasyków, wprowadzając do literatury pierwiastek duchowy, uczuciowy i fantastyczny.
Twórcy epoki dwudziestolecia międzywojennego wprowadzili do literatury wiele form awangardowych, które zburzyły stare reguły powieści i dramatu , jak np. Gombrowicz w „Ferdydurce”, Schulz w „Sklepach cynamonowych” czy też Witkacy w „Szewcach”.
Futuryzm i awangarda poetycka zmieniły z kolei oblicze poezji międzywojennej, zaś turpizm poezji współczesnej, ponieważ postulował równouprawnienie wszystkiego co brzydkie, kalekie i odrażające. Futuryści, jak ich nazywano „niesforne dzieci 20lecia”, buntowali się przede wszystkim przeciwko tradycji, która ich ograniczała. Urządzali mitingi poetyckie, na których świadomie gorszyli i prowokowali publiczność. W manifestach domagali się zerwania z tradycją ortograficznej pisowni. Mieli się za wielkich nowatorów i burzycieli, którzy szokując, chcieli znieść tradycję.
Hanna Krall przedstawicielka literatury wojenny i okupacji w „Zdążyć przed Panem Bogiem” przedstawia nam Marka Edelmana, którą podejmuje tytułową próbę , buntując się przeciwko rzeczywistości i samemu Bogu. Po raz pierwszy robi on to podczas wojny, ratując niektórych spośród tysięcy wywożonych na śmierć. Później, po wojnie, taki wyścig podjął jako kardiochirurg, rozpoczynając walkę o życie pacjentów, tzw. przypadków beznadziejnych i często udawało mu się przechytrzyć Boga, który złośliwie chciał zdmuchnąć płomień świecy życia.
S.Mrożek w utworze pt. „Tango” pokazuje nam jak przed laty buntowali się rodzice Artura, rzucając wyzwanie tradycji. Swoją wyzwoloną miłością Eleonora i Stomil burzyli formy. Traktowali to jako skok w nowoczesność i wyzwolenie z więzów starej tradycji. Podobnie jak rodzice buntuje się też Artur- przedstawiciel młodego pokolenia. W przeciwieństwie do rodziców buntuje się on przeciwko temu, że w domu panuje bezwład i anarchia. Otwarcie ogłasza swój bunt przeciw tej „tradycji braku tradycji”, dziwi się, że ojcu nie przeszkadza w domu kochanek matki i jest podburzony zachowaniem członków rodziny. Przeciwko Arturowi buntuje się tępy, lecz silny Edek, który zabija Artura i powraca wszechwładny chaos etyczny i moralny.
Niezgoda na rzeczywistość i bunt wobec niej był, jest i będzie konieczny i obecny w literaturze zawsze. Jest on bowiem bodźcem do odkrywania czegoś nowego, co poszerza widzenie i pojmowanie przez człowieka otaczającego go świata.