Bóg, człowiek, szatan. Refleksja o istocie zła i cierpienia w literaturze romantycznej:
Refleksja nad dobrem i złem, ukazana w kategoriach walki o duszę człowieka złych i dobrych mocy jest motywem często powracającym w literaturze romantycznej. Już w prologu "Dziadów" cz. III A. Mickiewicza dowiadujemy się, że o duszę bohatera walczą anioły z diabłami. W "Wielkiej Improwizacji" Konrad , który pozwolił szatanowi opętać swą duszę, staje do walki z Bogiem. Wydaje mu się, że jest równy Bogu mocą swego uczucia i geniuszu poetyckiego. Utożsamia się w cierpieniu z całym swym narodem, żąda od Boga władzy, gdyż chce uszczęśliwić swych rodaków. Konrad cierpi, ale jest jednocześnie pełen szatańskiej pychy. W momencie, gdy ma posunąć się do bluźnierstwa i nazwać Boga carem - pada zemdlony. Przed potępieniem ratuje go modlitwa Ewy, egzorcyzmy ks. Piotra i to, że bronił imienia Matki Boskiej. Bóg nie odpowiada pełnemu pychy Konradowi, za to nagradza widzeniem pokornego ks. Piotra. W proroczej wizji zsyła mu ideę mesjanizmu, która ma pocieszyć Polaków w ich cierpieniu. Poprzez analogię męczeństwa Chrystusa i Polski nadaje poeta sens martyrologii narodu i zapowiada jego zmartwychwstanie. Kreując te dwie postaci: ks. Piotra i Konrada, romantycznemu buntowi przeciwko bogu, który zsyła na Polaków nadmiar cierpień, Mickiewicz przeciwstawił postawę bezwzględnej pokory i akceptacji wyroków bożych.
Złe moce wystawiają także na próbę bohatera kolejnego dramatu " Kordiana " Juliusza Słowackiego . Kordian podobnie jak Konrad z "Dziadów" części III . Jest opętany szatańską ideą samotnej walki o swoją ojczyznę . Z resztą również powstanie i jego przywódców ukazuje Słowacki jako intrygę diabelską . Kordian - patriota - spiskowiec postanawia sam , wbrew decyzji innych spiskowców zabić cara , aby uwolnić swój naród od cierpień . To , że jego idea powstała pod wpływem działania szatana widać w scenie w domu wariatów , gdzie doktor ( przebrany Mefistofeles ) porównuje ideę Konrada do tych , w które wierzą dwaj wariaci : jeden - krzyż , drugi - kula ziemska na ramionach . Szatańskie zło ukazane w " Kordianie " polega na tym , że te właśnie złe moce piekielne tworzą polską historię . O przyszłości kraju decydują sztańskie siły , które plączą drogi wytyczonego przez Boga porządku . Narzędziem w ich rękach stają się ludzie , którzy kierując się żądzą czynu nie troszczą się o to , czy ich działania są zgodne z wolą Boga . Mimo że w dramacie występują aniołowie , Bóg , który mówi " wola moja się stanie " , to błiżej Polaków jest idea szatana . Determinuje on łatwo wolę walki , zemsty .
Problem zła , cierpienia i ingerencji szatana także w " Nie - Boskiej Komedi " Zygmunta Krasińskiego . Głównemu bohaterowi , hrabiemu Henrykowi , szatan podsuwa trzy zjawy , które mają go sprowadzić na złą drogę . Jest to widmo dziewicy - uosobienie romantycznej poezji , kochanki , muzy ; wypchany orzeł - symbol dążenia do władzy ; widmo Edenu - krainy wiecznej szczęśliwości. Hrabia Henryk - fałszywy poeta doprowadza do tragedii rodzinnej , odrzuca opiekę anielską i kierując się żądzą sławy staje na czele okopów Świętej Trójcy . Obraz rewolucji stylizowany na obraz piekłą Dantego z " Boskiej Komedii " to skondensowane zło , piekielny świat mordu i żądzy zemsty . W " Nie-Boskiej Komedii " szatan owładnął nie tylko umysłem hrabiego , ale kieruje także zbuntowanym motłochem . Nie pozostał nikt , kto mógłby bronić dawnych wartości . Dlatego też , aby przywrócić stary porządek , zniszczyć dzieło nie-boskie potrzebna jest ingerencja Boga . Zwycięski wódz rewolucji - Pankracy , ginie porażony wizją Chrystusa , ze słowami na ustach " Galilejczyku zwyciężyłeś " .
W trzech wielkich dramatach romantycznych wyraźnie widać , iż romantycy uważali , że historia jest dziełem Boga. W związku z tym rodziło się jednak wiele wątpliwości : dlaczego Bóg , jeśli kieruje losami świata dopuszcza do istnienia zła i cierpienia , tak jak w przypadku narodu polskiego . W utworach romantycznych bardzo często pojawia się szatan , który walczy nie tylko o duszę bohatera , ale opętuje ludzi i stara się pomieszać wyroki boskie , wnosząc chaos do historii .