38.b
E. Czaplejewicz: Literatura jako ideologia
2 tendencje w refleksji o literaturze:
rozdzielanie w utworze literackości i ideologii i pozbywanie się ideologii:
tezy Praskiego Koła - ideologia obca, nie może interesować badacza,
Wellek, Warren - ideologia w problematyce zewnętrznej literatury,
szukanie związków między ideologią a literaturą:
towarzyszy filozofii marksistowskiej,
pokazuje zbieżności, kontakty między literaturą a ideologią,
różnie sytuuje ideologię wobec literatury:
wcześniejsza (wtedy utwór jest wtórny),
równoległa (przenika do wnętrza utworu „chwilowo”),
wtórna pod względem literatury (inspirujący i twórczy charakter literatury),
jeśli ideologia i literatura nie kontaktują się ze sobą,
dochodzi do zetknięcia, ale kontakt jest czysto zewnętrzny, na zasadzie alegorycznej - literatura i ideologia zachowują autonomię,
ideologia przedostaje się do utworu i łączy z nim na zasadzie symbolicznej (prowadzi do likwidacji idei w dziele). Ideologia zatraca się, staje się sztuką, ale dzieło literackie nie czyni się przez to ideologiczne.
Tendencje opierają się na tych samych założeniach:
ideologię i literaturę traktuje się jako zjawiska różnorodne kiedy się spotkają - ujawnia się ich obcość, wrogość. Ideologia jest stroną ekspansywną, agresywną. Ideologię i literaturę łączy tylko walka,
wulgarny socjologizm podporządkowuje literaturę ideologii, pozornie zanika granica między literaturą a ideologią - naprawdę zmienia się jej charakter,
Ważna jest granica między literaturą a ideologią;
ujęcie systemowe ideologii polega na tym, że świadomie lub nieświadomie eksponuje w ideologii:
że ideologia jest zbiorem idei - ogólnych twierdzeń, abstrakcyjnych, gotowych, sformułowanych,
ideologia jest zbiorem uporządkowanym, zhierarchizowanym, dopasowanym,
ideologia nie tworzy się w procesie społecznym, jest konstruowana,
ideologia nie jest ciągłym procesem, rozwój jest szeregiem następujących po sobie stanów gotowych.
Definicja marksistowska - ideologia to uporządkowany zbiór idei, czyli twierdzeń ogólnych opisujących, interpretujących i oceniających rzeczywistość i wynikających stąd dyrektyw działania (…) (s. 339).
Ideologia w ujęciu systemowym jest modelowana na wzór teorii naukowych, kodeksów, systemów filozoficznych. Ideologia w postaci systemowej musi znaleźć dla siebie miejsce poza literaturą.
Ideologia źle znosi przekłady na inne języki. Przekład ideologii systemowej na język literatury jest niemożliwy.
Ideologia systemowa w utworze tkwi na jego powierzchni jako:
bezpośrednia informacja - dygresje, pouczenia, aforyzmy;
światopogląd autora - np. w literaturze dydaktycznej - wtedy utwór ilustruje tezę.
Gdy z ideologii robi się przedstawienie artystyczne - to przekład ideologii na język formy literackiej. Tu ideologia ma zacierane kontury, może przestać być sobą. Do literatury ideologia chce się zbliżyć, ale się boi.
Systemowe rozumienie ideologii w szkole Bachtina:
zarzut uproszczonej => fałszywej interpretacji zjawisk ideologicznych,
zarzut dogmatyzmu,
systemowemu ujęciu ideologii badacze przeciwstawili rozumienie dialogowe.
Wołoszynow: ideologia - 1) poziom I - ukształtowane i społecznie uznane systemy - nauka, sztuka, moralność, prawo, religia, literatura artystyczna; 2) poziom II - niższy - wypełnia go ideologia życiowa (żywioł nieuporządkowanej mowy zewnętrznej i wewnętrznej.
Wołoszynow: utwór literacki jest ideologicznie martwy bez oceniającego odbioru. A wszelka ocena dokonuje się w języku ideologii życiowej. Ideologia i dialog pozostają ze sobą w stałym związku wewnętrznym 1) ruch idei zakłada dialogowość, 2) ideologiczna jest istota odbioru. => Skoro literatura jest dialogowa, to jest też ideologiczna.
W nakierowaniu znaku na rzeczywistość tkwi potencja ideologiczna. Dopiero konkretna „żywa” wypowiedź jest ideologiczna, poszukuje prawdy. Literatura jest ideologiczna o ile stanowi żywą wypowiedź. Ideologiczna postawa wobec dzieła Wołoszynowa jest postawą naturalną.
Miedwiediew - produkty ideologiczne - ideologemy - istnieją w materiale znakowym, tworzą pewną całość - środowisko ideologiczne. Literatura jako ideologia - zajmuje się kształtowaniem świadomości, obrazuje rodzenie się i rozwój ideologii.
Literatura może ukazać własne środowisko ideologiczne.
Literatura jest zatem ideologią szczególnie uprzywilejowaną - jest uniwersalna (może ogarnąć cały świat ideologii), stanowi ideologię ideologii, pokazuje i ocenia, jak inne ideologie odzwierciedlają bazę, obserwuje korzenie ideologii.
Kategoria oceny społecznej:
odnosi się do literatury i ogólnie do wypowiedzi;
historyczna aktualność, która jednoczy obecność jednostkową wypowiedzi z ogólnością i pełnią znaczenia; indywidualizuje i konkretyzuje znaczenie, nadaje sens brzmieniowej obecności słowa;
na grunt mowy przenosi sens społeczny, wynikający z sytuacji, w jakiej przebiega porozumiewanie;
społeczne nacechowanie wypowiedzi, łączące sens mowy z rzeczywistością społeczną;
ocena społeczna staje się rzeczywistym materiałem wypowiedzi językowej;
budując wypowiedź, bierze się słowa z innych wypowiedzi. Słowa te noszą już inne oceny społeczne - powstaje mikrodialog. Mikrodialog dowodzi, że ideologia w konkretnej wypowiedzi może egzystować w postaci dialogowej.
Bachtin - idea to żywe wydarzenie, rozgrywające się przy dialogowym spotkaniu 2 / kilku świadomości. Cechy tej idei:
dialog jest warunkiem jej istnienia;
idea zawsze znajduje się w fazie nierozstrzygnięcia;
idea znajduje się w ciągłym ruchu;
istnieje dzięki słowu i poprzez słowo;
nie może być „niczyja”;
nie ogranicza się do przedmiotowości;
należy ją odbierać rozumowo i uczuciowo;
ma charakter całościowy, jest całościowym punktem widzenia, światopoglądem.
Dialogowa istota idei pochodzi od Platona. U niego idea jest żywa, bo powstaje w dialogowych kontaktach między ludźmi. Na tym pojmowaniu idei zasadza się dialogowe rozumienie ideologii.
Ideologia teraz:
przestaje być systemowa;
jest w ciągłym ruchu;
jest konkretna (żywe zdarzenie, materializowanie się w znakach);
zbliża się do praktyki społecznej;
składa się z całościowych punktów widzenia;
podmiotowa orientacja;
staje się adogmatyczna.
Stosunek poetyki pragmatycznej:
pozytywnie przyjmuje dialogowe rozumienie ideologii,
poetyka pragmatyczna włącza się w nurt platoński,
Dialogowe rozumienie ideologii w pojęciu Bachtina ukształtowane na wzór:
utworu literackiego, należącego do fikcyjnej / pięknej literatury,
utworów prozatorskich, głównie powieści polifonicznej.
podstawowym mechanizmem oddziaływania jest dialog, ideologia jest tym, co ten dialog wypełnia, co stanowi treść dialogowego oddziaływania i jego warunek,
bez ideologii dialog byłby niewytłumaczalny, piękny ale martwy i bezsensowny.
Jednostki ideologii, które są też jednostkami dialogu:
akcent / intonacja - albo w obrębie jednego wyrazu, albo w jednostkach większych (Miedwiediew pisze też o intonacji ekspresywnej);
słowo - albo jako składowa część wypowiedzi (Miedwiediew), albo jako wypowiedź (Bachtin); słowo jest jednostką ideologiczną, która jest nosicielem oceny społecznej, albo pozycji myślowej;
głos - może się ujawnić za pośrednictwem mowy, ale inaczej nie jest z nią związany; jest to postawa światopoglądowa, mająca charakter podmiotowy (podmiot tu - to dokonująca się w trakcie dialogu personifikacja wypowiedzi rozumianej jako odzwierciedlenie określonej pozycji myślowej / ideologicznej);
idea - zdarzenie dialogowe, rezultat spotkania 2 lub więcej świadomości.
Poetyka pragmatyczna przyjmuje perspektywę ideologiczną, ale to nie oznacza przywrócenia ideologizmu niszczącego literaturę dl ideologii. Za to umożliwia rozumienie literatury jako oddziaływania ideologicznego, dokonującego się między ludźmi.
1